Çiler Çilingiroğlu*
13 Mayıs 2014 günü madenciliğin kara günü olarak hafızamızda. Özelleştirildikten sonra taşeronlaşmayla birlikte daha ucuz emeğin ve denetimsizliğin merkezi haline gelen Soma kömür ocakları bir katliam için esasen geri sayıyordu. Çalışanların hayatını bile bile tehlikeye atan ve tek unsuru daha fazla kâr olan işveren Can Gürkan, ‘301 defa mümkün kastla öldürme’ ve ‘162 defa muhtemel kastla yaralama’ suçlamasıyla yargılandığı davadan her ölen madenci için yalnızca beş gün mahpus yatarak tahliye edildi. Yerin 400 metre tabanında insanlık onuruna ve iş güvenliğine her türlü terslikle çalıştırılırken öldürülen yüzlerce madenci ve ailelerinin adalet talebi görmezden gelindi. Somalı madenci ailelerin uğraşı devam ediyor. Onlarla birlikte geçmişten beri madenlerde canını vermiş yetişkin ve çocuk herkesin adalet arayışı da sürüyor diyebiliriz.
1900’lerin başında ABD’de kömür madeninde çalıştırılan çocuklar. Madencilik, her vakit tehlikeli bir uğraş olmuştu; buna karşın beşerler çağlar boyunca bedelli saydıkları metalleri, mineralleri, taşları madencilik faaliyetleriyle elde ettiler, işlediler, takas ettiler, onlardan itibar ve çıkar elde ettiler. Madenciliğin kâr marjı denebilir ki her devir yüksekti. 18. yüzyılın ortalarına kadar çocuklar ve cüceler, küçük vücutlarıyla dar galerilere girebildikleri için, madencilik tarihinin asli failleri ve kurbanları olmuştur. Pamuk Prenses’in madenci yedi cücesini, Yüzüklerin Efendisi’nin cüce Gimli’sini ve Thor’un madenci dev cücesi Eitri’yi anımsayalım. Bu tarafıyla madenler sözün tam manasıyla mitlerin devleşmiş cücelerinin yeri olarak tanım edilebilir. Bolivya’dan Türkiye’ye emek tarihi de yeryüzüne çıkınca devleşen madencilerle doludur diyebiliriz.
Devletsiz toplumlarda da madencilik aktiflikleri vardı. Bilhassa Anadolu üzere maden yatakları ve çeşitliliği yüksek olan coğrafyalarda
toplumsal ve ekonomik tertibin düzenlenmesinde madenlere olan arz ve talebin büyük rol oynadığını biliyoruz. Günümüzde
olduğu üzere, eski devirlerde de ucuz hammadde için savaşlar yapılıyor, ittifaklar kuruluyor, köleler/tutsaklar/yoksullar/çocuklar çalıştırılıyor ve hükümranlar ortasında kıyasıya rekabet sürüyordu. Anadolu’da prehistorik periyot madenciliğiyle ilgili delillerimiz maalesef çok yetersiz. Ünsal Yalçın’ın Çorum’daki Derekutuğun’da yaptığı bakır madeni hafriyatları bu nedenle pek pahalı. Bu hafriyatlar sayesinde prehistorik madenciliğin metotları, riskleri ve çalışma prensipleri konusunda bilgi ediniyoruz. Kayaların içine açılan dar girişli ocaklar ve karanlık galeriler içinde çam ağacından çıralar, ahşap kürek, vurgaçlar yahut çanak çömlek modülleri bulunmuş. Bu bulgular bize prehistorik madenciliğin üretim araçlarının yanında üretim şartlarını da anlatır nitelikte.
İskandinavya mitolojisindeki İlah Thor’unbaltasını yapan demirci cüce Eitri’yi tasvir
eden bir fotoğraf.
ZİNCİFRE NEDİR?
Ben bu yazıda üzerinde çok fazla konuşulmayan bir maden üzerinde durmak istiyorum: Zincifre. Derekutuğun’dakine emsal olarak ana kaya içine açılan dar, karanlık galerilerde yapılmış olan bir madencilik faaliyeti bu.
