Mert İnan – İstiklal Harbi’nden itibaren Atatürk’ün yanından bir an olsun ayrılmayan Salih Bozok, Büyük Taarruz boyunca da çocukluk arkadaşının yanı başındaydı.
Bozok, anılarında 26 Ağustos’tan başlayarak yaşadıklarını not etmişti. 26 Ağustos, yani taarruzun başlayacağı sabah çadırları terk ettiklerini belirten Bozok, o anları şöyle anlatır; “Henüz hava karanlıktı, yolu görebilmek üzere önümüzden bir iki fenerli asker çıkardık. Vadi ile zirve ortasında muntazam yol olmadığı için hayvanlara binmiştik. Kocatepe’ye muvasalat ettiğimiz vakit şafak yeni sökmeye başlamıştı. Birinci ordu kumandanını orada bulduk. Saat dörde gelmişti, herkes büyük bir heyecanla dürbününe sarılarak düşman mevzilerini gözetlemeye başlıyordu. Toplarımız gürledi. Taarruz başlamıştı…”
Yarım saat süren topçu ateşinden sonra mitralyöz ve piyade tüfeklerinin işlemeye başladığını, kısa bir müddet sonra da Kalecik Sivrisi’nin kahraman askerlerimiz tarafından alındığını not eden Bozok, şöyle devam ediyor: “Hepimiz birbirimizi tebrik ediyor ve muvaffakiyet için temennide bulunuyorduk. Güneş biraz yükseldi, Kocatepe’de bulunanlar düşman tarafından görülebildi. Tam bu sırada düşmanın büyük çaplı toplarından birinin mermisi bizim bulunduğumuz zirvenin altında patladı. Bu mermiyi ikincisi, üçüncüsü, dördüncüsü takip etti. Anladık ki düşman, oradan geçmekte olan hasta nakliyatına mahsus otomobillerimizi maksat ederek ateş açmaktaydı. Düşmanın yaralılarımıza karşı bu tecavüzleri devam etmekte iken, kahraman efradımız da Tınaz ve Belen doruklarındaki Yunan mevzilerine şiddetli hamlelerde bulunmakta idi…”
‘İlk esirler 2. gün karargâhta’
26 Ağustos akşamı ve ilerleyen günlerde top mermilerinden çıkan alevlerin geceyi aydınlattığına da anılarında yer veren Bozok, yaşananları anlatmaya devam eder: “Akşama kadar devam eden taarruz muvaffakiyetimizle neticelenmiş, düşmanın bir çok önemli noktaları elimize geçmişti. Akşam karanlığı etrafı sarınca, ufukta patlayan mermilerin çıkardığı alevler seçilmeye başladı. Geceleyin de taarruza devam edilmesi kararlaştırılmış olduğundan muharebe sabaha kadar fasılasız sürdü. Birinci Yunan esirleri sonraki sabah, taarruzun ikinci günü karargâhımıza getirildi. Birinci esir kafilesi 20, 30 şahıstan ibaretti. Afyon’un geri alındığına dair telefon geldi. Gazi Paşa, o akşam; sonraki günü Afyon’a gitmek için lâzım gelen tertibatın yapılmasını ve hareketimizden sonra karargâhın da oraya taşınmasını buyruk buyurdular.”
‘Çil yavrusu üzere dağıldılar’
Afyon’a girdikleri sırada, kentin çeşitli kısımlarından yükselen alevlerin, gitgide genişleyerek mahalleleri birer kül yığını halinde bıraktığını notlarına ekleyen Bozok’un hatıratından yansıyanlar şöyle: “Düşman kaçarken kenti ateşlemişti. Afyon’da kumandanlara karşı halkın gösterdiği tezahüratı bugün dahi birebir heyecanla yaşamaktayım. Afyon’da belediye dairesinde kaldık. Başkumandanlık muharebesinin olduğu günün gecesi idi. Yatıyordum. Bir ayak sesi ve bir gürültü işittim. Uyandığım vakit yeni gelen bir rapora muttali oldum: Düşman pek kötü bir vaziyete girmişti. Bunun üzerine Gazi Paşa hazretleri, sabahleyin Dumlupınar’a hareket etmek kararını verdiler. Gazi Paşa Birinci Ordu’nun, Fevzi Paşa da İkinci Ordu’nun harekâtını takip etmek üzere erkenden Afyon’a hareket ettiler. Bozguna uğrayan düşman efradı çil yavrusu üzere dağıldılar, dağlara, zirvelere, ormanlara iltica ediyorlar….”
‘Hacianestis kıpırdamadı’
Mustafa Kemal Paşa ve beraberindeki kurmay heyetin Dumlupınar’a geldiklerinde yanlarında eşya bile olmadığını, sabaha kadar toprak üzerinde yattıklarını da notlarına ekleyen Bozok, görüntüyü şöyle özetliyor: “Eşyamız lakin sonraki gün öğlen üzeri geldi. Gazi Paşa’nın çadırlarını köy konutlarından birinin damı üzerine kurduk. Tam bu sırada Fırka Kumandanı Kâzım Paşa muharebede esir edilmiş olan dört Yunan generalini getirdi. Bu generaller, bir gün önce başkumandan paşanın esir edilmelerini telefonla Kemaleddin Sami Paşa’ya buyruk buyurdukları kolordu kumandanları idi. Gazi Paşa generallerle görüşerek icap eden malûmatı aldı. Generallerden birisi kendilerine sorulan suallerin hitamını müteakip, kiminle teşerrüf etmekte olduğunu sordu: ‘Mustafa Kemal Paşadır’ dedik. Şaşkınlıkla gözlerini açtı, inanmak istemiyordu. Sualini tekrarladı, ‘Bu Mustafa Kemal Paşa, bizim bildiğimiz Mareşal Mustafa Kemal midir?’ dedi. Görüştüğü zatın sahiden Başkumandan Mustafa Kemal Paşa olduğunu öğrendikten sonra: ‘Dün burada mıydı?’ diye sordu. ‘Başkumandanlık muharebesini şahsen kendisi yönetim etmiştir’ karşılığını verdik. Düşman generali bir süre sustu. Sonra nazarlarını hürmet ve takdirle Gazi Paşa’ya atfetti ve dudaklarından şu kelamlar döküldü, ‘Zafer, galibiyet, gurur ve bu topraklar… Her şey sizin hakkınızdır. Bizim Hacianestis İzmir’den kıpırdamadı.”
