Ludwig Wittgenstein’ın Türkçeye ‘Yan Değiniler’ başlığıyla Oruç Aruoba tarafından çevrilen; incecik ve okurken insanın zihnini allak bullak eden bir metni vardı. Kısa cümle ve önermeler bulunan, düşünürün kitaplarını paranteze aldığı, tıpkı vakitte onlara bir hazırlık üzere algılanabilecek sözlerle bezeliydi bu çalışma. Wittgenstein’ın ideoloji uğraşı dışındaki ömrüne; müzik ve mimarlık merakına dair ipuçları içeren ‘Yan Değiniler’, filozofun hayatının birer ikişer cümlelik dökümüydü âdeta.
Umberto Eco’nun “çılgınlığında deha var” dediği Orhan Pamuk’un sözlü-çizgili defterlerinden oluşan ‘Uzak Dağlar ve Hatıralar’, teknik manada değilse bile kimi cümleleriyle ve ortaya katılmış fotoğraflarla Wittgenstein’ın ‘Yan Değiniler’iyle akraba. On dört sene boyunca tuttuğu notlar ve çizdiği fotoğrafların bulunduğu bu defterlerde Pamuk, kimi romanlarının (özellikle ‘Kafamda Bir Tuhaflık’ın ve ‘Veba Geceleri’nin) eskizleriyle karşımıza çıkıyor.
‘Uzak Dağlar ve Hatıralar’, yazar-ressam Pamuk’la buluşturuyor bizi; pencereden gördükleri ve bizim de onun penceresinde gördüklerimiz birleşiyor. Sonra “gökten yağan kelimeler” gelip defterlerin sayfalarına düşüyor. Pamuk’un hayallerinin ve hayallerinin bütünleştiği, romanları için hazırlıklar yaptığı ve bazen sokaktaki hayatı gözlemlediği notlarla yüzleşiyoruz ‘Uzak Dağlar ve Hatıralar’da. Çocuksu bir heyecan ve yazarlığın getirdiği tartı, hem fotoğraflarda hem de cümlelerde ortaya çıkıyor. Bunların hepsi, dağınık bir romanı ve tamamlanmamış bir tabloyu andırıyor. Nasıl ki “romanın içine girip bütün dünyayı unutunca kendisini âlâ hisseden” bir Pamuk varsa bu defterlere yazıp çizerken romanları ve çalışma masasının dışına taşan bir öteki Pamuk da var. Muharririn aklına düşen soruları da unutmamak lazım: “Bazen gözüm hatıra defterine yazdıklarıma takılıyor ve sanki bunları yayımlamam hakikat mu diye düşünüyorum.”
‘HER ŞEYİN BAŞI MANZARA’
Defterlerdeki cümle ve fotoğraflar, Pamuk’un zihninin işleyişinin, çalışma nizamının ve çalış(a)mama nedenlerinin bir dökümü: Etrafında olup bitenleri görürken kendisine de bakan bir muharrire rastlıyoruz çabucak her satırda ve çizimde. Bu bakıştan süzülen cümlelere bir örnek: “Resmin üzerine yazmanın zevkleri üzerine yazmalıyım. İşte yazıyorum: 7-22 yaşlarım ortasında ressam olacağımı sandım. 22 yaşında içimdeki ressamı öldürdüm ve roman yazmaya başladım. 2008 yılında bir dükkâna girip iki büyük torba dolusu kalem boya fırça alıp küçük fotoğraf defterlerine kaygı ve zevkle resmetmeye başladım. Evet içimdeki ressam ölmemişti. Lakin kaygılar içindeydi ve çok utangaçtı. Yaptığım fotoğrafları kimse görmesin diye defterlere yapıyordum. Hatta biraz suçluluk duyuyordum: Demek ki sözlerin yetersiz olduğunu düşünüyordum. O vakit niçin yazıyordum? Bu huzursuzluklar suratımı kesmiyordu. Resmetmeye çok hevesliydim ve her yere yine resmediyordum.”
