Abdullah Aren Çelik
Lal Laleş, Kıraathane Yayınevi’ne ilişkin ‘Ne Keyifli Eşitim: Milliyetçilik Tartışmaları’ isimli kitapta lisan ile ilgili şunları söyler:
“Dil ile ilgili düşünürken aklıma ilkokula gittiğim gün, babamın okul dönüşü bana söyledikleri geldi. Söyledikleri değil de sordukları demek tahminen de daha doğrudur. Zira babam ne Türkçe öğreten bu okulu bilirdi ne de okulda bize ne öğrettiklerini. Babamın sorduğu bu soru, ‘Ana Lisan ve Milliyetçilik’ çalışmasının çatısını oluşturdu. Şöyle sormuştu babam: ‘Bi Tirkî, ‘min gur dît,’ çi ye?’ yani, ‘Türkçede ‘kurt gördüm,’ ne demektir?’ Diyebilirim ki sonraki yıllarda lisanla alakam babamın bu sorusu üzerine şekillendi. Bu soru tahminen de babamın çocukluğundan taşınan, kendisiyle lisanı, kendisiyle oğlu, kendisiyle yeni okullu jenerasyon ortasında dikiş tutmayacak yarıktan diğer bir şey değildi. Vakitle okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı. Babamın sorusu aslında bütün Kürtlerin, Kürtçeyle ortasına yavaş yavaş giren müthiş bir yabancılaşmaydı. Babamın çocukluğundan taşıdığı bu soru, bugün hepimizin cehennemi artık.”(1)
Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları, Kolektif, 416 syf., Kıraathane Yayınevi, 2021. Pasaj hem öğretici hem de can sıkıcı. Laleş’in lisan ile alakasının özeti sayılabilecek bu fikir, tıpkı vakitte kurduğu Lis Yayınevi’yle de üstlendiği misyonu tamamlıyor. Burada Türkçenin Kürtçeyle bağlantısı kadar, Türkçenin ruhsal olarak Kürtçe üzerindeki yabancılaştırıcı tesirinden de bahsediyor. Gerçekten yeni öğrendiği lisanın anne ve babasıyla ortasına giren bir “cehennem” olduğunu söylemesi de bu yüzden. Kelamlarında bir sorunu işaret ettiği aşikâr ama probleme muharrir kimliğiyle yaklaşması, o ve onun üzere düşünen şahısları lisanın kurtarıcı öznesi yapar mı? Asıl üzerinde düşünülmesi gereken bu. Hakikaten Türkçeyle kurduğu bağlantı başlangıçta bir sorun üzere görünse de vakitle fikrinin değiştiğini, onu bir tahlil bulmaya ittiğini görüyoruz. Laleş, tespitini her ne kadar Kürtler ve Kürtçeyle kurduğu ilgi üzerinden tanımlasa da, bu durum sadece kendi coğrafyasıyla sonlu değildir; hakikaten Avrupa’dan Asya’ya, Amerika’dan Afrika’ya, kuzeyden güneye pek çok yerde misal problemlerin yaşandığını biliyoruz. Mesela Afrika lisanlarının pek birçok sömürge lisanlarının saldırısı nedeniyle yok olmakla karşı karşıya bugün. Hâlihazırda Afrika kıtasının neredeyse büyük bir kısmının eğitim lisanı Fransızca ve İngilizce. Aslında Afrika kıtası, hem tartışmaların ağır yaşandığı bir coğrafya olması hem de karşısında gelişen lisan eksenli politik çabalar nedeniyle üzerinde baş yorulabilecek değerli bir yer. Bilhassa kıta müelliflerinin kendi içindeki tartışmalarına bakılırsa, epey aydınlatıcı niyetlerin olduğunu görmek mümkün. Bahsi geçen yerlerde bu duruma karşı lisan, siyaset ve kültür eksenli uğraşlar yürütülmekte, lisan kadar lisanın içinde manasını bulan kültürel motifler de korunmaya çalışılmaktadır. Bu misyonu yüklenenler çoklukla yazarlardır. Ama nedense küçük bir azınlık olmalarına karşın beklentinin en fazla olduğu kesim de bunlardır. Bu insanların üstlendiği rol, tahlil için çıkarılan yol haritası için değerlidir elbette ama üstteki soruyu tekrar soralım; sorunu işaret edenler, tam manasıyla tahlilin öznesi ve kurtarıcısı olarak görülebilir mi?