‘Başkomutan’ın gözleri nemlenmişti’
Uzun vakit Atatürk’ün yaverliğini yapan Muzaffer Kılıç da 30 Ağustos’a giden süreç ve sonrasına ait anılarında, zahmetlerle dolu günlerin sonunda gelen Büyük Zafer’i anlatır. Büyük Taarruz’un başladığı ana ait müşahedeleri şöyledir:
“Saat 05.30… 26 Ağustos sabahı… Başkumandan tarassut dürbününün başında düşman tahkimatına bakmak üzereyken, topçumuz ateşe başlıyor. Şu anda Mustafa Kemal’i, Ankara’da ecnebi mümessillere verilen bir ziyafette sanan düşman için ne acı bir sürpriz.”
Kılıç, anılarının devamında, Sakarya’da hezimete uğrayan düşman kuvvetlerinin Akşehir-Afyon çizgisine çekildiğini, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın ise daima olarak imha taarruzu yapma fikrinde olduğunu anlatıyor ve ekliyor: “Bu taarruzun tam bir baskın biçiminde yapılabilmesi için her şeyi ince ince, uzun uzun hazırlıyordu. Başkumandan’ın bu fikrine birtakım kumandanlar iştirak etmiyorlardı. Eldeki imkânlarla bu türlü bir taarruzun artık muvaffak olacağından şüpheliydiler.”
Büyük Taarruz’un başladıktan sonra tonlarca cephanenin su üzere akıp gittiğini yazan Kılıç, zafere giden süreçte yaşanları şu sözlerle naklediyor: “Bir aralık cephane vaziyetini soran Başkumandan da, aldığı karşılıktan hüzünlü… Büyük bir soğukkanlılıkla emrediyor: ‘Tek mermi kalıncaya kadar ateşe devam edilecektir!’ Sonra şöyle devam ediyor: ‘Cephane ikmalimizi düşmandan yapacağız. Son raporlar geldi mi? Yarın öğlenden sonra Afyon’da olacağız!’ diyor. Herkes birbirinin yüzüne kuşku ve tereddütle bakmakta… Birinci Ordu Kumandanı: ‘Paşam çok yoruldunuz. Yarın önemli ve hayatî kararlar vereceksiniz. 1-2 saat uyuyunuz’ teklifinde bulunuyor. Hava kararmış, Çiğiltepe şimdi alınamamıştır. Bu vaziyette yarın öğlenden sonra Afyon’da olacağımıza kimse inanmıyor. Ama, sonraki günü şafakta başlayan taarruz, düşmanı Çiğiltepe’den de atmış, mağlûp kuvvetler Afyon ve Sincanlı ovasına dökülmüştür. Başkumandan öğlenden sonra Afyon’a geliyor.”
Başkomutan hürmet duruyor
Kılıç’ın anılarında en çarpıcı kısımları ise Büyük Kurtarıcı’nın savaş meydanına bakarken gözlerinin dolduğu sahne oluşturuyor: “Başkumandan Afyon’da, Balmahmut’ta Birinci Ordu Karargâhına geliyor. Son keşif raporlarını harita üzerinde tetkik ettikten sonra, Dumlupınar civarında bulunan 4’üncü Ordu karargâhına hareket ediyor. Başkumandan ayakları büsbütün kısaltılmış bir batarya dürbünüyle harekâtı takip ve yönetim ediyordu. Düşman topçusunun mermileri çok yakınlara düşüyordu. Başkumandan sigarasını içiyordu. Güneş guruba yaklaşıyordu. Bir aralık başını çevirerek: ‘Güneş topçumuzun rüyetine mani oluyor. Ancak biraz sonra süngülerimize vuracağı akisleriyle düşmanın rüyetini büsbütün kesecek’ dedi. Az sonra ‘Allah! Allah!’ sesleri işitilmeye başladı. Atak eden piyadelerimizin süngüleri, güneşin kızıl hüzmeleri altında yalımlar yapıyorlardı. Hayret ediyordum… Her şey güya onun iradesine bağlıymış üzere, ne derse o oluyordu. Bu anda Başkumandan’ın yüzünde, görülür bir ıstırap tabiri vardı. Allah! Allah! diyerek çığ üzere düşmanın üzerine devrilen binlerce askerin mevti istihkar edişleri, onun insan kalbini etkisi altına almıştı. Yanan sigarasını yere attı ve düşman ateşine aldırmadan siperde doğruldu? Bu kalkış sevdiği ve üzerine titrediği askerlerinin manevî huzurunda bir ihtiram (saygı) görevi idi. Askerlik sanatının büyük dahisi, büyük stratejisti, harpten ve kandan açıkça nefret ediyordu. Gözleri nemlenmişti. Güneş ufukta kaybolmak üzereydi. Eliyle muharebe alanını göstererek: ‘Hacıanestis! Mağrur kumandandın! Neredesin? Gel, ordularını kurtar… diye bağırdı.”