İnsanoğlunun gökyüzüne olan merakı çağlar öncesine uzanır. Meğer artık kentte ne gökyüzünü izlemek ne de yıldızları görmek mümkün değil. Işık kirliliğinin giderek arttığı bir kentten, neonların, plaza ışıklandırmalarının azaldığı bir kente gittiğinizde sizi birinci olarak uçsuz bucaksız bir gökyüzü karşılıyor. Bu nedenle amatör gözlemciler için gökyüzü müşahedesi yapılmak istendiğinde kent ışıklarından uzak ve rakımı yüksek bir alana kaçmalar gerekiyor. Bu nedenle amatör gözlemciler için gökyüzü müşahede erkinlikleri kaçırılmaz bir fırsat sunuyor. Uzmanlar ve amatörleri bir ortaya getiren müşahede aktifliklerine halkın ilgisi yıldan yıla artarken, iştirakçilerin yaş aralığı da giderek genişliyor.
GÖKYÜZÜ ŞENLİKLERİNE İLGİ BÜYÜK
Son yıllarda yapılan gökyüzü müşahede şenliklerine ilgi büyük. Geçtiğimiz yıl “2021 Memleketler arası Diyarbakır-Zerzevan Gökyüzü Müşahede Etkinliği” ismi altında Zerzevan Kalesi’nde düzenlenen aktiflik ikinci yılında daha kapsamlı bir aktifliğe dönüşerek 9-12 Haziran 2022 tarihlerinde birebir noktada tekrar düzenlendi. Birinci yılında 3 bin kişinin ağırlandığı aktifliğin bu yılki iştirakçi sayısı 5 bin. Zerzevan Kalesi Hafriyatı Kazı Bilimsel Lideri Doç. Dr. Aytaç Coşkun, önümüzdeki yılda bu sayının katlanarak artacağını öngörüyor. “Her yaştan iştirakçiler arkeoloji ve astronomiyi bir ortada yaşadı” diyen Coşkun, “Türkiye’de gökyüzünün en yeterli izlendiği 10 noktadan birisi olan Zerzevan Kalesi’nde yapılan bu aktiflik 1 yaşından 80 yaşına kadar olan iştirakçilerin gökyüzüne, uzaya ilgisinin artırılması açısından son derece önemli” diyor. Geçen yıl yapılan Gökyüzü Müşahede Aktifliği ile Zerzevan Kalesi’ne ilgi artmış ve ziyaretçi sayısında iki kat artış olmuş. Bu yıl yapılan aktifliğin de bölge turizmine ve tanıtımına hayli fazla katkısı olması bekleniyor. Coşkun, geçen yıl pandemi olmasına karşın kaleyi 273 bin kişinin ziyaret ettiğini lisana getirerek, bu yılın 5 ayında 150 bin sayısını geçtiklerini, yıl sonuna kadar 500 bin ziyaretçiye ulaşmayı hedeflediklerini söylüyor. Zerzevan sonlarından çıkan “Gökyüzü Müşahede Etkinliği” üç farklı ile daha yayılıyor. Yaz uzunluğu peşpeşe gerçekleştirilmesi planlanan Gökyüzü Müşahede Etkinliği’nin Diyarbakır’dan sonraki birinci durağı Van. Aktifliğin sırasıyla 3-5 Temmuz’da Van’da, 22-24 Temmuz’da Erzurum’da ve 18-21 Ağustos’ta Antalya’da yapılması planlanıyor.
AMATÖR ASTRONOMİK MÜŞAHEDELER İÇİN SEÇENEĞİMİZ ÇOK
Ülkemizde amatör manada astronomik müşahedelerin yapılabileceği bir çok yer olduğunu söyleyen TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Akademik Hizmetler Müdür Yardımcısı V. Doç. Dr. Orkun Özdarcan Zerzevan Kalesi’nin de bu noktalardan biri olduğunu söylüyor. Profesyonel müşahedelerin yapılabileceği lokasyonları belirlemek için ise öbür bir çok kriterlerin (rakım, atmosfer şartları, ışık kirliliğine uzaklık, altyapı imkanları, depremsellik vb.) göz önüne alınması gerekliliğinden bahseden Özdarcan, “Gökyüzü Müşahede Etkinliği’nin birinci durağı olan Zerzevan Kalesi’ni öne çıkarak durum, geçmişte gökcisimlerinin izlendiğine dair birtakım belirtilerin bulunmasıdır. Kalede keşfedilen Mithras tapınağı, arkeologlar tarafından incelendiğinde duvarlarda gökyüzü, gezegen ve yıldızlarla ilgili pek çok motif olduğu görülmüştür. Tüm bu motifler, tapınağı kullananların tıpkı vakitte astronom olduğuna işaret etmektedir. 1700-1800 yıl evvel alanda yapılan astronomi müşahedelerinin günümüzde arkeolojik bir bölge olan ve UNSECO Kültür Mirası listesine aday olan Zerzevan Kalesi’nde yapılması, aktifliği çok daha manalı bir hale getirmiştir. Bununla birlikte amatör manada gökcisimlerinin izlenebileceği çeşitli arkeolojik yerler bulunabilir” diyor.
