Hakan Sipahioğlu
Rus kimyacı Dimitri Mendeleyev elementlerin yapısını zihninde o denli güzel sistematize etmişti ki tasarladığı periyodik cetvelde şimdi keşfedilmemiş üç elementin yeri çoktan muhakkaktı. Mendeleyev bu elementlerin ne tıp özelliklere sahip olacağını öngörmüş ve onları tasnif etmişti bile. Sonradan galyum, skandiyum ve germanyum ismi verilecek elementler için geriye yalnızca keşfedilmek kalmıştı.
Şuna size temin edebilirim: Kazancakis’in “yeni” romanı ‘Yokuş’, yazılmasından yetmiş beş yıl sonra keşfedildiğinde de kimi şahsi kütüphanelerin raflarında bu kitabın yeri hanidir hazırdı, çünkü muharririn yapıtlarına karşı Mendeleyev’in kimyasal elementlere olan tutkusuna emsal hislere sahip olan, müellifin niyet sistematiğini kavramış okurlar için bu türlü bir kitabın varlığını tüm nitelikleriyle bir arada öngörmek pek mümkündü.
Mümkündü zira insanlığın tarih boyunca çektiği acıları derinden hisseden ve tüm yazınsal serüvenini hem ferdî, hem de toplumsal tabanlarda vuku bulacak bir kurtuluş reçetesi aramaya vakfeden Kazancakis’in ikinci dünya savaşının insanlık (ve Girit, hiç değilse Girit!) üzerinde yarattığı tahribata dair iki çift de olsa kelam eden bir yapıtının olmamasına imkan yoktu. Muharririn 1946 yılında, yani Yunanistan’ın büyük savaşın yaralarını sarmak şöyle dursun üzerine bir de yıkıcı bir iç savaşa sürüklendiği devirde yayınladığı en ünlü yapıtı ‘Zorba’da bu tahribatın esamisi okunmuyor, bu da önemli bir tenkit konusu oluyordu. İsa’nın, Osmanlı hakimiyeti altındaki Girit’in, Anadolu Rumlarının, kardeş kanı dökülen Yunanistan’ın, Aziz Francesco’nun zahmetlerini bir bir kâğıda dökmüşken İkinci Dünya Savaşı’nı nasıl ihmal edebilirdi? Neyse ki ‘Yokuş’un keşfedilmesi, mantıksal çıkarımla vakıa ortasındaki bu uyumsuzluğu gidermiş oldu.
Gelgelelim kitabın yalnızca varlığını değil, onun “niteliklerini” de evvelce kestirebilmekten bahsetmiştik. Kazancakis’in “Giritli bakışı” olarak isimlendirdiği (Ortodoks Hristiyan inancı, Bergson ve Nietzsche ideolojileri, Budizm ve Marksizmin özgün bir bileşimi olan) niyet yapısına hâkim olan okurlar için, bunun da ‘Yokuş’ özelinde büyük ölçüde gerçek olduğu söylenebilir. Şimdi epigrafla başlıyor metin “tam da varsayım ettiğimiz gibi” olmaya:
“Tanrı’yı nasıl sevmemiz gerekir?”
“İnsanları severek.”
“İnsanları nasıl sevmemiz gerekir?”
“Onları gerçek yola çekmeye emek vererek.”
“Doğru yol hangisi?”
“Yokuş.”
Kazancakis’in kahramanca karamsarlığına nazaran, tıpkı İsa’nın çarmıha giden hikayesinde olduğu üzere, yüreği insanlara, özellikle ezilen insanlara yönelik sevgiyle dolu olanların yolu ızdıraptan ve en son mağlubiyetten geçer – geçmelidir. Onun hayata bakışındaki diyalektik böyledir, İslami cenahtan alıntı caizse “yenilgi hezimet büyüyen bir zafer vardır”.
Yokuş, Nikos Kazancakis, Mütercim: Harun Ömer Tarhan, 240 syf., Can Yayınları, 2022. ‘Yokuş’ da insanlık ismine bir hezimetten bir öteki mağlubiyete hakikat yola çıkışın hikayesi – davet ettiği yol üzere kendisi de yokuş üst giden bir roman. Sayfalar boyunca ilerledikçe, Kazancakis’in bu kitabı neden yayınlamamayı tercih ettiği de – şayet bu bir tercihse – anlaşılıyor: Otobiyografik öğelerin son derece baskın olduğu bir anlatı bu. Daha doğrusu, zati çabucak hemen tüm romanlarında otobiyografik öğelere kesinlikle yer verdiğinden(1), Kazancakis’in kahramanı yeniden kendisi olan tek romanı (‘El Greco’ya Mektuplar’ı bir roman olarak saymazsak tabii). Muharririn eşi Eleni Kazancakis’nin tabiriyle “Olaylar gerçek, Kosmas/Kazancakis’e eşlik eden yüzler hayal ürünü”(2). Hasebiyle, destansı mağlubiyetlerin müellifi Kazancakis’in bir “ideolog” olarak kendi mağlubiyetiyle yüzleşme romanı bu.
