Roni Nasır Kaya
Kürt edebiyatına ait iki kelam edildiğinde dengbêjlerin kıymetine vurgu yapılmadan geçmek mümkün olmuyor. Boşuna onlar için Kürt edebiyatının kelamlı taşıyıcıları denilmemiş. Gürül gürül akan o harika seslerine hayran olmamak mümkün mü? İşte Dengbêj Şakiro o denli bir sestir. İnsanı mest eder. Gereğince kadir değer bilinmezlikten kaynaklı çaresiz ve kırgın bir formda ebediyete göç edip giderken, sitemini lisana getirir. Biz de diyoruz ki yiğidi öldüren çaresizlikse bir Dengbêji öldüren de ilgisizliktir. Geç de olsa mevt yıl dönümü vesilesiyle Şakiro için bir anma aktifliği düzenlendi. Gecede müellif Murathan Mungan bir sunum yaptı. Mungan dengbêjlerin değeri üzerine durdu ve dengbêjliğin kökeninin Urartulara kadar dayandığını söyledi. Biz de Dengbêj Şakiro’nın dengbêjliğini ve neler yaşadığını arkadaşı Dengbêj Xeniye Qereyaziye’den dinledik.
Dengbêj Şakiro’yla birinci nerede ve nasıl karşılaştınız?
Dengbêj Şakiro’yu uzaktan duyuyorduk. Sanırım yıl 1971’di biliyorsunuz sonbaharda bizim Serhat bölgesinde kar ve soğuklar yüzünü gösteriyor. Şakiro bizim köye düğüne gelmişti, ben de vakit zaman düğünde kılamlar söylüyordum. Ben o vakitler dengbêj Reso’nın kılamlarını söylüyordum halk Reso’yu çok sevdiği için çok hoşnuttu. Babamlar beni çağırdılar Şakiro’nun divanına gittim. Döşeğin üstünde oturmuş başında balık sırtı bir şapka üstünde pak bir ceket vardı, çok güzeldi. Ben de odanın giriş kısmında oturdum oradakiler benim de kılamlar söylediğimi belirttiler. Bana dedi ki “Hele söyle bir tane” evvel onun şeklinde bir kılam söyledim. Hiç sesini çıkartmadı daha sonra dengbêj Reso’nun bir kılamını da söylemeye başlayınca baktım parmağını burnunun üstüne koydu arkadaşlarına dönerek, “Aynı Reso üzere söylüyor” dedi. Birinci müsabakamız o denli oldu. Daha sonra sık sık görüştük çok sık olmasa da orta ara cemaatlerde birlikte söyledik.
Dengbêj Şakiro’yla tıpkı divanlarda yer aldınız mı?
Çok karşılaştık lakin birlikte birebir divanda çok az kılamlar söyledik. Son yıllarda da çok sefer bir ortaya geldik artık kendisi de rahatsızdı. Tahminen onlarca kere karşılaştık sohbet ettik konuk ettim. Daha evvel de belirttiğim üzere bir iki sefer birlikte söyledik, natürel çok gençtik yoksa artık olsaydı ona karşı çok saygılı davranırdım. Bir kere seyahat esnasında o bir kılam söyledi ben de ortaya girip bir tane söyledim, sonra o tekrar ortaya girdi söyledi. Doğal şimdiki aklım olsa Şakiro söylerken ortaya girmezdim.
Bize biraz Dengbêj Şakiro’nun dengbêjliğini anlatır mısınız? Başkalarından farkı neydi?
Şakiro süper bir dengbêjdi, deniz üzereydi. Kürdistan’ın bütün dağlarını yaylalarını gezdi. Tabiatla haşır neşir oldu. Kentlerde de yaşadı. Birebir vakitte kentli de sayılır. Muş, Karayız, Bingöl ve Malazgirt’te kentin çağdaşlığından de faydalanmış bir dengbêjdi. Onun için her halde söylemeyi bilen biriydi. Hem folklorcu, hem dengbêj, hem de öykü anlatıcısıydı. Bilmediği bir şey yoktu. Aşk kılamları kardeş hengameleri Kürt kahramanları her biçimde çok rahatlıkla söyleyebilen bir hünermend idi.
Dengbêjler nasıl dengbêj oluyorlardı bir eğitimleri var mıydı?
Ben şahsen dengbêjlik için özel bir eğitim olduğunu görmedim. Sesi hoşsa kendisi de seviyorsa yıllar içinde dengbêje dönüşebiliyordu. Kendine bir rol model dengbêj seçerlerdi ona nazaran söyler, dengbêjliği sürdürürlerdi. Şakır’ın sesini dinlediğimizde güya orkestrayla söylüyor, bu da vakitle deneyimle tecrübeyle oluşuyor. Dengbêjlik yalnızca kılam söylemek değildir. Yetenek, kabiliyet, edebiyat, terbiye gerekir, bütün bu özelliklere sahip olması lazım.
Dengbêjler ağa ve beyefendilerin divanlarında mı söylerlerdi? Beşerler onlara değer veriyorlar mıydı?
Bir kez o vakitler dengbêjlere çok büyük hürmet duyulurdu, değerleri her vakit bilinirdi. Şakiro’nun kendisi de beglere kılamlar söylerdi ancak yalnızca bir beyin dengbêjiydi desek haksızlık etmiş oluruz. Kendisi Abdulmecid Bege Sipki’ye yakın hissederdi lakin onların da dengbêji değildi, her yerde, halka kılamlarını söylerdi. Ağalar, beyefendiler dengbêjleri dinliyorlardı, anlıyorlardı ekonomik dayanak sunuyorlardı.