Ngũgĩ wa Thiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Politikası’ isimli yapıtında bu tartışmaya dair şu kelamları söyler: “Afrika dünya üzerinde o denli bir bahta sahip olmuştur ki en tasvirci Afrikalı reddedilmenin dehşet verici kaygılarını kendi üzerine çekebilir. O halde ana yurduyla, bu mükellefiyetle tüm bağlarını koparmak ve kozmik bir adam olmaya yanlışsız dev bir sıçrama yapmak yeğdir. Gerçekte bu tasayı anlıyorum. Ve şayet muharrirler böylesi bir sahiden kaçma eğilimimi seçmeliyse, o vakit kim meydan okuyacak?”(2)
Laleş’in üstteki tespitinde bahsettiği yabancılaştırıcı tesir önemli bir sorun. Ancak tahlili işaret etmek yerine sorunu işaret eder nitelikte. Thiong’o bu sorunu üstlenmesi gereken bireylerin muharrirler olduğunu söyler. Müellif sorunu üstlendiyse, peşinden şöyle bir soru sorulabilir: Ortada yapıtını ulaştıracak okuyan, yazan ve konuşan kimse yoksa ne olacak? Yani müellifin vazifesini yerine getirmesi lisan açısından sürecin tamamlanması için kâfi olur mu? Ya da şöyle de sorulabilir: Bir toplumu sırf lisanı bilen ve yazan kurtarır mı? Ortada müellifin üstlenmesi gereken bir durum olması gerektiği kesinlikle fakat bunu yalnızca müellife bırakma sıkıntıyı çözmeye yardımcı olmaz. Bu noktada Tiong’o’nun sıkıntıyı tartışırken, fikrini okur açısından eksik bıraktığını görüyoruz.
Bu hadiseyi sessizce geçiştiren, kendilerine dayatılan lisanı kullanan müellifler olduğu üzere, buna karşı kelamını sakınmadan söyleyen, kendi lisanında ısrarcı olan Tiong’o üzere muharrirler da vardır. Trajik olan, bu aykırılığın kendilerine yeni bir lisanda yazmayı ve konuşmayı dayatan gücün gölgesinde gelişmesidir. Bu aksiliğin bir tarafı, “yeni dilin” kendileri için kurtarıcı olduğunu söylerken, öteki kısmı aksini tez eder. Tam da buna verilebilecek en hoş örneklerden biri Chinua Achebe’nin başını çektiği fikir ile Tiong’o’nun zıtlığını oluşturduğu niyettir. Doğal ki burada tartışmanın odağında, lisanı sömürgeleştirilen ülkelerin muharrirlerinin olması düşündürücüdür. Achebe, 1964 yılında Afrikalı Müellif ve İngiliz Lisanı ile ilgili konuşmasında şöyle bir söz kullanır: “Bir adamın anadilini bir oburunun lisanı için terk etmesi yanlışsız mudur? Bu vahim bir ihanet üzere görünüyor ve bir suçluluk duygusu hissettiriyor. Ama benim için diğer bir seçenek yok. Bana bu lisan atfedildi ve onu kullanmak niyetindeyim.”(3)
Tiong’o, Achebe’nin kelamlarına ironik yaklaşır: “Tutarsızlığa bakın: Anadili kullanma imkanı ‘korkunç bir ihanet’ ve ‘bir suçluluk hissi’ sözlerinde düşüncesizliğe dair bir ruh hali uyandırırken; aksine yabancı lisanlar kati surette olumlu bir kucaklamaya vesile oluyor..”(4)
Sözlerinden sonra tenkidin dozunu yükseltir ve Transition mecmuasının onuncu sayısında, Gabriel Okara’dan şu alıntıyı yapar: “Afrika’nın kanılarından, Afrika ideolojisinden ve Afrika geleneğinden ve imgeleminden, tam manasıyla feyz almanın gerekliliğine inanan bir muharrir olarak, kanımca bu birikimden verimli bir halde istifade etmenin tek yolu; kaynağı, çabucak hemen harfi harfine, Afrika anadilinden, müellife söz aracı olarak hangi lisanı kullanıyorsa da, o lisanda çeviri etmektir. Ben sözlerimde anadilin sözlerine olabildiğince sadık kalmaya çaba ettim. Zira bir kimse; bir söz, söz kümesi, bir cümle ve hatta Afrika lisanında birisinden, bir halkın toplumsal normlarına, davranımlarına ve kıymetlerine dair, sabırla bir derleme yapabilir. Afrika lisanının hayat dolu imgelemlerini yakalayabilmek ismine, öncelikle fikirlerimi İngilizce söz etme alışkanlığından kaçınmak zorunda kalmıştım. Başlangıçta bu meşakkatli oldu, lakin öğrenmeye mecburum. Her Ijaw* tabiri üzerine çalışmak ve İngilizcedeki en yakın manasını ortaya çıkarmak için makul olarak kullanıldığı durumu keşfetmem gerekiyordu. Bu benim için büyüleyici bir tecrübeydi.”(5)
Zihni Sömürgeden Azad, Ngugi Wa Thiong’o, Tercüman: Şebnem Nantu, Hece Yayınları, 2017. Dil tartışmaları ışığında ısrarla kendi lisanında yazmayı seçen müellif ve şairler olduğu üzere, Achebe üzere öbür bir lisanda yazmayı seçen, bunun hakikat olduğunu söyleyen muharrir ve şairler de vardır. Bu tartışmalar yalnızca Afrika kıtasındaki muharrir ve çizerler için değil, öteki kıtalarda da karşımıza çıkar. Öbür bir lisanın hegemonyası altına giren lisanların müellif ve düşünürlerinin pek birçok Tiong’o, Okara ve onlar üzere düşünen müellifler üzere cevaplar verir. Achebe üzere istisnalar da yok değildir doğal. Bu durum baskı altındaki lisanların müellifleri ortasındaki tartışmalardır.