Hristiyanlığın doğuşunda komünizmi, komünizmdeyse Hristiyanlığın doğuşunu gören Kazancakis’in Komünist Enternasyonal’den aldığı ilhamla “Ruhun Enternasyonali”ni(3) kurma teşebbüsünde bulunduğu, British Council’ın davetlisi olarak gittiği İngiltere’de BBC’ye konuk olarak dünya aydınlarına bu tarafta bir davet yaptığı – ve başarısız olduğu – biliniyordu. İşte temelde bu kusuruyla yüzleşiyor Kazancakis ‘Yokuş’ta. Muhatapları olarak toplumun ezilenlerini değil, aydın kısmını görme yanlışına düştüğünü itiraf ederek günah çıkarıyor.
Kitapta Kazancakis’in kendisine “yokuş” olarak seçtiği yolun pek de yokuş olmaması enteresan ancak kitabı okumamış olanlar için sürprizi şimdi bozmayalım ve bu tartışmayı onların takdirine bırakalım. Sadece bir öbür çelişkiye dikkat çekerek: Aydınları muhatap almanın hayal kırıklığıyla geri çekilen Kazancakis’in teselliyi öteki aydınlara sığınmakta bulmasına. Ayrıyeten kendisine pek aşina olmayanlar için, Kazancakis’in ‘Zorba’ dahil tüm yapıtlarına sirayet etmiş olan biraz fazla problemli toplumsal cinsiyet telaffuzunun ‘Yokuş’ta oldukça billurlaştığını da belirtmek gerek.
Son bir şikayet çeviriye dair: ‘Yokuş’un çevirisini daha evvel İstos için birebir müellifin Çileci’sini de lisanımıza kazandıran Harun Ömer Tarhan üstlenmiş. Çevirmenin Türkçeye hakimiyetinin muazzam olduğuna kuşku yok, bununla birlikte metni gölgelemese de “gücü saltık” (kadiri mutlak), “yalvaç” (peygamber), “ilkörnek” (orijinal) vb. “öz ideoloji Türkçesi” sözlerin ısrarlı kullanımının tat kaçırıcı olduğunu tabir etmem gerekir.
‘Yokuş’un sıkıntıları yok değil hasebiyle. Hatta kitabı tam da “Kazancakis kimyagerlerinin” beklediği nitelikte kıldığı için, ‘Yokuş’u hoş yapan ögelerden biri de sıkıntıları. Yeniden de son birkaç paragrafta lisana getirdiğimiz problemlerden çok daha dramatik sahneler, kışkırtıcı diyaloglar ve heyecan verici tasvirlerle dolu olduğunun altını çizelim bu kitabın.
Kazancakis’in özellikle seyahatlerini anlattığı kitaplarını (Toda Raba ya da İspanya Yaşasın Vefat gibi) okuyanlar onun çok yeterli bir romancı ve ideolog olduğu kadar çok keskin bir sanat eleştirmeni ve kültür yorumcusu olduğunu da hatırlayacaktır. Bilmeyenler de bilsin: Çünkü şayet okursanız, ‘Yokuş’un ikinci ve üçüncü kısımlarının tıpkı vakitte bir İngiltere seyahatnamesi niteliği arz ettiğini ve bu kısımlarda Kazancakis’in sanata ve kültüre dair müşahedelerinin tekrar en güzel örneklerini sergilediğini göreceksiniz.
İkinci Dünya Savaşı’nın dehşetini yaşamış bir dünyanın ideologluğuna soyunan bir Kazancakis fikri sizi heyecanlandırmaya yetmiyorsa, City of London’da ve British Museum’da ne gördüğünü ya da Bernard Shaw ve Shakespeare’de ne bulduğunu anlatan bir Kazancakis düşünün.
‘Yokuş’, salt bu tarafıyla bile yetmiş beş sene beklendiğine paha.
Dipnotlar:
1. Tam da bu nedenle daha evvel yayınlanan öbür romanlarda yer alan kimi ögelerle yine karşılaşmak sürpriz olmuyor: Sözgelimi, Yine Çarmıha Gerilen İsa’da baş karakter Manolyos’u tam da günaha girmek üzereyken aniden ele geçiriveren “ermişlerin hastalığı”na bu sefer Kosmas’ın tutulmasındaki üzere. Ya da El Greco’ya Mektuplar’da yine anlatılacak olan “okyanustaki kayık” düşü üzere.
2. “Yokuş – Nikos Kazancakis’in Bilinmeyen Bir Romanı” – Nikos Mathioudakis ve Paraskevi Vasiliadi
3. Yokuş’ta bu söz “Uuslararası Tinsel Birlik” olarak çevrilmiş, lakin “tin” sözcüğünün “ruh”u karşılamak için fazla ruhsuz bir söz olduğunu düşünüyorum.