Dilimize Arapça’dan geçen zincifre sözcüğü, zehirli bir element olan cıvanın (Hg) cevher haline verilen isim. İngilizce’de “cinnabar” yahut “vermilion” olarak biliniyor. Çoklukla karbonatlar, şistler ve mermer üzere metamorfik kayaçlar içinde damarlar yahut benekler halinde görülüyor. Zincifre, morumsu parlak kırmızı rengiyle geçmiş toplumların boya unsuru olarak kullanıldığı bir hammaddedir. Zincifre cıvanın temel bileşeni olduğu için toksik bir unsur. Olasılıkla tarih öncesi madenciler zincifreyi süreçlerden geçirirken soluma nedenli zehirlenmeler, sindirime bağlı sıkıntılar yahut nörolojik bozukluklar yaşamış olmalı. Bu toksik özellik en azından Antik devirden bu yana bilinmekte. Mesela Roma periyodunda İspanya’daki zincifre madenlerinde bu yüzden yalnızca tutsaklar çalıştırılıyordu. Zincifrenin zehirli özelliği nedeniyle
bu madenlerde çalışmak bir çeşit mevt fermanı manasına geliyordu.
Güneybatı Asya’da MÖ 8. binyıldan, Batı Akdeniz’de ise MÖ 5. binyıldan itibaren kullanımı yaygın. Daha erken kullanımları şimdilik bilinmemekte. Güneybatı Asya’daki yataklar Türkiye hudutları içinde kalırken, Batı Akdeniz’de İspanya ön plana çıkıyor. Doğu Akdeniz’de zincifre Neolitik, Kalkolitik ve Erken Tunç Çağında boya unsuru olarak kullanım görüyordu. Tekrar de zincifre hiçbir vakit okr yahut aşı boyası olarak bilinen demir oksit (Fe3O2) kadar ağır ve daima kullanım gösteren bir boya haline gelmez. Kullanımındaki bu kısıt, hammaddenin az ve sıkıntı elde ediliyor olmasıyla ve ayrıyeten zehirlenme riskiyle ilgili olabilir; zira hammadde yataklarının yakınlarındaki bölgelerde
bile demir oksit kullanımı her vakit daha ağır. Yani zincifre kırmızı rengi veren başka minerallere kıyasla daha emek ağır ve hayati riski olan çalışma ortamları manasına geliyordu.
NEOLİTİK PERİYOTTA ZİNCİFRE MADENCİLİĞİ
Kırmızı pigmentlerin Üst Paleolitik ve Epipaleolitik periyotlarda, hatta Neandertaller tarafından Orta Paleolitik devirde boya olarak kullanımı bilinmekte. Kırmızı rengin üniversal ve çok gerilere giden kullanımı, insan gözünün bu rengi ayırt eden reseptörlere sahip olmasına bağlı olduğu üzere, kanın kırmızı renkte oluşu da kırmızıyla ömür ve mevt ortasındaki sembolik irtibatın erken prehistorik devirlerde kurulmuş olabileceğini gösterir. Bu nedenle gerek meyyit gömme merasimlerinde gerekse mimaride ve gereç kültür üzerinde kırmızı rengin yaygın kullanımı Güneybatı Asya ve Anadolu Neolitiği’nin karakteristik bir özelliği olarak karşımıza çıkmakta.
Kırmızı rengi üreten mineraller tabiatta yaygın olarak bulunur. Bunların içinde demir oksitler başta gelir; lakin zincifrenin de erken devirlerden beri parlak, kalıcı, koyu kırmızı rengiyle toplumların ilgisini çektiğini söylemiştik. Neolitik devirde en erken zincifre kullanımı, İsrail’deki Kfar HaHoresh yerleşmesinde bulunmuş. Burada MÖ 8500-7600 yıllarına tarihlenen katmanlarda kireçle modellenmiş bir kafatası üzerinde boya olarak zincifre tercih edilmiş. Bilhassa sönmüş kireç kullanarak modellenen insan kafatasları Levant bölgesinde Çanak Çömleksiz Neolitik devirde birçok yerleşmede karşımıza çıkar. Jericho, Ain Ghazal, Beisamun bu yerleşmelerden bazılarıdır; lakin yapılan tahliller yalnızca Kfar HaHoresh’te zincifreden elde edilmiş boyanın kullanımına işaret eder. Güney Levant bölgesinde bu hammadde bulunmadığı için, bilim insanları zincifrenin Anadolu kaynaklı olduğu görüşünü paylaşmıştır.