Laleş’in Gazete Duvar’da Vecdi Erbay’la yaptığı söyleşide, kendisine sorulan bir soruya verdiği karşılıkta, Tiong’o, Okara ve Achebe’den farklı üçüncü bir yol önerdiğini görüyoruz: “Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin içinde sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi metot açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçenin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve dize kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor.”(6)
Laleş’in önerdiği üçüncü yol, kendi lisanında yazan bir muharririn, lisanına zenginlik kattığı tarafındaki fikirdir. Ama Kıraathanede yaptığı konuşmada sarf ettiği kelamlar, güya aykırısını söylüyordu. Çelişkili görünen bu niyetin, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ incelendiğinde yersiz olduğu görülüyor. Gerçekten şuurla örülmüş bir şiir ve bu çelişkiyi şiir üzerinden hesaplaşmaya dönüştüren bir durumla karşılaşıyoruz.
“Söz, ahdidir beşerin,
vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir.
Ağıt masalını yitiren devlerin anlatılarında
zihnimize zuhur eden esrarî harf kuşlarıdır.”
Ağıt masalını yitiren dev diye işaret ettiği, babasıyla ortasında yabancılaşmaya neden olan lisan ve dahası lisanının kaybolmasına dair kaygısıdır. Ancak öncesindeki, ‘Söz, ahdidir beşerin, vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir’ dizesi, kelama yüklenen mana ve bu tasanın yersiz olduğunu söyler. Zira var olmaktır asıl sorun. Bu açıdan bakıldığında lisanın ikinci plana düştüğünü görüyoruz.
Laleş’in edebi transferini şiir üzerinden kurması rastlantısal değildir. Zira şiir, şairine geniş bir alan yarattığı üzere lisanın farklı biçimlerde kullanılmasına da katkısı olur, bu da yabancılaşmayı engelleyerek endişe duvarının aşılmasını sağlar. Üstte Tiong’o’nun muharriri lisan konusunda mesul tutan sözlerindeki eksiklik, yani okura ulaşma korkusu muhakkak ki Laleş’i öteki bir lisanda hesaplaşmaya iter. Türkçenin Laleş’e kendi lisanında yazdıklarına bir zenginlik kattığı üzere, Türkçe yazdıklarında da hesaplaşma imkânı verdiği görülüyor. Laleş’e nazaran sorun Türkçe değil, Türkçeyi mecburî kılan ve Kürtçeyi yasaklayan iktidardadır: “Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine çok katılmıyorum; lisanlar birbiri üzerinde baskı kurmaz. Lisanlar birbiriyle sözcük, mana alışverişinde bulunur. Lisanlar ortasında bir çeşit komşuluk bağı var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, vakit zaman Türkçeye reaksiyon duyarak açığa çıkarıyoruz.”(7)
Laleş’in bu noktada Tiong’o ve Achebe’den farklı olarak önerdiği, iki dilliliğin pekâlâ bir müellif için zenginlik olabileceğidir. Bu noktada şu soru sorulabilir tahminen; farklı lisanlarda birebir şeyleri söylemek söylenen şeyden ne kaybettirir? Her ne kadar Achebe ve Tiong’o üzere muharrirler temelde farklı düşünüyor üzere görünseler de yazdıkları birebir toplumsal sorunların etrafında döner. Bu da düşünsel açıdan onları birbirine uzak iki müelliften fazla benzeri bir edebi üretimin ve misal problemlerin tarafı yapar. Kim diyebilir ki, Achebe’nin ‘Afrika Üçlemesi’ ile Tiong’o’nun ‘Bir Buğday Tanesi’, ‘Kan Çiçekleri’ ve ‘Aradaki Irmak’ romanları farklı düşünen yazarlarca kaleme alınmıştır, tersine güya her iki metin de birebir müellifin kaleminden çıkmış üzeredir. Problemler ve işleniş biçimleri birebir ama kullandıkları lisanları farklıdır. Soruna bu açıdan bakınca hem müellifin lisanla münasebeti hem de izlenecek yolun ne olacağına dair bir fikir ortaya çıkar. Lisanı kaybolmakla yüz yüze kalmış bir toplumun kültürünün, sanatının ve hatta lisanının yarınlara nasıl aktarılacağı kıymet kazanır burada. Achebe ve Tiongh’o’yu farklı olmalarına karşın birbirine yaklaştıran, Laleş’i de emsal bir çizgiden arayışa iten fikir de budur; kendi toplumlarının farklı lisanlarda de olsa aktarıcısı almak, kültürlerine ilişkin bir bellek, bir arşiv oluşturmak.
Bir de bütün bunlardan bağımsız, lisanı üzerinde rastgele bir baskı yokken, ferdî sebeplerle diğer lisanları tercih eden müellifler vardır. Slavoj Zizek örneği bu mevzuda tahminen de en çarpıcı olanıdır. Zizek, kendisiyle ilgili yapılan bir belgeselde neden hem Rusça hem de İngilizce öğrendiğine dair açıklama yaparken, “Dünyada Soğuk Savaş vardı, Rusça ve İngilizceden birisinin dünyaya hâkim olacağını düşünüyordum, işimi talihe bırakamazdım, iki lisanı de öğrenmeye karar verdim,” biçiminde ironik bir karşılık verir. Yanıt ironik gelebilir ancak altında bir hakikati barındırır: “Hâkim lisan.” Bu kavram, Zizek’in de dediği üzere öbür lisanları domine edeceği (yok edeceği değil), baskın hale geleceğiyle ilgiliydi. Ancak bu fikir kendi lisanının yok olacağına dair bir telaş taşımadan ortaya çıkmıştı. Hasebiyle Zizek’in fikrinin temelinde lisandan bağımsız, kendi fikirlerini aktarma duygusu vardı. Zizek, kolayı seçip kendi lisanında yazmak yerine, geniş kitlelere ulaşacağını düşündüğü bir lisana dair öngörüde bulunup yapıtlarını o lisanlarda vermeği tercih eder. Burada “tercih” sözcüğü, zorunluluktan farklı düşünülmelidir; zira içinde baskı altına alınmış bir yönelimi değil, bilakis keyfi bir durumu işaret eder. Laleş’in babasıyla ortasındaki derin uçurumun Zizek’te olduğunu düşünmek için bir neden yoktur. Tercihen farklı lisanlarda yazan Zizek üzere pek çok muharrir vardır. Mesela Nabokov, Bolşevik İhtilali sonrası Rusça yazmaktan vazgeçip yapıtlarını İngilizce yazmaya karar verir. Milan Kundera, Çekçe yerine Fransızcayı tercih ederken, Samuel Beckett İngilizceyi ileri derecede bilmesini bir mahzur üzere görerek sırf kurallarına bağlı kalacağı fikriyle Fransızca yazmış, hatta yazdığı lisanda Nobel Edebiyat Mükafatı bile almıştır.
Tercihli olarak diğer lisanlarda yazmak anlaşılır bir şeydir lakin lisanının kaybolacağı dehşetiyle kendi lisanında yazamamak keyfiliği değil asimilasyonu işaret eder. Tiong’o, Achebe, Okara ve Laleş’in kelamlarını birleştiren ve onları bu bahiste kanıya sevk eden durum budur. Tam da bu noktada Zizek ve gibisi muharrirlerin anlattığı bir şey vardır, o da bir muharrir için gerçek olanın hangi lisanda yazacağı değil, ne yazacağıdır.