Van’da 3-5 Temmuz tarihleri ortasında yapılacak ikinci müşahede aktifliği için “Van ili, ülkemizdeki uzman astronomlar tarafından 2020 yılında yapılan bir çalışmada bilimsel olarak en düzgün müşahede şartlarına (bulutsuz gün sayısı, nem oranı, aerosol ölçüsü ve rüzgar suratı katmanları açısından) sahip noktalardan biri olduğu belirlendiğinden, gökyüzü müşahede etkinliklerinin düzenlenmesi için öne çıkmıştır” açıklamasını yapan Özdarcan, Erzurum vilayetinde hizmete girmek üzere olan Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) civarının, tekrar sahip olduğu kaliteli müşahede şartlarıyla gökyüzü müşahede etkinliklerinin düzenlenmesi için ülkü bir bölge olarak öne çıktığını söylüyor.
TOPLUMUN HER KISMI İÇİN ASTRONOMİ
“Bu müşahede etkinliklerinin birinci olarak gerçekleştirildiği vakitlerde gençler ve öğrencilerde gezegen bilgisine ve takımyıldızlara dayalı kısıtlı bir farkındalık vardı” tabirinde bulunan Özdarcan, “24 yıl boyunca düzenlenen aktifliklerin de katkısıyla artan farkındalığın en çarpıcı örneklerinden biri olarak etkinliklere katılan ilköğretim düzeyindeki öğrencilerin meyyit yıldızlar, gökadalar ve kara delikler üzere derin uzay cisimleri üzerine sorduğu sorular verilebilir. Artık öğrenciler ve gençler astronomi ve uzay bilimleri bahislerinde yüksek farkındalıkla eğitimlerini sürdürmektedir” diyor. Bu aktifliklerin yalnızca gençlerin farkındalığının artmasına katkı vermekle kalmadığını ve Ulusal Uzay Programımızın sürdürülebilirliği için geleceğin astronom ve uzay bilimcilerinin yetiştirilmesinde de değerli rol oynadığının da altını çiziyor. Özdarcan, “Ayrıca, bu çeşit aktifliklerin sürat kesmeden devam ettirilerek yalnızca gençler ve öğrenciler için değil, toplumun her kesiti için astronomi ve uzay hususlarında farkındalık oluşturulması amaçlanmaktadır” açıklamasını yapıyor. “Bu cins etkinlikler için, halk iştiraki da göz önüne alındığında, bulutsuz bir gökyüzü ve şiddetli rüzgarın olmadığı ılık bir hava en ülkü şartlar olarak değerlendirilir” diyen Özdarcan, müşahede aktifliklerin yaz mevsiminde yapılmasının daha uygun olduğunu söz ediyor ve ekliyor: “Ayrıca, yaz gökyüzünde Samanyolu da gözlenebilir olduğundan etkinlikler daha heyecanlı geçmekte ve halkın ilgisi daha büyük olmaktadır.”
ON YEDİ YILDIR MÜŞAHEDE ŞENLİKLERİNDEYİM
Akdeniz Üniversitesi’nde Uzay Bilimleri ve Teknolojileri alanında yüksek lisansına devam eden H. Aziz Kayıhan, astronomi öğretmenliği ve bilim müellifliği yapıyor. Şimdi 5 yaşında bir çocukken bile astronomiye meraklı olduğunu söyleyen Kayıhan, “Küçüklüğümden beri astronomi ile ilgileniyorum. Birinci sefer beş yaşında kendi köyümüzde Samanyolu’nu gördüğüm vakit yıldızlara karşı merakım oluştussss” diyor. Merakının giderek artması üzerine müşahede şenliklerine katılmaya başlayan Kayıhan, bu sene 24.sü düzenlenen TÜBİTAK Gökyüzü Müşahede Etkinlikleri’ni tertipli olarak takip edip, iştirak sağlıyor. Kayıhan, “Ben bir lise öğrencisiyken TÜBİTAK’ın bu sene şenliklerin 5.si düzenleniyordu. O vakitten beri bu işin de şenliklerin de içerisindeyim diyebilirim” sözünü kullanıyor.
