İnsanları COVID-19’a yakalanmasını önleyen burun spreyi halindeki aşılar bulaşı durdururken, üniversal aşılar SARS-CoV-2 varyantların tümünde bulunan proteinleri maksat alacak.
Büyük bir olasılıkla milyonlarca insanın hayatını kurtaran koronavirüs aşıları halk sıhhati açısından çok büyük bir muvaffakiyet. Lakin aşılar pandemiyi bitirmekte yetersiz kaldığı üzere, SARS-CoV-2 virüsünün yeni yeni varyantlara evrilmesiyle tesirini yitirmeye başladı. Bu da bir manada hayal kırıklığı yaratıyor. Bu durumda yeni kuşak bir COVID- 19 aşısına gereksinimimiz var. Pekala bu aşı nasıl olmalı?
ABD, omikronun BA.4 ve BA.5 alt varyantlarını amaç alan hatırlatma dozlarını yakında piyasaya çıkartmaya hazırlanıyor. Ne var ki muhakkak bir varyanta özel geliştirilen hatırlatma aşıları pandemiyi bitirmeyecek, zira büyük bir olasılıkla bu aşılar yapılmaya başlandığında ortaya daha yeni varyantlar çıkacak.
YETERLİ ÖLÇÜDE AŞILAMA GEREKLİ
İrlanda’daki Trinity College’dan immünolog Ed Lavelle bu ikinci jenerasyon aşıların bulaşı büsbütün önleyeceğine inanıyor. Tek bir şart var. O da kâfi ölçüde insanın aşılanması.
Halihazırdaki COVID-19 aşılarının temel bileşeni Ocak 2020’deki orjinal SARS-CoV-2’nin spike proteini. Bu protein virüsün insan hücrelerine girmekte kullandığı bir çıkıntı. Bu proteini fonksiyonsuz kılmak için kullanılan teknolojiler farklı olmakla birlikte temel prensibi birebir ve hepsi enjeksiyon yoluyla bedene veriliyor.
Ne var ki bu başarılı aşılar birbiri arkasına gelen dalgaları durdurmakta yetersiz kaldı. Aşılar hastalığın ağırlaşmasını engelliyor olsa bile tekrar enfekte olmayı engellemediği için her re-enfeksiyon uzun COVID riskini biraz daha artırıyor.
AŞILAR HASTALIĞIN YAYILMASINI NİYE DURDURAMIYOR?
Bunun nedeni kısmen her yeni varyanttaki spike protein mutasyonunun bağışıklıktan kaçma hünerini her seferinde geliştiriyor olması. Diğer bir deyişle aşının hedefi-yani spike protein- daima değişiyor.
Maryland’deki Ulusal Sıhhat Enstitüleri’nden Jonathan Yewdell ise aşıların hastalığın yayılmasını durduramamasını daha temel bir nedene bağlıyor: Hiçbir aşı, kan ve lenf bezlerini işin içine dahil etmeden yayılan virüslere karşı uzun vadeli bir muhafaza sağlamaz. Yewdell’e nazaran klâsik aşıların hiçbirinin COVID pandemisini durdurması mümkün değil.
Örneğin en bulaşıcı virüslerden biri olarak bilinen kızamık virüsünü ele alalım. Aşılar kızamığa karşı hayat uzunluğu süren bir muhafaza sağlar. Bu virüs, birinci başta burnumuzu yahut boğazımızı saran hücreleri enfekte etmez. Tam zıddı akciğerlerdeki bağışıklık hücrelerini enfekte eder. Bu hücreler virüsü lenf nodüllerine taşır. Virüs buradan tüm bedene yayılır. Teneffüs sistemine ulaştığı vakit öksürük ve hapşırma ile yayılır.
Aşılanmış beşerler da kızamığa yakalanır. Lakin virüsün teneffüs yollarına ulaşıncaya kadar izlediği karmaşık yol nedeniyle bağışıklık sisteminin virüsün yolunu kesme talihi çok yüksektir.
Bunun tam aksisi teneffüs yollarını tutan çok sayıda virüs, boğaz ve burnu saran mukus zarındaki hücreleri direkt enfekte eder. Bu hücreler etrafa virüsü saçtıkça öbür beşerler da enfekte olur. Bu nedenle teneffüs yolları virüslerine karşı geliştirilen aşıları olan insanların bağışıklık reaksiyonları, birkaç hafta boyunca enfeksiyonu engelleyecek kadar yüksektir. Lakin bağışıklık reaksiyonu vakitle zayıflayınca mukozal enfeksiyon riski ve diğerlerine bulaştırma riski artar.
MUKOZAL BAĞIŞIKLIĞIN FARKI
Bir değerli faktör de mukozal bağışıklığın, bedenin geri kalanında oluşan bağışıklıktan farklı olmasıdır. Mukozal zarda bulunan özel bağışıklık hücreleri hastalığa yol açan her türlü organizmayı (patojen) tespit eder ve antikor salgılayarak reaksiyon verir. Aslında bu zarlar bedenin geri kalanının ürettiğinden daha fazla antikor salgılar.
Genel olarak enjeksiyon yoluya uygulanan aşılar, güçlü bir genel bağışıklık yaratır fakat mukozal bağışıklığı güçlendirmek üzere bir gayesi yoktur. Bu, COVID için mRNA aşıları için de geçerlidir.
İKİ TEMEL YAKLAŞIM
Genel olarak COVID-19 aşılarının aktifliğini artırmak için iki temel yaklaşım bulunmakta.
• Birinci yaklaşım, koronavirüsün çarçabuk kaçamayacağı geniş kapsamlı yahut üniversal aşılar üretmek.
Burada ana gaye koronavirüsün değişmeyen bir kesimini bulmaktır. Bu kesim virüs için yaşamsal bir kıymet taşımalı ve bağışıklık sistemi bu modüle odaklanmalıdır. Imperial College London’dan Danny Altmann bu modülün ehemmiyetini şöyle açıklıyor: “Eğer bu kısım çok kıymetli bir iş görüyorsa, mutasyon geçirmesi virüse çok değerliye mal olur ve bu mutasyon virüsün hayatta kalmasını tehlikeye atar. O yüzden bu kısım mutasyon geçirmez. Aşıların işte bu parçayı gaye alması gerekir.”
Kuramsal olarak tüm koronavirüslere karşı bizleri koruyabilecek bir pan-koronavirüs aşısını geliştirmek mümkün üzere görünse de pratikte bunu gerçekleştirmek çok zordur. Onlarca yıldır üzerinde çalışılmasına rağmen grip için bile üniversal bir aşı şimdi geliştirilmiş değil. Halihazırda üniversal bir koronavirüs aşısı için çok ağır emek ve para harcanmasına rağmen bugüne dek sadece hayvan deneylerinden olumlu sonuçlar alındı.
İnsanlarda olumlu bir sonuç elde edilememesinin önündeki en değerli mani, bağışıklık sisteminin virüsün spesifik bir proteinini maksada oturtamaması. Bunu başarmanın bir yolu bu proteinin küçük bir kısmını aşıya dahil etmekten geçiyor. Bu yaklaşım hayvan deneylerinde besbelli muvaffakiyet sağlamış durumda. Ancak bu klinik denemelerde aşının enfeksiyonu önlemekte başarısız kaldığı gözleniyor.
• İkinci yaklaşım, virüsün mukozal bağışıklık tarafından durdurulması. Lavalle’e nazaran bunun yolu aşıyı sprey biçiminde buruna uygulamak. Bugüne dek sırf bir nazal sprey 2003 yılında onay aldı: Flu- Mist. Nazal spreylerin üretiminde karşılaşılan en kıymetli sorun, aşı proteinlerinin burun zarının içine işlemesini sağlamak.
Bunun için daha büyük dozlar gerekiyor. Bu da intranazal aşıların maliyetini artıran bir faktör. Ne var ki son çalışmalarda aşı proteinlerini yağ moleküllerine bağlayarak mukozal yüzeylerin içinden geçirmek mümkün olabildi. Araştırma takımlarından biri bu yolla antikor seviyesini 1000 misli artırabildi.
Bu kademede soru şu: Bu aşılar bulaşı büsbütün önleyebilecek mi? Bu mevzuda bilim insanları ikiye ayrılmış durumda. Lavalle ve Altmann’ın da ortalarında bulunduğu bir küme bu gayeye ulaşılabileceğine inanıyor.
Eğer yeni jenerasyon aşılar uzun müddettir ulaşılmaya çalışılan sürü bağışıklığını sağlama yeteneğine sahip olsalar dahi, bu aşıların kâfi sayıda beşere nasıl ulaştırılacağı şimdi bilinmiyor. Lavalle umutlu: “Pek çok insan enjeksiyon yerine burun spreyi halindeki aşıyı tercih edecektir. Ayrıyeten bunların nakliyesi de daha kolay ve ucuz” diyor.
Kaynak: Herkese Bilim Teknoloji / Reyhan Oksay