Âlim KAHRAMAN
1962 Yozgat doğumlu. Çocukluk ve birinci gençlik yılları orada geçmiş. 12 Eylül’ün (1980) çabucak öncesindeki yıl üniversite eğitimi için Ankara’ya gelmiş. Bir mühlet misyonla Ağrı’da bulunmuş; kırk yıllık Ankaralı. Birinci hikayesi ile birinci hikaye kitabı (Sonrası Ayrılık, 1991) ortasında on yılı aşan bir vakit var. İkinci hikaye kitabı ile (Kurutulmuş Gül Mevsimi, 1994) üçüncüsü ortasına da (Dönüşşüz Seyahatler Kitabı, 2005) bir on yıl girmiş. Daha evvel ağız tadıyla çıkaramadığı birinci iki kitabından hikayeler içeren Unuttuğum Bütün Akşamlar’ı (2005) saymazsak dokuz hikaye kitabı var yayımlanmış olan. Nereden baksan kırk yıllık öykücü. Roman da yazmış.
Dikkatlice çıkardım bu tabloyu. Bu yazıyı yazmadan evvel de tüm hikaye kitaplarını okudum muharririn.
Bir konuşmasında (hatta birçok konuşmasında), hikayelerinde, doğup büyüdüğü kentten (Yozgat) yola çıkarak, hayalî bir “kasaba” kurduğunu söylüyor (Yusuf Atılgan da Anayurt Oteli’nde Manisa’yı tekrar kurgularken ismini anmadan “kasaba” diye kelam eder bu kentten. Eski Anadolu kentlerimizin birçok büyükçe birer kasabadır gerçekten). Yaşadığı yerlerden yola çıkarak kurgulanmış “kasaba” sahibi bir öteki muharrir ise Faulkner’dır. (Romanlarında!) 1960 yılı başlarında Sezai Karakoç da “Kasaba Edebiyatı” diye çok dikkate paha bir yazı yazmıştır. Bu mevzu uzun.
Taşra, diye bir kelam evvelden beri var edebiyatımızda. Çağdaş edebiyatımız İzmir ve Ankara’yı da unutmadan söyleyelim “İstanbullu”; İstanbul doğumlu muharrirlerin yapıtı. Taşra da merkez alınan İstanbul’a nazaran taşra/dışarıdır aslında. Evvel İstanbullu müellifler eliyle yarım yamalak tanırız taşrayı/Anadolu’yu. Vakitle İstanbul’a gelen gözü açılmadık Taşralı gençler bir halde tutunurlar bu kentte; muharrir olur kimileri. Edindikleri yeni kimlik ve şuurla “taşra”yı bir de onlar müellif. Vakit içinde değişik açılardan tekrar tekrar “keşif”ine şahit oluruz oraların. İstanbul yerine Ankara’yı koyun, Ethem Baran da bu kategorinin içinde. Bir gün, gelen bir trene binip kendini bulmak için yollara düşmüş bir muharrir o. Yazdıklarından ötürü “taşralı” diyenler olmuş, daha insaflılar ise “taşranın yazarı”. Vakitle bunalmış, bıkmış bu kelamlardan. O denli ya, sizin kişilik temelleriniz bir kasabada atıldıysa niçin “taşra” olsun ki orası; merkezdir. Bir de şu var; tüm taşra kente, merkeze taşındıysa, eskisi üzere nasıl taşradan sözedebilir o kentliler. Sonunda şöyle diyecektir Baran; ‘ben insanı yazıyorum’.
Yazardan yapıta geçelim.
Ethem Baran’ın hikayelerinde kendi atmosferine dahil olduğumuz, havasını soluduğumuz bir âlem var. Merkez yer söylediğimiz üzere bir kasaba; onun, konutları poyraza, kuzeye bakan bir mahallesi. Çabucak önünde, ufkunda bir dağ vardır meskenlerin (“Nohut Tepesi”, Bademlik: “Bademlik dağ üzere duruyor bütün pencerelerin önünde”). Zirvede Çamlık, Çamlıkta bir çay bahçesi. “Çocuk” ve ailesi; “dede”si, “baba”sı, “anne”si, “nine”si bu mahalledeki konutlardan birinde (veya yan yana ikisinde) yaşamaktadırlar. Aile amca, hala, enişte -halanın kocası- diye genişler. Komşular vardır ayrıyeten.
