Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitsizliği kaçınılmaz olarak sivil alanda da yaygın. Araştırmalar ve bu yazıda tecrübelerini paylaşan bayanlar, bayan ve LGBTİ+’lara yönelik cinsiyet temelli ayrımcılık konusunda ortaklaşıyor. Türkiye’de genel olarak sivil toplumun hâlâ “erkek ve tartıyla yaşlı STK’lardan oluşan bir dünya” olduğunu gösteren saptamalar, hak temelli STK’larda da geçerli görünüyor. Sivil toplumda “acil” meselelerden toplumsal cinsiyet eşitliğine sıra gelmiyor.
SİVİL TOPLUMUN MEVCUT DURUMU
Sivil toplumda bayan ve LGBTİ+ bireylerin mevcut durumunu toplumsal cinsiyet eşitliği dinamikleri özelinde incelerken, Türkiye’deki sivil toplumun genel durumuna değinmek gerekiyor öncelikle. Sivil toplum demokratik bir toplumun tesisi için hayati bir role sahip; çünkü yasama, yürütme, yargı erki ve medyadan sonra “beşinci güç” olarak tanımlanıyor. Öte yandan, kamu dalı ve özel dalın yanında “üçüncü sektör” olarak tanım ediliyor.
Resmi bilgilere nazaran, Türkiye’de aktif 121 binin üzerinde dernek, 6 bine yakın vakıf, 600 civarında sendika, 3 bin oda ve 53 bin kooperatif bulunuyor. 84 milyon nüfuslu Türkiye’de dernek üye sayısı 12 milyon civarında. Nüfusa oranladığımızda, bu oran gelişmiş ülkelere kıyasla epey düşük. Dernek organlarına seçilen üyelerin cinsiyetlere nazaran dağılımı ise 2018 yılına ilişkin datalara nazaran şöyle: Bayan üye sayısı, 1.851.963 (yüzde 18.85), erkek üye sayısı, 7.974.192 (yüzde 81.15).
Son yıllarda STK’ların faaliyet alanlarının çeşitlenmesine ve sayılarının artmasına rağmen, bilhassa 15 Temmuz darbe teşebbüsü sonrası yaşanan OHAL süreci, mevzuatta yapılan değişiklikler ve pandemiyle alakalı kısıtlamalar nedeniyle sivil alanın giderek daraldığı, örgütlenme özgürlüğü ihlallerinin arttığı ve bu özgürlüklerin genişletilmesi gerektiğine işaret eden tespitler yaygın olarak lisana getiriliyor. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak Türkiye’de cinsiyete hassas dataya hudutlu ölçüde ulaşılabilmesi, sivil toplumda eşitlik temelinde araştırma yürütmeyi ve tahlil raporları üretmeyi güçleştiriyor. Resmî kurumlar cinsiyete hassas bilgi oluşturmada hayli sonlu kalıyor. Bu nedenle, Türkiye’de sivil toplumda faaliyet yürüten bayan ve LGBTİ+ların toplumsal cinsiyet eşitliğine dair lisana getirdikleri tecrübe ve tespitler bilhassa değer teşkil ediyor.
TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ VE SİVİL ALAN: KAT EDİLMESİ GEREKEN UZUN YOL
“Toplumsal cinsiyet” kavramı, “kadın-erkek” toplumsal cinsiyet kimlik ve rollerinin pratiklerle şekillendiğini ve değiştirilebilir olduğunu kabul eder. Kavram, bayan, erkek ve LGBTİ+’ların toplum ömrüne eşitlikçi bir düzlemde iştiraklerini tarif olarak içerir. UNDP Türkiye tarafından yayımlanan ayrıntılı bir araştırma ise, Türkiye’nin toplumsal cinsiyet eşitliği performansının ülkenin insani gelişmede kaydettiği ilerlemelerin geneline kıyasla gerisinde kaldığını gösteriyor. Türkiye, UNDP İnsani Gelişme Endeksi’ne (İGE) nazaran son 20 yılda tertipli ilerleme göstermiş ve 2019 yılında 189 ülke ortasında 54’üncü sırada (“çok yüksek insani gelişme” kategorisinde) yer almış durumda. Lakin, Türkiye cinsiyete nazaran ayrıştırılarak Toplumsal Cinsiyete Dayalı Gelişme Endeksi (TCDGE) ile sıralamada dünyada 162 ülke ortasında 68’inci sırada bulunuyor ve OECD ülkeleri ortasında da TCDGE endeksine nazaran en alt sırada yer alıyor.