Her ne kadar farklı tahlil yolları önerseler de özünde lisanı kendi meselelerine aracı kıldıkları ve sorunlarının kendilerine dayatılan lisan olmadığını anlıyoruz. Aksi halde bu kadar düzgün eserler ortaya çıkaramazlardı. Neredeyse hepsi kendi lisanları önünde mani teşkil eden iktidarın asimilasyon siyasetleri olduğunu işaret eder lakin farklı lisanlarda misal şeyleri söyler. Laleş’in itirazının tam da burası olduğunu söylemek yanlış olmaz. Sorunu, “başka bir dilden” bağımsız iktidar bağlamında ele alır, tahlilin de bu perspektifte olduğunu işaret eder. Öbür bir lisanda kendini yaşatmak da denebilir buna.
Tercihli olarak kendi lisanında yazmayan müelliflerin pek birden fazla, lisanları tehdit altında olsaydı muhtemelen Tiong’o ve Laleş üzere emsal sıkıntılardan mustarip olur, benzeri niyet ekseninde metinler yazarlardı. Münasebetiyle öbür bir lisanda yazmaya mecbur kalmak ile tercihen diğer bir lisanda yazmak birebir şey değildir. Bu açıdan değerlendirildiğinde Beckett üzere istekli bir biçimde Fransızca yazması ile Achebe’nin zorunluluktan Fransızca yazması birebir fikrin sonucu olamaz. Keza Nabokov’un kızdığı için kendi lisanını terk etmesiyle Yaşar Kemal’in kendi anadilinde yazamaması da tıpkı değildir. Bu minvalde örnekler çoğaltılabilir. Fakat bütün bu muharrirleri birleştiren tek bir şey vardır, lisandan bağımsız aktardıkları sanatlarıdır bu da. Bu noktada lisan ve müellifin politik arayışı örtüşebilir, buna lisan sorunları de dâhildir. Bundan ötesi müellifin bir toplumun lisanını kurtaracağına dair kendisine yüklenen manasız manadır. Muharrir lisanı kurtaramaz, sırf sanatını icra eder. Lisanı kurtaracak olan devlet aygıtına dönüşmesidir. Zizek bunu bildiği için farklı lisanları öğrenmek istedi. Zira galip gelenin lisanının kaçınılmaz bir formda müellifin lisanına dönüşeceğini biliyordu.
Yukarıda Laleş’in, “Zamanla okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı” kelamlarını Beckett’ın, Nabokov’un, Zizek’in arayışından farklı, her ne kadar üçüncü bir yolu seçmiş olsa da Achebe, Tiong’o ve Okara ile benzeri bir yere koymak gerekir; ortada bir sorun varsa, odağında muharririn lisan seçimi değil iktidarın yanlış lisan siyasetinin bir sonucu vardır. Laleş’in Kürtçesi, Tiong’o’nun Gikûyû lisanı bir kurtarana muhtaçlık duyarken, Beckett’ın İngilizcesi bir kurtarana gereksinim duymaz. Birisinde iktidar kaynaklı bir baskı varken, başkasında özgür bir seçim vardır. Dolaysıyla lisan ve muharrir ortasında her iki durum için zıt bir münasebet vardır, birisinde müellif meramını anlatmak için lisana muhtaçlık duyarken, başkasında lisan kurtulmak için bir müelliften fazlasına gereksinim duyar. Muhtaçlık duyulan bu şey de bir muharririn uğraşından fazlasını işaret eder; Laleş’in de işaret ettiği üzere iktidarın baskıya son vermesi, kişinin kendi lisanında yazıp çizmesine takviye olunmasıdır bu da. Yani lisanın eğitim lisanına dönüşmesidir anlatmak istediği. “Zamanla okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı,” kelamlarıyla “devletin dilini” kastettiğini, sorunun da tahlilin de adresini gösterdiğini görüyoruz.
Tiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Lisan Politikası’ isimli kitabında çarpıcı bir tespitte bulunur: “Biz Afrikalı muharrirler olarak her vakit Avrupa-Amerika ile yeni sömürgeci ve siyasi bağlantılardan yakınmışızdır. Hakikat. Fakat yabancı lisanlarda yazmaya devam ederek, onlara biat ederek, kültürel seviyede o yeni sömürgeci kölelik ve ram etme ruhunu yaratmakta ısrarcı olmuyor muyuz? Afrika’nın emperyalizm olmadan yapamayacağını söyleyen bir siyasetçi ile Afrika’nın Avrupa lisanları olmadan yapamayacağını söz eden bir muharrir ortasında ne fark var?”(8)
Sormadan edemiyor insan; müellif, lisanı yasaklıyken kültürünü, sanatını, hoşu, edebiyatını sonraki jenerasyonlara aktarmak için ne yapması gerekir? Diğer bir lisanda yazıyorsa, yazmayı bırakmalı mıdır yoksa bırakmamalı mıdır? Muharrirler kendi toplumlarının aktarıcısıdırlar; bedellerini, kültürünü, sanatını, ideolojisini, psikolojisini hülasa lisanın içeresine yerleşen ne varsa bunları aktarmaktan sorumludurlar. Elbette kendi lisanında yazmakta ısrarcı olmak kıymetlidir ancak lisanından koparılmış bir topluma hangi lisanda ulaşılacağı değerli değil midir? Lisan kadar toplum, toplum kadar lisanın kullanılacağı okulların varlığı, okullar kadar lisanı yaygın kullanıldığı bir sistem, sistem kadar bu sisteme nizam veren bir devlet aygıtı gerekli değil midir? Öyleyse muharrire hangi lisanda yazdığını sormak yerine neyi yazdığını sormak daha hakikat değil midir?
Laleş’in lisan sıkıntısını dayandırdığı üçüncü yol tam da bu aygıtla ilgilidir. Hakikaten tahlili “iktidar” odaklı tartışmasının nedeni de bu aygıtın Kürtçe üzerindeki yabancılaştırıcı tesiridir. Laleş “iktidar” der zira devlet demek zordur. Zati şiir yazarak kendisine devletle bir hesaplaşma alanı yaratmasının nedeni de bu zorluktur. Bir lisanın kurtuluşunu politik tartışmalardan azade tutarak, statüsünü düşünmeden, lisanın eğitim lisanı olmasını tahlil olarak görmeden, kurtuluşu sadece edebiyatçıların bu ve gibisi arayışlarında aramak ne derece yanlışsız olur, kestirmek sıkıntı. Dahası lisanın kurtuluşu için şiirle çarpışmak, neyi ne kadar kurtarır bunu da. Bir toplumun lisanının kurtuluşunu birkaç yeterli şair ve müellife yüklemek manasız. Afrika’da lisanla ilgili tartışmalar yürütülürken, edebiyatın ve şiirin ne kadar cılız kaldığı biliniyor olacak ki tartışmaları hakikat bir noktaya çekilmesi sağlanıyordu. Sırf bu rolü üstlenenler edebiyatçılardı; müellifin ve edebiyatçının rolü olsa olsa bu olur.
Dil ile ilgili sıkıntının gerçek bir mecrada tartışılması muharrire büyük bir özgürlük alanı yaratacaktır. Muhtemelen tehdit ortadan kalktıktan sonra muharririn keyfiyetine şahit olacağız. Hâlihazırda Becket’ın hisleriyle Tiong’o, Laleş ve gibisi edebiyatçıların hislerinin birebir olmamasının nedeni de bu olsa gerek. Ne yazık ki Laleş’i, Tiong’o ve Achebe üzere muharrirleri kendi lisanında yazdıkları nedeniyle tartışmıyor, öteki bir lisanda yazdıkları dikkatimizi çektiği için konuşuyoruz. Sormadan edemiyor insan; bu müellifler üstteki kelamlarını yabancı oldukları lisanda değil de kendi lisanlarında yazmış olsalardı, bugün bunları tartışıyor olur muyduk? O denli görünüyor ki güç.
Bu noktaya kadar lisanı kurtarmak için neler yapılabileceğini, hasebiyle bu bağlamda müellifin rolünün ne olduğuna değindik. Sorun muharrir odaklı tartışılınca, nasıl bir yanılgıya sürüklendiği ortada. Müellifin kendi lisanında yazmamasını lisanın yok oluşunu, lisanın yok oluşunun toplumun yok oluşuna bağlamak büyük bir yanılgıdır. Zira toplum denen şeyin hudutlarını yalnızca lisan değil, tarih, edebiyat, sanat, din, gündelik hayat, kültür, üzere öteki şeyler de belirler. Münasebetiyle müellif sorunu işaret eder, devlet ya da “statü” üzere aygıtlar lisanı kurtarır.