İsrail’deki buluntuya emsal olarak, Suriye’de yer alan Abu Hureyra’da MÖ 7400-7100 ortasına tarihlenen 2B katmanında bir kafatası üzerinde zincifre kullanıldığı tespit edilmiş. Bu alanda çalışan arkeologlar zincifrenin Anadolu’dan gelmiş olabileceği teklifini yinelerler.
Anadolu’da Neolitik Devirde zincifre kullanımı Konya’daki Çatalhöyük yerleşmesinden bilinmektedir. Konya’da Ladik-Sızma yöresinde çok sayıda işletilmiş ve işletilmemiş zincifre yatağı bulunur. Çatalhöyük’teki zincifrenin kaynağı bu yörelerdeki cevherler olmalıdır diye düşünüyorum.
Çatalhöyük’te taban altı mezarlarda kimi insan kafatasları üzerinde boya olarak zincifre kullanılmış. Bunun yanında, yumuşakça kabukluları içinde ve bazen de okrla birlikte duvar boyasına karıştırılıyor.
Schotsmans ve Çatalhöyük takımı tarafından yazılan 2022 tarihli bir makalede Çatalhöyük’teki iskeletlerin %11’inde boya kullanımına dair izler tespit edildiği, bunların büyük bir kısmının kafataslarına uygulandığı belirtilir. On dört iskelette ise zincifreye rastlanmış. Bunlar farklı katmanlardan gelen örnekler olsa da çoğunluğu MÖ 7000-6500 yılları ortasına tarihlenen erken ve orta evrelere ilişkin. Sonuç olarak, Çatalhöyük toplumu için zincifre erişilebilir ve işlenebilir bir hammaddedir. Zehirli özelliğine karşın kullanımı yüzyıllar boyunca devam etmiştir. Ayrıyeten yalnızca meyyit gömme merasimlerinde kullanılan, rengi nedeniyle sembolik ehemmiyeti olan, törensel bir özel fonksiyona sahiptir.
EGE PREHİSTORYASINDA ZİNCİFRE MADENCİLİĞİ
Ödemiş, Tire, Alaşehir, Germencik üzere yerlerde bu cevherin bulunduğu bilinse de ölçü olarak Türkiye’de zincifrenin en fazla görüldüğü yerlerden biri İzmir’in Karaburun ilçesi. Burada birkaç noktada zincifre cevherine rastlanmış, madenler 1950’li yıllara kadar işletilmiştir. Bu yüzden günümüzde bilhassa yarımadanın kuzeydoğu kısımlarındaki tatlı sularda hala cıvaya rastlanır.
Karaburun’daki civa madeninin genel görünümü. İzmir-Karaburun’daki Manastır mevkii ise biz arkeologlar için epeyce enteresan bulgulara sahip. Buradaki madenin Kalkolitik Periyotta, yani günümüzden 6 bin yıl evvel işletildiği arkeolojik delillerle bilinmekte. Her ne kadar günümüzde arkeolojik dolgular büsbütün yol olmuş olsa da yapılan eski kazıların bulguları madencilikle ilgili belirli bir fikir veriyor.
Karaburun’daki maden hafriyatı 1949 yılında Hamit Zübeyr Koşay ve Hakkı Gültekin tarafından yapılır. Yalnızca on gün süren hafriyatlar prehistorik periyot zincifre kullanımıyla ilgili değerli bilgiler sağlamıştır. Çalışmalarda taş baltalar, yontma taş aletler, vurgaçlar ve boynuzdan aletler ile el üretimi kaba görünümlü çanak çömlek modülleri bulunmuş. Koşay’ın da belirttiği üzere, cıva madeninin prehistorik topluluklar tarafından boya unsuru temini için işletilmiş olması yüksek bir olasılıktır. Çanak çömlekler, mal kümesi ve form olarak MÖ 4500-4000 yıllarına ilişkin özellikler göstermekte olup madenin kullanımı Orta Kalkolitik Çağ’a tarihlenmektedir. Buradan Karaburun üzere ulaşımı güç, dağlık bir bölgenin zincifre yatakları sayesinde prehistorik toplumların dikkatini çektiğini, yatak etrafında bir yerleşme alanı kurduklarını ve tüm risklerine
rağmen bu cevheri çıkarıp olasılıkla birtakım ön süreçlerden sonra takasını gerçekleştirerek geçimlerini sağladıklarını anlıyoruz.