Özellikle 1980 ve 1990’lı yıllarda dengbêjlik çok fazla dinlenmeye başlandı güya daha çok köylü bölümü ve kırsal bölüme hitap ediliyormuş üzere bir algı oluşmuştu siz ne düşünüyorsunuz?
Bizim neslimizin şansızlığı, Dengbêj Reso Şakro’nun devamıydık. 1980’li yılarda Kürt siyasi hareketin ivme kazanmasıyla bir arada dengbêjlik bir nevi ikinci plana atıldı, önemsenmedi. Hatta şu tartışma bile oldu dengbêjler insanları birbirine düşürüyorlar diye, natürel daha sonra Kürt siyasi hareketi de bu kültürün çok kadim olduğunu anladı. Dengbêjler Kürtler ortası yaşanan hengameleri lisana getiriyorlardı bu da bir gerçekti yoksa diğer türlü beşerler nasıl bileceklerdi bu türlü bir olayın yaşandığını. Olağan dengbêjler Kürtler ortası hengameleri lisana getirirken vicdanla, tarafsız olarak ve objektif bir biçimde aktarmaları gerekiyor. Örneğin kılama ‘Filite Quto’. Dengbêj Reso’dan dinlediğimizde içinde kahramanlık var, ihanet var, mertlik var ne ararsan var.
Sizce dengbêjlik sosyolojisi ya da dengbêjliğin manası yanlışsız halde anlaşılmış mı?
Tabii herkes birebir biçimde anlamıyor. Ancak bilgili, birikimli beşerler dengbêjliğin ne olduğunu, ne manaya geldiğini anlıyor. Şu da bir gerçektir: Kürtleri tanımak istiyorsanız dengbêjleri anlamanız lazım. dengbêjler bir halkın sanat ve edebiyatıdır. Yabancı araştırmacılar Kürtlerle ilgili bir araştırma yaptıklarında birinci başta dengbêjleri irdeliyorlar. Onun için şunu söylemek istiyorum: Kendi ülkeni, halkını sevmek istiyorsan dengbêjlerini de seveceksin, anlayacaksın.
Dengbêj Şakır İzmir’de hayatta gözlerini yumdu. Siz o vakitlerde görüşüyor muydunuz? Şakiro’nun Kürtlere yönelik sitemleri vardı sizce neden ve ne için sitem ediyordu? Yiğidi öldüren çaresizlik mi? Bir dengbêji en çok ne yaralar?
Rahmetli Şakır bu diyardan göç edip gitmeden evvel Karayazı derneğinde karşılaştık, çok fakirleşmişti, yoksulluğu her haline yansımıştı. Kocaman gövdesi zayıflamıştı, içim paramparça oldu. Tek başına oturmuştu kimse selam kelam bile etmiyordu. Yanına gittim sordum çay kahve ısmarladım sonra birlikte emlakçılık yapan bir dengbêjin yanına gittik. Bana dedi ki “Bir kılam söyle”, ben de söyledim, Şakır göz yaşlarını tutamadı, ağladı. Sitem olarak haklıydı. İzmir’de kirada oturuyordu, kadir değer bilmez inşalarla karşılaştı. Şayet dengbêje karşı hürmet hürmet ilgi alaka yoksa o dengbêj için ölümdür intihardır. Sesini de yitirse, söyleyemeyecek duruma gelse o da onun için ölümdür. Şakiro ömrünün sonuna kadar söyleyebilirdi lakin sahipsizlikten söylemez oldu.
Günümüze geldiğimizde yeni, genç dengbêjleri nasıl görüyorsunuz? Sizce yeni akım dengbêjler bu geleneği sürdürebilirler mi?
Her şey iktisada endekslendiği için dengbêjlik geleneğini sürdürmek artık imkansız hale gelmiş. Onun için yeni genç dengbêjler de o azmi göremiyorum maalesef.
Bildiğimiz kadarıyla dengbêjler daima çıplak sesle söylerler pek enstrüman kullanmazlar dengbêj Şakiro da daima o denli söyledi. Ama son yıllarda üstüne hareketli müzikler konuluyor siz bunu nasıl görüyorsunuz? Dengbêjliğin orjinini bozuyor mu?
Bizim serhat yöresinde müzik kullanılmazdı bu da imkansızlıklardan kaynaklanıyordu. Düğünlerde bile müzik çalınmazdı beşerler dışarda halay çekerken dengbêjler tıpkı düğünde divan kurup birbirleriyle atışıyorlardı. Çok âlâ biliyorum ki dengbêj Reso enstrümana aşıktı ben bunu hissettim. Bir defasında onun konuğu olan bir köylüleri kaval çalıyordu. Reso kavalı dinlerken ağlardı, eşi ona diyordu “ne var bundan ağlanacak şey” Reso da diyordu ki benim bu delikli ağaçtan hissettiğimi hissetseydin sen de… Şayet nitekim düzgün bir formda enstrüman kullanılırsa katiyetle çok olumlu olarak görüyorum.
Son olarak eklemek istediğiniz bir şey var mı?
Şakiro Kürtlerin kıymetli bir dengbêjidir. Pak ve varlıklı bir Kürtçeyle kendi halkını onun tabiatını ve en değerlisi de bayanı harika bir biçimde anlatmış çok değerli ve kıymetlidir bizim için…
Dengbêj Xeniye Qereyaziye kimdir?
1955 yılında Erzurum’ın Karayazı ilçesine bağlı Beyro köyünde dünyaya geldi. Çok genç yaşta dengbêjliğe başladı. Birçok ünlü dengbêjle tıpkı divanda kılamlar söyledi. Kendi tabiriyle asıl ismi Abdulgani lakin halk ortasında Dengbêj Xeniye Qereyaziye olarak bilinmektedir.