Dil ile devlet bağının en hoş örneği tahminen de İbranice’ye hayat veren Eliezer Ben-Yahuda’nın yaptığı çalışmadır. Yehuda, 1889’da İbranice Lisan Konseyi’ni kurarak lisana dair entelektüel bir çalışma yapmış, lisanın muhtaçlık duyduğu sistemin öncüsü olmuştur. Üstte belirtildiği üzere bundan fazlasını yapması mümkün değildir, hakikaten İbranice bir lisan bilimcinin eforunun ötesine, organize bir yapıya taşınmıştır. İsrail 1948 yılında kurulduğunda, toplum İbranice haricinde neredeyse bütün dünya lisanları konuşuyordu. Yehuda ile temelleri atılan kelamlık çalışması, devlet eliyle yapılan çalışmaların akabinde eğitim lisanına dönüşür ve yavaş yavaş toplumla bütünleşir. Bugün on milyona yakın insanın konuştuğu dünyanın kıymetli lisanlarından birisi olur İbranice. İsrail 1948 yılında kurulana kadar yaklaşık altmış sene lisandan bahsedilmez. Lisanın kurtuluşu sırf bir insanın gayretiyle mümkün olsaydı Yehuda tek başına kâfi olurdu. Lisanın kurtuluşunun temeli sistemle bütünleşmesi, gündelik kullanımının ötesine taşınması ve bir aygıt tarafından geniş bir alanda kullanılmasıdır.
İbranicenin bilinmemesi bir toplumu kültürsüz, edebiyatsız, tarihsiz ve tarifsiz bırakmamıştı. Yahudi toplumunun öteki lisanlarda tutulan kayıtları, arşivleri sayesinde olmuştu bu da. İsrail, devlet kurulduktan çabucak sonra İbraniceye öteki lisanlardan transferler başladı, yavaş yavaş bir toplum lisanı ve kültürüyle birlikte inşa edildi. Yahudi toplumunun kendi lisanından kopması bir hakikati barındırdığı kesin ancak bu durum bir toplumu yok etmedi. Yahudi toplumu diğer lisanlarda kendi kültürüne ilişkin emaneti geri almamış olsaydı bugün yok olmuş bir topluluktan bahsediyor olacaktık. Yehuda’nın durumu müellif ve lisan ortasındaki münasebette, müellifin rolünün ve hudutlarının ne kadar olduğuna dair bir fikir verebilir tahminen.
Bu bahiste çarpıcı öbür bir örnek Kürtlerin yaşadıklarıyla ilgili lakin İsrail’deki durumun gibisi değil tam karşıtını anlatan, diğer lisanlarda arşiv tutamamanın nasıl yıkıcı olduğunu anlatan bir örnek.
Çok Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması : Kürdistan İzlenimlerim, Jonathan J. Randal, Mütercim: Faysal Nerse, 446 syf., Avesta Kitap, 2002.Jonathan J. Randal’ın ‘Bunca Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması?’ isimli kitabı, Saddam Hüseyin’in iktidarı periyodunda yaşananları mercek altına alır. Randal, bu kitap başlığını T. S. Eliot’ın ‘Çorak Ülke Dört Kuartet ve Diğer Şiirler’ kitabındaki Gerontion şiirinden alır. Randal’ın şiirdeki bu dizeyi kitap ismi olarak düşünmesi boşuna değildir. Çünkü Irak Kürdistan bölgesinden İran’a, İran’dan Suriye’ye, Suriye’den Türkiye’ye uzanan ve uzun yılları alan kapsamlı bir çalışma ortaya koyar. Bu mühlet zarfında, yıllarca Irak’ın kuzeyinde ve İran’la sonu olan köyleri gezer. Kürt iç savaşına dair araştırmalar yapar. Irak ve İran’da beşerlerle konuşur, işlenen katliamları, cinsel atakları, cinayetleri araştırır ve olup bitenlerin tek tek kaydını fiyat. Topladığı onca acılı kıssayı kitaplaştırır en sonunda. Araştırma esnasında bir şey müellifin dikkatini çeker, yaşanan onca şey neden kayıt altına alınmamıştır? Saddam’ın ve periyodun İran hükümetlerinin yaptıklarına dair özetle şöyle bir not düşer tarihe; bu zulme maruz kalanlar, kendilerine bu berbatlığı reva görenleri nasıl affedecektir? Epey bilgi edindikten sonra bu şiddeti, bu berbatlığı yaratanların nasıl olur da affedileceğini merak eder, kitaba da ‘Bunca Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması?’ ismini o nedenle verir. Randal, İran ve Türkiye hududuna yığılan insanların, hudut uzunluklarında kendilerini bekleyen “dilsizliğinden’’ bahseder. Ülkelerinde maruz kaldıkları onca şeyi yazamamış, kayıt altına alamamış çok insanın hudut uzunluklarında garip bir terk edilmişlikle hayatları son bulur. Kayıtlar yüz binlerce insanın İran’a girmek için “sınıra” yığıldığı ve orada bekletildiği için soğuk ve açlıktan öldüğünü müellif. Bir acının coğrafik sonları, bu beşerler için kendilerine ilişkin olmayan bir lisanın hududunda affedilmez bir nefrete dönüşür. Randal yaşanan onca acının, öbür lisandaki bir acıya dönüşmesinin nedenini Kürt lisanının modüllü oluşuna ve bu nedenle de birlik olunamamasına, münasebetiyle ortak bir bellek oluşturulamamasına bağlar.