Toplumsal cinsiyet eşitliği alanında gelişmeleri özetleyen bir öteki araştırmaya nazaran ise Türkiye, “toplumsal cinsiyet eşitliğinde kozmik norm ve stratejilerden giderek daha çok uzaklaşıyor.” Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Yıllık Raporu’nda da gösterildiği üzere, 2018 yılından bu yana devlet resmî evraklarında, ulusal hareket planlarında ve uygulamada toplumsal cinsiyet eşitliği temel bir norm olarak yer almıyor.
VERİLERLE SİVİL TOPLUMDA CİNSİYET EŞİTSİZLİĞİ: “ERKEK STK’LAR DÜNYASI”
Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliğinin durumunu üstteki bilgiler ışığında özetledikten sonra, sivil toplumda eşitsizliğin yansımalarına bakabiliriz. Mevcut bulgular, 60 bin fiyatlı çalışanın bulunduğu sivil toplum alanında, bayanların sivil toplum kuruluşlarına (STK) iştirakinin düşük oranda olduğunu gösteriyor. Sivil Toplumla Bağlantılar Genel Müdürlüğü 2019 bilgilerine nazaran; dernek organlarına seçilen üyelerin cinsiyet dağılımında bayanlar yüzde 18,85 iken, erkekler yüzde 81,15 erkekler seviyesinde. Karar alma sistemlerinde erkeklerin yüksek orandaki varlığı, sivil alanda cinsiyet eşitliğinin yaygınlaşmadığını açıkça ortaya koyuyor. LGBTİ+’lar ise sivil alanda daha çok LGBTİ+ hak örgütlerinde ve bayan STK’larında kendilerine yer bulabiliyor.
Türkiye’de toplumsal cinsiyet temelli eşitsizlikler kaçınılmaz olarak sivil topluma da yansıyor. YADA Vakfı tarafından 2018 yılında yapılan kapsamlı bir araştırmada, iştirakçilerin yüzde 72.3’ü içinde oldukları STK’ların erkek üye yükte olduğunu söylerken; bayanların yükte olduğu STK’ların oranı yalnızca yüzde 10.4. Araştırmaya nazaran, Türkiye’deki dernek üyelerinin ortalama beşte biri bayanlardan, beşte dördü ise erkeklerden oluşuyor. Bu STK’ların da kayda bedel bir kısmının bayan örgütlerinden oluştuğu dikkate alındığında “erkek bir STK’lar dünyası ile karşı karşıya olduğumuzu” görüyoruz. Öteki bir deyişle, nüfusun yarısını oluşturan bayanlar, sivil alanın ortalama onda birini oluşturuyor.
Türkiye’de STK’lara üye olan bayan sayısının yanı sıra, karar ve idare organlarında da bayanların varlığı sonlu. Türkiye sivil toplumundaki kuruluşların yöneticileri tartıyla “erkek, orta eğitim düzeyli, orta yaş ve üzeri” bireylerden oluşuyor. YADA’nın araştırmasına nazaran, sonlu sayıdaki bayan yöneticilerin ise daha genç olduğu; “30-39 yaş, yüksek eğitimli ve yüksek gelirli bir kümeye dâhil olma eğilimleri” kelam konusu. Genel olarak sivil topluma dâhil olan bayanların erkeklere kıyasla daha genç yaşta oldukları da söylenebilir. Ayrıyeten, bayan yöneticiler erkeklere nazaran sivil alanda daha eğitimliler. Üniversite yahut yüksek lisans/doktora diploması sahip olma oranı bayan yöneticiler ortasında yüzde 62.1 iken, bu eğitim dilimindeki erkeklerin oranı yüzde 42.3