Dede, kısa uzunluklu ve şişmandır. Bir hikayede de “Burunsuz Nezih” olarak yer alır; yüzüne gömülü varla yok ortası burnuyla karakterize edilir. Bir bakıma kasabanın geleneğini temsil eder (“Erkekler her vakit büyük sayılırmış, o denli söylerdi dedem.”). Mahallesindeki caminin cemaatindendir. “Çocuk”a, yani torununa bağlılığı vardır. Ona babasının ismini (“Ethem”) vermiştir. Oğullarını okutamamıştır lakin bu torununu okutacaktır.
ÖYKÜDEKİ KARAKTERLER
Anne, ailedeki ikinci dindar kişidir. Sessiz ve kollayıcı (“Annem kibrit kutusu büyüklüğünde bir enamı bezin içine dikip ceketimin iç cebine iğneledi. Kazadan beladan, anarşistlerden korusun, imtihanda başarılı olayım diye”).
Baba, kritik karakterlerden biridir hikayelerde. Terzilik, inşaatlarda personellik, garsonluk, hademelik üzere işler yapar vakit zaman. En çok da işsizdir. Hayatta tutunamamış biridir. Bir mühlet de Almanya’ya sarfiyat çalışır, “çocuk” küçükken. Bir orta namaza başladığını öğrensek de anne ve dede üzere daima olmaz bu. Meskenin önündeki ağacın altında içki sofraları kurar, aileden öteki erkeklerle. Terzilik ustası Mecnun İsmail Usta kasabanın bıçkınlarındandır. Onun içki meclislerine de katılır (Sadık’tır o hikayedeki adı). Hem ustası hem de kendisinin sesi hoştur.
Kasabanın başka bireylerinden de kelam edelim biraz: Bir meczubu vardır “Deli Mevlüt”. Haldun Ağabey (gemi üzere çalkalanan bir İmpalası vardır), Taksici Mesut (genelevde dostu olduğu söylenmektedir), Becerikli Usta (Siret, Seyfülmülûk üzere kitaplar okur. Kalender bir kişiliğe sahiptir), Terzi Naci, Tayyar Efendi, Pire Amca. Hikaye de yazsa kimi kişilik detaylarıyla kuvvetli karakterler canlandırır Ethem Baran gözümüzün önünde.
Bunları muhakkak bir hikayesine yahut hikaye kitabına dayanarak değil, tümünün içindeki yaşanmışlıklardan süzerek çıkarıyoruz. Onun bireyleri kimi ufak tefek değişikliklerle hikayeden hikayeye gezdiği üzere yerleri da farklı kitap ve hikayelerinde tekrar tekrar karşılaştığımız, farklı açılardan keşfettiğimiz birebir yerlerdir. Kasabadan sonra ikinci değerli kent Ankara’dır. Ankara merkezli hikayelerde “çocuk” büyür, bir müellif olur. Ama artık büyümüş de olsa baş kişimiz sık sık çocukluğuna, çocukluğunun geçtiği kasabaya döner tekrar tekrar. Bireyleri üzere, yaşanmışlıklarda da Ethem Baran kendi hayatından, şahit olduğu hayatlardan yola çıkmıştır. Yerler da öyledir. Ankara’ya bir orta misyonla kaldığı karlı kent (Ağrı: “Otel odam, sığınağım.”), Bozkırın dışında bir kıyı kasabası da (“Eşim Sinop/Gerzeli”) dahildir. Bir hikayesine de İstanbul girer.
AŞKA DAİR NOTLAR
Öykülerdeki birinci dereceki kişi (“çocuk”, sonra büyür), bir türlü uyanamadığı sorunlu bir hayal gören biri üzere hikayeler uzunluğu kendi teriyle boğuşup durur (“kendisiyle hesaplaşmasını bitirememiş hassas delikanlı”). Sessiz ve pısırıktır çocukluğunda. (Küfürlü konuşma bir çeşit kişilik savunması üzeredir onun için: “Çok hoş küfreder dedem. Mahallede arkadaşlar ortasında da ben…”) Kasabadan büyük kente (Ankara) gitmek birinci büyük sarsılışıdır (“Buraya birinci geldiğim gün öleceğimi sandım”). Yalnızdır; kalabalıklar içine girdikten sonra da dinmez bu yalnızlık duygusu (“Neden yalnızım ben?”; “Nasıl yalnızım, şu çıtkırıldım kol üzere, yalnız ve korunaksız”). Vakitle içki, sinema, porno üzere bir kadro sığınaklar edinir kendine (En büyük sığınak yazıdır bana göre). Yaşadıkça kirlenmekte, temizliğini kaybetmektedir. Her şey değişmektedir (“Değişen benim onlar değil”). Üniversite yıllarında kendisini değiştirmemesi, içindeki hoşlukları ondan almaması için Allah yalvardığı geceler olmuştur.
Aşk da en temel izleklerden biridir Ethem Baran’ın hikayelerinde. Çocuk, -artık delikanlıdır- “sonrası ayrılık” olacak bir aşka tutulur. Bir saplantı halinde üzerinde kalır sonunda. İntiharın eşiğine gelir, zihnî bozulmaya, cinnete kadar varacak sonuçları olur bu aşkın. Daima ağzını kurutan ilaçlar içer.
En dertli, olmayacak haller içinde de olsa, çocukluğundan kalma bir his, bir ezan sesi giriverir hikayelerde ortaya. Kırk yıllık hikayeler toplamı içinde kapanmalarına, kendisiyle boğuşmalarına, alttan alta yaşadığı değişimine şahit olduğumuz “kişi”mizin dinî inanç konusundaki tutumları da yansır hikayeler toplamına vakit zaman. Son kitaplardan birinde, müellif, bu bahiste kendine ilişkin bir yabancılaşmayı da imleyen “Hacı oldu olalı Arap Arap kokuyor dedem” üzere bir cümle de kurar.
Bir öykücüyü sahih kılan lisanıdır. Ondan kelam etmemek eksik bırakır bu kısa değerlendirmemizi. İmgeyi de yüklenen bir lisanı var Baran’ın. Lisanın lirik yükselişlerine şahit oluruz onda: “Her kuş uçtuğu gökyüzünü genişletir, yine yaratırdı.” Gelenekle moderniteyi harmanlar hikayelerinde. Yeni bir senteze ulaşmaktır gayesi. Özgün metaforlar kullanır; bu bakımdan sevdiği müellifler ortasında saydığı Tanpınar’a benzettim onu. Büsbütün kendine ilişkin bulduğum birkaç metaforu paylaşayım: Palmiyelerden “kendi yaralarını sara sara göğe tırmanan” diye kelam eder bir yerde. (Bu benzetmeyi tam olarak anlayabilmek için onun “Kavaklar Kavaklar” isimli hikayedeki uzun haline de bakmak lazım.) “Sabaha kadar çırpınan deniz artık kendi yaralarını yalıyor.”, “Bulutları süpürüp gökte aydınlık boşluklar açan uzun ağaçlar.” (buradaki uzun ağaçlar hikayelerindeki sembol ağaç dense yeri olan kavaklar olsa gerek.)
Böylece bitirmek isterdim bu yazıyı. Lakin bir hatırlatma yapmadan kapatmak istemedim: Bilhassa son hikayelerinde gördüğüm gündelik politik lisan, hikayesine bir şey katmıyor Baran’ın, tersine hafifletiyor, bir şeyleri alıp götürüyor. Ne yapalım “Kavaklar Kavaklar”, “Ankara Herifi” üzere güçlü metinlerin müellifi, kırk yıllık bir öykücüye çok görmeyeceğiz bunları da.