“Kürtler alfabe çeşitliliği bakımından bölünmüş durumdalar. İran’daki Gorani, Fars yazısı kullanılır. Sorani, İran ve Irak’ta olduğu üzere. Ama yurtdışındaki Türkiyeli Kürtler, Fransız Mandası sırasında Suriye’de Buyruk Kamıran Bedirxan tarafından düzenlenen, değiştirilmiş bir Latin alfabesiyle Kurmanci öğreniyorlar. Kaçak olarak Türkiye’ye sokulan kitaplar, gazeteler ve mecmualarda bu alfabe kullanılıyor. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Kürtler, Kril alfabesi kullanıyor. Tüm bu faktörler, genelde dağlık alanın doğal izolasyonu ve bölünmüşlüğü Kürt birliğinin tüm Kürtler tarafından kullanılan ve de anlaşılan tek lisan ve tek alfabeyle daha uygun sağlanacağına kani olmuş milliyetçileri ümitsizliğe itmiştir.”(9)
Kaydı tutulmayan pek çok toplumsal olay, cinayet, yıkım tarih sahnesinden silinip gitmiştir. Bunda tarihi yazanların, kazananlar olmasının hissesi çoktur. Millet olmanın, dahası güçlü olmanın en kıymetli yapı taşlarından biri tahminen de oluşturulan toplumsal bellektir. Bu da topluma ilişkin tutulan kayıtlarla mümkündür. Güçlü devletlerin işgal ettikleri ülkelerde yaptıkları birinci şey, arşivleri ortadan kaldırmak, tarihî yerleri yok etmek, kütüphaneleri yakmak olur. Dünya tarihi bu ve buna benzeri trajedilerle doludur. Münasebetiyle “bellek” denen şey öldürenin ve yok edenin lisanı üzerinden kendi lehine işleyen tarihi bir süreç formunda cereyan eder. Burada trajediye maruz kalan toplumun yapabileceği tek bir şey kalır geriye, öteki bir lisanda bellek yaratmak. O denli bir bellek yaratılmalı ki, muhtaçlık duyulan bu arşiv günü gelince tıpkı İsrail’deki üzere yine inşa edilen bir toplumun belleğine dönüşebilsin. Muharririn rolü de burada devreye girer; kendi lisanı kadar öbür lisanlarda de kayıt tutmak, bellek oluşturmak.
Dolayısıyla İsrail örneği bize değerli bir ayrıntısı anlatır, bu da bir toplumun kurtuluşunun sırf lisanın kurtulmasıyla mümkün olmadığı hakikatidir. Lisan unutulabilir, hatta unutturulabilir lakin diğer lisanlarda tutulacak kayıtlar en az lisan kadar değerlidir. Muharririn, sanatkarın sorumluluğu burada başlar, hangi lisanda yazıyorsa yazsın kendi kültürünün aktarıcısı olmak durumundadır. Zira öbür bir lisanda yaşatılan şey, eninde sonunda kendi kültürüne ve lisanına döner. Hasebiyle müellifin ve sanatkarın bir sorumluluğu varsa, o da hangi lisanda olursa olsun kendi toplumuna dair bir bellek yaratmasıdır.
Laleş’in bir toplumun kurtuluşunu lisandan azade düşünmesi, yabancılaşmanın bir sistem-iktidar sorunu olduğunu işaret etmesi ve tahlili lisan olduğu kadar lisandan öteye taşıması tahminen de bu nedenledir.
Notlar:
1 – Ne Memnun Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışması, Kıraathane Yayınevi, 1. Basım, S. 307
2 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları S. 61
3 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları, S. 31
4 – a.g.e S.31
5 – a.g.e S.31
6 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
7 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
8 – Ngugi Wa Thiong’o, Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Hece Yayınları, Çev. Şebnem Nantu, S.56
9 – Jonathan C. Randal, Çok Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması, Çev. Faysal Nerse, Avesta Yayınları, S.41