Cevher halindeki zincifre. Karaburun, Manastır Mevkii. Zincifrenin diğer bir kullanımı Ege Tunç Çağından bilinmekte. Günümüzden evvel 5000-4000 yıl kadar evvel Ege ve Batı Anadolu toplumları kültürel etkileşim içindeydi. Bu devirde Ege’nin Kiklad Adalarında gelişen özel bir kültürel eser olan mermer figürinler revaçtaydı. Arkeoloji literatüründe “Kiklad figürinleri” olarak bilinen bu figürünler her ne kadar sade ve beyaz renkli gözükse de mikroskop altında incelendiğinde, boyalı oldukları anlaşılır. Çoğunlukla mezarlıklara konulan bu heykelcikleri dini mana taşıyan törensel objeler olarak yorumluyoruz. Yapılan incelemeler kimi figürinlerin üzerinde kırmızı boya olarak zincifrenin kullanıldığını ortaya koymuş. Kiklad adalarında yahut Yunanistan’da zincifre yatakları bilinmediği için Kiklad figürinleri üzerindeki boyanın Anadolu menşeli olma ihtimali hayli yüksektir. Bu noktada Karaburun’da yer alan ve Kalkolitik Devirden beri Anadolulu madenciler tarafından işletilen kaynaklar güçlü bir mümkünlük olarak beliriyor.
EMEĞİN BAKIŞ AÇISIYLA MADENCİLİK
Sonuç olarak, zincifre arkeolojik kayıtlarda daha fazla dikkat etmemiz gereken bir boya unsuru olarak karşımıza çıkmakta. Türkiye’de hala spesifik olarak bu mevzuda sistematik bir araştırma gerçekleşmiş değil; belirli ki şu anki bilgilerimiz çok daha fazla genişlemeye açık.
Dahası emeğin bakış açısından bir madencilik arkeolojisi yapmaya gereksinimimiz var. Bu halde yaşama ve aksiyona hizmet eden bir arkeoloji pratiğini inşa edebiliriz. Madenciliğin derin tarihine dair bilgilerimiz bugüne ışık tutacak nitelikte. Arkeolojide emek bakış açısına sahip çalışmaların çeşitlenmesi ve artması bize yalnızca eski toplumların madencilik faaliyetlerini nasıl organize ettiğiyle ilgili bilgi sağlamakla kalmaz; ayrıyeten üretim araçları, alakaları ve şartları hakkında bilgi verir. Anadolu’da toplumsal evrimi ve politik örgütlenmeyi anlamak için bu bahislerin malûmatçı olmayan, sorun odaklı prosedürlerle çalışılması güzel olabilir.
Avusturya’daki Hallstatt tuz madeninde Tunç Çağında çocuk emekçilerin çalıştırıldığına dairarkeolojik deliller.
Geçmişin çocuk madencisini, tutsak çalışanını, ucuz işçisini yahut siyahi kölesini anımsamak bu nedenle çok değerli. Prehistorik maden ocaklarında insanın çocuksu merakı, dünyaya açılan saf ilgisiyle onun geçim uğraşı, açgözlülüğü ve onulmaz hırsı bir ortada karşımıza çıkıyor. Nasıl ki Soma katliamı sistemik bir emek sömürüsünün belgesiyse, prehistorik madenler de bizleri bu noktaya getiren tarihi süreçlerin gereç dokümanlarıdır. Böylesi bir teorik yaklaşımla üretilen arkeolojik bilgi bugünün adalet çabasına katkı sunmaya yetkindir. Kâfi ki tarihi aşağıdan üste hakikat bir kavrayışı mümkün kılacak emek dostu teorik yaklaşımlara sıcak bakalım.
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi