‘Herkes bana yaşatılan adaletsizliği hiç olmazsa bir yakınına anlatmalı. Ortada dengeli bir kötülük var’
Bu kelamlar 50 yıllık ömrünün son 28 yılını cezaevinde geçiren İlhan Sami Çomak‘a ilişkin. Çomak, 1994 yılında İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya kısmında öğrenciyken tıpkı anda iki farklı yerde hareketlere katıldığı gerekçesiyle ve bir itirafçının tabiri ile 21 yaşında tutuklandı. Devlet Güvenlik Mahkemesi’nde (DGM) 7 yıl devam eden yargılama sonucunda Çomak, “örgüt üyeliği” dahil birtakım kabahatlerden idama mahkum oldu. İdam cezasının kalkması sebebiyle cezası müebbet mahpusa çevrildi.
Dosya AYM’de
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM); 2006’da Çomak’ın adil yargılanmadığına hükmederek, Türkiye’yi tazminat ödemeye mahkum etti ve Çomak’ın tekrar yargılanmasına karar verdi. 11 Mart 2014’te İstanbul 10. Ağır Ceza Mahkemesi’nde hakim karşısına çıkan Çomak, tekrar müebbet mahpusa mahkum edildi. Çomak, yargılamanın ‘işkence altında alınan sözler ve itirafçı ifadeleri’ temel alınarak yapıldığını belirtiyor. Çomak, somut hiçbir kanıt bulunmamasına karşın mahkum edildiğini savunuyor.
10 kitap, 5 lisan, ödüller
Türkiye’nin cezaevinde en uzun kalan tutuklularından biri olan Çomak, bu müddette 10 şiir kitabı yazdı. Şiirleri İngilizce, Norveççe, Rusça, Almanca ve Galce’ye çevrildi. Çomak; Sennur Sezer Emek-Direniş Şiir ve Hikaye, Norveç Kültür Bakanlığı ve Müellifler Birliği Tabir Özgürlüğü, Halkevleri Özel ile Metin Altıok Şiir Mükafatı sahibi. Türkiye Pen ve Türkiye Muharrirler Sendikası üyesi olmasının yanı sıra Norveç Pen, Galler Pen Cymru, Kürt Pen, Avusturya Pen, İrlanda Pen hayat uzunluğu onur üyesi. Erkek kardeşinin vefatı üzerine onun ismi olan Sami’yi de kendi ismine katan Çomak’ın yazdığı kitaplar şöyle: Gitmeler Çiçek Kurusu, Açık Deniz, Günaydın Yeryüzü, Kedilerin Yazdığı İlahi, Bir Sabah Yürüdüm, Yağmur Dersleri, Dicle’nin Günlüğü, Geldim Sana, Hayattayız Nihayet, Karınca Yuvasını Dağıtmamak.
Kitaptan uyarlama
Daha evvel “Gönderen: İlhan Sami Çomak” isimli belgesele husus olan Çomak’ın hayat öyküsü artık de Bağlantı Yayınlarından çıkan “Karınca Yuvasını Dağıtmamak” kitabından uyarlanan “Hayat Seni Çok Seviyorum” oyunu ile sahneye taşındı. Çomak’ın çocukluk devriyle başlayan oyun, üniversite için İstanbul’a gelişi, akabinde tutuklanmasını ve cezaevinde yaşadığı süreci anlatıyor. Direktörlüğünü Kemal Aydoğan’ın, sahne dizaynını Bengi Günay, ışık dizaynını İrfan Varlı, animasyon ve afiş dizaynını Saeed Ensafi ile direktör yardımcılığını Reyhan Özdilek ve Sinem Kurt‘un yaptığı oyunda müzisyenler Ali Tekbaş ve Gülseven Medar rol alıyor. 9 Eylül’de prömiyerini yapılan oyun, dün ve evvelki gün, İstanbul Kadıköy Moda Sahnesi’nde tekrar seyirciyle buluştu.
Yaşadıklarını sahnede anlatıyor
Dün akşamki gösterimde oyuna ağır bir ilgi vardı. Salonda boş bir yer bulmak da mümkün değildi. Kağıttan yapılmış kuşların, bez üzerinde işlenmiş şahmeranın ve perdeye yansıtılan Çomak’a ilişkin fotoğrafların olduğu sahne dizaynının izleyiciler tarafından beğenildiği görüldü. Oyun, bir yoldaki seyahatin ilerleyişini gösteren manzaralarla başlıyor. Çomak’ın kendi yazdığı diyalogları Ali Tekbaş ile Gülseven Medar, oynuyor. Çomak oyunda, yaşadığı süreci, “Bunca acı, vefatın derin sularına çok batırılışım. İtirafçıların sözünden kaynaklanıyordu. Benimle birlikte onlarca insanın yakalanmasına sebep. Palavra yanlış sözler. İstanbul’un iki yakasında tıpkı saatte iki yangın. İki-üç yerde birden var olmuşum! Uçup uçup yangın çıkarmışım” kelamları ile anlatıyor.
‘Adalet erkektir’
Ardından, “Bana adaleti sorun ancak sormayın. Adalet düzgün bir şeymiş evvelden. Az bulunan uygun bir şey. Artık herkes onu arıyor. Bulan, bilen yok ama” sözleri ile de adalete karşı sahip olduğu fikirlerini lisana getiriyor ve ekliyor:
“Aslında adalet erkektir, çok erkek hem de. Her iki gözü açık. Elinde terazi değil, yakasını kaptıranın alnının çatına vurmak için koca bir gürz vardır. Kendimden biliyorum. İşte bu gürz tam yedi yıl boyunca DGM tarafından alnıma alnıma vuruldu. Müebbetle sevdiler beni. Sonra evrakım bozuldu. Bu defa özel yetkili mahkeme sevip öptü beni, yıllar yıllarca. Tekrar müebbetle ödüllendirildim. AİHM ‘Adil yargılanmadı’ diyerek bozdu belgemi. Beni kimselere yar etmek istemediler. Tam altı yıl bekledim, tekrar yargılanmak için. Kapı kapı dolaştım, çok bekledim. Kafka’yı doğrulamak için varım ben ne de olsa: Kapı açıldığında 2013 olmuştu. Bu kere ağır ceza sevdi beni. Yargılandım fakat yargılanmadım DGM’nin kararını paka çekmek içindi tüm oyun. Tekrardı, yeni değildi. Üçüncü defa müebbetle sevdiler beni.”
‘Bir türlü inanamıyorum’
Başlangıçta bu kadar uzun müddet içeride kalacağını hiç düşünmediğini belirten Çomak, “Çıldırırdım belirli ki, uygun ki düşünmemişim. Hala dönüp geçen vakti hesapladığımda epey yılı ben yaşamamışım, bu güç yolu. Kat eden ben değilmişim üzere bir türlü inanamıyorum. Ancak buradayım işte, gerçek bu. Yapılan hukuksuzlukla ilgilenmiyorum artık. Bunu değiştiremedim. Yanlış yerde olup berbatlığa bulaştığım için değil, palavranın sahiplerinin ısrarıyla içerideyim. Pekala ben ne yaptım? Uzun uzun sevgi biriktirdim. Geleceğe, beşere, hayata hasretin bitmezliğine, kedi ve köpeklere, sonbaharın sarılığına, paçam ıslanarak konuta koşma isteğine…” sözlerini kullanıyor. “Hayat Seni Çok Seviyorum” diyor duvarların akabinde, 28 yılı çalınsa da. Yaşama sevincini ise her şeye karşın yitirmiyor, ‘dört duvarın göçebe şairi.’
‘Yazmaya mecburum’
Yazmak ise Çomak için bir sığınak, ömür ile bir köprü. Tutunduğu sözlerle adeta firar ediyor. Ondandır ki “Hayat hakkında neredeyse bildiğim ne varsa yazıdan öğrendim” diyor. Yazmaya mecbur olduğunu vurguluyor Çomak ve ekliyor:
“Bu hayata dair bir kaydım olsun istiyorsam bu türlü olmalı. Zira varlığımı kanıtlayacağım, bu dünyada isminin yankısını bırakacağım bildiğim öbür hiçbir şey yok elimde. Bu türlü büyük bir darbeye karşı koymak, adaletsizliğin peşimi bırakmadığını bilmek, beni, akıl ve ruh sıhhatimi korumak ismine yazıya yöneltti… Ben aslında yazarak hayata ve vakte sahip çıktım; kendi hayatıma, şiirin vaktine. Mümkün olsa yaşardım, her haliyle, her hisle yaşardım. Olmadı, olmuyor. Ben de yaza yaza, kalemimi de, hislerimi da hoşluktan ve yeterlilikten yana çalıştırarak hayattan vazgeçmediğimi göstermeye çalıştım.”
Final kendi sesiyle
Oyun, Çomak’ın kendi sesinden verdiği ileti ile bitiyor. Sesli bildirisinde, cezaevinden çıktığında birinci olarak kardeşinin mezarını ziyaret edeceğini söyleyen Çomak, “Ağlayacağım, kimse varmasın yanıma! Göğe bakacağım. Uzanacağım yanına. Aydınlık bir gün olacak” diyor. Salon, ses kaydının sonundaki şu sözlerin yüküyle da derin bir sessizliğe bürünüyor:
“Nereden başlasam yeniden oraya geliyorum’ diyordu şiirin uç beyefendisi İlhan Berk. Başladığım yerdeyim. Dönüp dönüp müebbetler alıyorum! Mahkemeler, yargıçlar değişti. Ancak karara asla dokunmadılar.”
‘Tiyatro fikrini adil yargılama sorunu başlatıyor’
Oyunun ve Moda Sahnesi’nin direktörü Kemal Aydoğan, halktv.com.tr’ye konuştu. Aydoğan, Çomak’ın yaşadığı adil yargılanma sorununun tiyatro aracılığıyla sahneye taşıma fikrinin oyun sürecini başlattığını söylüyor. Oyunun oluşma sürecine ait bilgi veren Aydoğan, birinci olarak otobiyografik özellikler taşıyan ‘Karınca Yuvasını Dağıtmamak’ kitabını okuyor. Oradan çıkarttığı 40 sayfalık kısmı Çomak’a iletiyor. Çomak, düz yazı biçiminde yazdığı bu kısımları tekrar şiirsel bir üslupla işleyerek oyun haline getiriyor.
‘Bir masalda konaklayabiliriz’
28 yıldır cezaevinde olan bir tutuklunun kıssasını sahneye taşımasının kendisi için çok kıymetli olduğunu vurgulayan Aydoğan, “Yaşayan bir muharririn oyununu sahneye taşımanın en bariz hissi ‘güncelliği’. Bir de bu muharrir oyununda bahsettiği sorunu hala yaşadığından şimdiki olanın derecesi daha bir pekişiyor” sözlerini kullanıyor. Oyun ile de Çomak’ın tekil varlığında bir bölgenin yaşadığı acıların tümünü hissetmenin mümkün olduğunu belirtiyor Aydoğan ve ekliyor:
“Çomak’ın tekil varlığında bir bölgenin yaşadığı acıların tümünü hissetmek mümkün. Bir coğrafyada dolaşıp, bir konutta, bir masalda konaklayabiliriz. Yalnızca acıları, şiddeti, savaşı, ayrımcılığı, nefreti değil, sevgiyi de ağır biçimde koklayıp, dokunabiliriz. Aslına bakılacak olursa bir şairle birlikte çocukluğu dolaşıyoruz, gençliği… Beşere türlü yollar çizen yazgıya de, iradeye de tanıklık ediyoruz. Ben ettim.”
‘An meselesi’
Aydoğan, Çomak’ın yaşadıklarına dair de “Bu ülkede ‘düşünce suçlusu’ olmak muhalifler için an sorunu. Dün serbestçe dolaşırken sonraki gün kanıt gösterilmek sizin hatalı olarak zindanlara atılmak sık rastladığımız bir adaletsizlik örneği. Eminim birden fazla insanın bu biçimde adaletsizliğe uğramış bir tanıdığı vardır. Çomak, yüzlerce diğer örneği üzere, adaletsizliğe uğrayan niyet suçlularından biri. Çomak, örgüt üyeliğiyle suçlandı, kanıtsız yargılandı, müebbet mahpusa mahkûm edildi” diyor.
‘Üryan geliyoruz, üryan gidiyoruz’
Adil yargılanma hakkının en temel hak olduğunu söyleyen Aydoğan, “Sahte ve şahitlerle oluşturulan kanıtlar sonucu bir insanın 28 yılının elinden alınması kabul edilemez” sözlerini kullanıyor. Bu adaletsizliği gidermenin tüm vatandaşların misyonu olduğunu vurgulayan Aydoğan, devamında şunları söylüyor:
“Üryan geliyoruz dünyaya. Bir kimliğimiz yok gelirken. Sonra toplum içinde bir kadro kimlikler kazanıyoruz. Dünyaya gelişimizdeki bu birinci ‘yalın’, ‘çıplak’ hali temel bir referans noktası olarak kullanan bir şuur basamağına geçmemiz lazım ki barışçıl bir dünya cihan kurabilelim. Zati üryan da gidiyoruz bu dünyadan, hiçbir kimlik örüntüsünü yanımızda götüremiyoruz. Bu dünyaya geliş ve gidişteki yalınlığa sırtını yaslayıp düşmanlıktan kurtulabilir insanlık. Değilse ayrımcılık yapmak için çok fazla öge var ve hükümranlar halkları hengame ettirmek için bu farklılıkları kullanmaya devam edecek. Bahsettiğim üryan geliş, üryan gidiş hakikatini sahnede seyirciyle paylaşma imkanı yaratıyor. İnsanın en yalın hallerinden biri sanat. Demek ki bir de sanat bize üryan olma imkanı tanıyor.”
‘Ne emeğimizin hakkı, ne de ağzımızın tadı’
Aydoğan; son olarak, “Toplumsal barış inşa edilmeden kimse gün yüzü göremeyecek. Ne emeğimizin hakkını alabileceğiz, ne de ağzımızın tadı olacak. Herkesin eşit olduğu, özgür bir dünyanın düşünü görmeye devam ediyoruz” sözlerini kullanıyor.