Astroloji ve astronomi sıklıkla karıştırıldığını söyleyen Kayıhan, “Aslına bakarsanız astronomi bu işin bilimsel olmayan kısmı. Bizim gerçeği yansıtmadığını düşündüğümüz ve bu nedenle inanmadığımız kısım. Astronomi ve fizik ise bu işin bilimsel kısmı. Yıldızlar nasıl oluştu, art planda, iç yapılarında neler var? Gökyüzündeki nükleer tepkiler nasıl gerçekleşiyor üzere sorular daha çok biyoloji, astro biyoloji, kimya-fizik ve matematiği gerektiren kısım” diyor. Gökyüzü cisimlerinin insanları biyolojik manada etkilemesinin çok kuvvetli bir ihtimal olmadığını belirten Kayıhan, nedenini ise şöyle açıklıyor: “Yeryüzünde durduğumuzda kendimiz dahi güneşin tesirini hissedemiyoruz. Okyanuslarda Ay ve Güneşin pozisyonundan ötürü bir gelgit gerçekleşiyor, bunun insan biyolojisi üzerinde bir nebze tesiri olabilir. Gökyüzüne baktığımız vakit Büyük Ayı takımyıldızında yer alan tüm yıldızları tıpkı düzlem üzerinde görebilir ve bir kepçeye benzetebiliriz. Halbuki onların her biri farklı uzaklıklarda. Örneğin şu an ayın yanındaki parlak yıldız Pika, bu nedenle: “Ay şuan bu gece için başak burcunda” diyebiliyoruz. Fakat Ay, o takımyıldız ile birebir hizaya geldi diye bizi etkilemesi üzere bir öge kelam konusu değil”
TÜRKİYE ÇOK ŞANSLI BİR ÜLKE
Türkiye’nin birçok ülkeye göre epeyce şanslı olduğunu söyleyen Kayıhan, “Avrupa, Amerika buralar ışık kirliliğine boğulmuş yerler artık. Hoş bir gökyüzü görebilmeniz için kentten kaçmanız gerekiyor” diyor. Türkiye’de Marmara Bölgesi’nde, bilhassa İstanbul’da ışık kirliliğinden kelam edilebileceğini söyleyen Kayıhan, “Türkiye’nin geri kalanındaki yerlerde kentten 20-30 km uzaklaştığınızda Samanyolu’nu rahatlıkla görebileceğiniz yerlere erişebiliyorsunuz. Türkiye’nin en karanlık gökyüzlerinden biri olarak, Burdur Melikler Yayla, Eğridir Gölü civarları ya da Antalya Saklıkent çok hoş noktalar. Onun dışında amatörler için kentten uzaklaşmaları kâfi. Ay battıktan sonra pek çok yerde Samanyolu’na şahit olabilirsiniz” diyor. Gökyüzü gözlemenin bir manada tarihi izlemek olduğunu söyleyen Kayıhan, “Aslına bakarsanız biz şu an gökyüzüne baktığımızda tarihe, geçmişe bakıyoruz. Örneğin Polaris (Kutup Yıldızı) yaklaşık 300-400 ışık yılı uzaklıkta yani günümüzden 300-400 yıl öncesi. Biz burada 3 bin yıllık bir tarihin bulunduğu yerde duruyoruz bu manada çok hoş bir hissiyat veriyor” sözünde bulunuyor.
KENDİMİ TAKIMYILDIZI ARARKEN BULDUM
Gözlem etkinliklerinden birincisine katılan ve her şeyden evvel bilimi sevdiren böylesine kapsamlı bir aktiflik yapılmasının çok hoş olduğunu tabir eden Ali Osman Özdemir, “Etkinlik kapsamında yalnızca gökyüzünü, samanyolunu, yıldızları, eşsiz bir atmosferde izlemekle kalmıyor, tıpkı vakitte çadırlarda konaklayıp hiç tanımadığınız birçok beşerle birebir heyecanı paylaşma fırsatı buluyorsunuz” diyor. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Siyaset Bilimi yüksek lisans öğrencisi olan Özdemir, birinci sefer bir müşahede aktifliğine katıldığını söylüyor ve aktifliğin onda bıraktığı hissi şöyle anlatıyor: “Bu aktiflik sonrasında daha evvel gökyüzüne hiç ilgi göstermemişseniz bile, tahminen kutup yıldızından öteki hiçbir yıldızın ismini bilmiyorsanız bile atmosfer sizi içine çekiyor ve kendinizi takımyıldızları ararken buluyorsunuz.” “İyiliğin Ardında” isimli bir deneme kitabı bulunan Özdemir, “Gökyüzünü seyrettikçe daha yeni birçok şey yazabilirim diye hissediyorum” diyor ve ekliyor: “Arayışa iten merak hissinin akabinde keşfetmek, sonra da farkındalık geliyor. Gökyüzünü izlemek sonsuzluğa dokunmak üzere. Herkesin yaşamasına yetecek bir gökyüzü var.”
1999 – 2012 yılları ortasında TÜBİTAK Bilim ve Teknik Mecmuası tarafından organize edilen, 2012 yılı sonrasında TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) tarafından tertibi üstlenilen Ulusal Gökyüzü Müşahede Şenlikleri 2021 yılına kadar Antalya Saklıkent’te TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Bakırlıtepe yerleşkesine çok yakın bir noktada düzenlenmekteydi. 2021 yılında birinci sefer Antalya dışında ve milletlerarası iştirakle 2021 Milletlerarası Diyarbakır-Zerzevan Gökyüzü Müşahede Aktifliği ismi altında 2-4 Eylül 2021 tarihlerinde düzenlendi. 2022 yılında bu aktifliğin ikincisi yeniden 2022 Diyarbakır Zerzevan Gökyüzü Müşahede Aktifliği ismi altında 9-12 Haziran 2022 tarihlerinde gerçekleştirildi.