Olaylarla, söz ve fotoğraflarla dolu ‘Uzak Dağlar ve Hatıralar’, tıpkı vakitte Pamuk’un çalışır ve düşünürken yaşadığı anlık memnunlukları ve öfkeleri de içeriyor. “Yalnızca sözlerle değil çizimlerle de not tutan” bir muharririn resimli-sözlü zihinsel portresi bu: “Yazıyla resmi birleştirdiği” ve “kendini en özgür hissettiği” kendisine ilişkin bir dünya… “Her şeyin başı manzara” diyen, farkında olmadan imza atar üzere çizen Pamuk’un hünerleri bunlar.
“Yalnız bir adam olmuşum” diyen Pamuk; görüntüye bakıp çocukluğunun ve gençliğinin yer ve insanlarını özleyerek ömrü anlamaya ve her şeye karşın gülümsemeye uğraşırken tekrar kendisine dönüyor: “Hayatta en düzgün yaptığım şey evet, yazı yazmak. Birebir güçte fotoğraf çizebilmeyi isterdim, diyeceğim. Lakin artık anlıyorum ki o vakit öteki biri olurmuşum.” Uzak geçmiş ve uzak gelecek ortasında salınan Pamuk, “kafası bozulduğunda hayal ettiği yerleri” de düşünüyor.
Uzak Dağlar ve Anılar, Orhan Pamuk, 400 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022. Pamuk’un kaleme alacağı romanların “telaşlı havasını” biraz olsun dağıtan kelamlar ve çizimler de karşılıyor bizi ‘Uzak Dağlar ve Hatıralar’da. “Resmetmek hatırlamadıklarını görmekle başlar, bir müddet sonra tıpkı görünüm zaman’ı göstermeye başlar” cümlesi de bahsi geçen sakinleşmeye dâhil. Gemilere bakıyor Pamuk; yazdıklarına, çizdiklerine, İstanbul sokaklarına, gördüğü düşlere, fotoğraflara, fotoğraflara, görünüme ve görüntüyü bozan her şeye… Akabinde, “hatıra defterlerine gemi üzere dönüyor.” İstanbul’un küçük detaylarını işitmeyi sürdürüyor ve “bir gemi olmayı” düşlerken aklına bir “hata” takılıyor: “Her günün bir manası olmasını istemek de bir hata… Anları yaşıyoruz, vakit geçiyor ve hayatımız dediğimiz hayal yavaş yavaş tükeniyor. Bir gemi gidiyor.”
‘NE KADAR RUH HÂLİM VARSA O KADAR DA KİŞİLİĞİM VAR’
Dünyaya bakan ve gördüklerine dair notlar tutan, daha sonra “dünyayı unutup roman içinde kaybolan” Pamuk’un gerçeklerle hayallerin at başı gittiği; kimi anlarda birinin başkasının önüne geçtiği satırlardan ve fotoğraflardan oluşuyor ‘Uzak Dağlar ve Hatıralar’. Öbür bir deyişle görünüm ve kelam birbirine karışıp birbirinden ayrışıyor. Pamuk’un yazmaya odaklanamadığı vakitlerine şahit oluyoruz defterlerde; “kendimi sırf yazıya kapatmak istiyorum” deyip ekliyor: “Roman yazmak -benim için- dünyayı, fotoğrafın gösterdiğinden daha derin bir formda hissetmek demek…” Bu satırları kendisine tuttuğu ayna izliyor: “Ne kadar ruh hâlim varsa o kadar da kişiliğim var. Her yeni ruh hâlinde yeni bir insan oluyorum. Ve yeni bir insan olunca eski niyetlerimi tanıyamıyor, onlara hayret ediyorum… Fikirlerimin odak noktası şu orta ne kadar çok değişiyor. Demek ki daima diğer biri oluyorum.”
Dalgalı denizdeki bir gemi üzere cümlelerle, izlenim ve fotoğraflarla karşılaştığımız ‘Uzak Dağlar ve Anılar, Pamuk’un vakitle yeni renk ve cümleler ekleyerek daima tazelediği sayfalardan oluşuyor. Hayaller ve projeler bir yandan yürürken öbür taraftan hayat ve roman akıyor. Sonra, karşılığı meçhul sorular giriyor ortaya: “Bir çeşit entelektüel buhran mı geçiriyorum? Çalışmadan sersemlemek mi bu?”
Gemiden deftere dökülen sözler ve dağlardan süzülüp gelen cümlelerle dolup taşan satırlar, Pamuk’un “manzarayı bir muamma üzere resmedebilme hüneri”ni gösteriyor bize. Bu görünüm bazen Pamuk’un “içindeki fırtına”nın bazen dışarıdaki fırtınanın yansıması. “Yaşamak görmektir” cümlesi ise kitabın çatısı hâline gelirken onu bir oburu tamamlıyor: “Ölünce hoş fotoğraflar biter, karanlık başlar. Bana nazaran aslında bütün fotoğraflar hoştur zira insan daima bakmak ister.”
Pamuk’un “içindeki ressam ile muharririn hayali konuşması”ndan kesitler de çıkıyor karşımıza. Ressam ve müellif Pamuk, romanlarının taslaklarını çiziyor defterlerine. Romancı Pamuk ise fotoğrafları cümlelere döküyor: Görüntüyü ve romanı düşlüyor. Fotoğraf ile yazıyı birebir anda düşünüyor. Romanın içinde kaybolurken memnunluğu katlanıyor. Geziyor, bakıyor, görüyor, düşünüyor, çiziyor ve yazıyor; romanlarında ilerliyor ve fotoğraflar çoğalıyor. Yakın geleceğin başkarakterleri ete kemiğe bürünürken romanların geçeceği yerler belirginleşiyor.
Pamuk, bir noktada, hayal gücüyle dünyadan “romanın hayali dünyasına” kaçma yollarını nasıl keşfettiğini, dünyayı ve insanları manaya sürecini anlatıyor: “Bir romanın içinde olmak, yaşadığım günü romanın bana verdiği mana ile yaşamak… Bu olmadan yaşayamıyorum. Dünya bir metin olmadan, yazılacak bir şeyin işareti hâline gelmeden… yaşanması güç bir yer.”
‘YAŞAMAK İSTEDİĞİM HAYAT, RESSAM HAYATI’
Yazmanın memnunluğu ve yazamamanın tuhaf huzursuzluğunun Pamuk’un benliğinde yarattığı tansiyonun akislerine denk geliyoruz ‘Uzak Dağlar ve Hatıralar’da. Hindistan’da, Mısır’da, ABD’de yahut Türkiye’de yokluyor bu memnunluk ve tansiyon onu. Bir otel odası, kentte bir yer ya da çalışma masası ise müellifin bu fırtınaya en sık yakalandığı yerler. Görünüm değişse de yazma memnunluğu ve yazamama huzursuzluğu çabucak hemen tıpkı kalıyor. Bunlara diğer tansiyonlar de katılıyor: “Bu deftere her şeyi küçük küçük yazan biriyim. Güya dünyayı buraya saklıyorum. Güya yaşayamadığım hayatı burada yaşamaya çalışıyorum. Yaşamak istediğim hayat=ressam hayatı. Fakat o hayata geçemedim işte! Yazı ile o hayatı canlandırmak ne kadar bir teselli olabilir? Bu soruları sormadan yoluma devam etmeliyim.”
Yazıp çizdiği defterleri yeni romanlara giden yol olarak gören Pamuk, “Thoreau’nun Walden’a yaptığını İstanbul’a yapıyorum” diyor. Tasvir ediyor, not alıyor, yakın yahut uzak gelecekteki kitaplarına hazırlandığı defterlerine şöyle yazıyor: “Dünya romana girmeye hazır.” Muhakkak bir müddet sonra ve zahmetli uğraşların akabinde giriyor da… Biz de o hazırlık basamaklarının bir kısmına bu defterler aracılığıyla şahit oluyoruz. ‘Uzak Dağlar ve Anılar, Pamuk’un hem kendi hayatının hem de yarattığı karakterlerin hayatının ve onların ete kemiğe büründüğü yerlerin içinden geçtiği; fotoğraf ve cümlelerin birbirini tamamladığı defterlerden oluşuyor. Pamuk, bu defterlerde kâh roman kahramanlarıyla konuşuyor kâh çıktığı seyahatlerden izlenimler not ediyor, bazen aklına düşen bir imgeyi çiziyor bazen de hayallerini cümlelere döküyor. Münasebetiyle yazar-ressam Orhan Pamuk duruyor önümüzde.