İstanbul’un Üsküdar ilçesinde bulunan Osmanlı periyodundan günümüze kadar ulaşmış olan Validebağ Korusu tahminen de tarihinin en sıkıntı günlerini geçiriyor. Validebağ, günümüzde ağır yapılaşma ve doğal hali ile kalma eforu veriyor.
Osmanlı’dan Günümüze Validebağ Korusu: Tarihi, Kültürel, Ekolojik Müştereğimiz kitabının muharrirleri Sibel Akyıldız ve Nurcan Armağan, kelam konusu Koru’nun direnişini, tarihini, evrimleşmesini Odatv’ye anlattı…
Nurcan Armağan: Op. Dr. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunu. Bayan Hastalıkları ve doğum uzmanı. Medipol Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak misyon yapmaktadır.
Sibel Akyıldız: Fransa’da bulunan École polytechnique de l’université de Tours’da “kent çalışmaları” alanında doktora öğrencisi. Yeditepe Üniversitesi’nde öğretim vazifelisi olarak vazife yapmaktadır.
1. Validebağ Korusu’nun tarihi gelişimini bizimle paylaşır mısınız?
Sibel Akyıldız:Validebağ Korusu’nun tarihî gelişimini 4 ana periyoda ayırmak mümkündür. Bunlar 1789, 1923, 1970 ve 2014 yıllarıdır. 1789 yılı, Validebağ’ın tarih sahnesine çıktığı yıl diyebiliriz. Bu tarih tıpkı vakitte Üsküdar’ın tarihi süreciyle eşzamanlıdır. 1789’da tahta çıkan Sultan III. Selim’in 1800-1803 yılları ortasında Selimiye Kışlası’nı ve Camisi’ni yaptırması ile bu bölgenin askeri ve stratejik değeri artar. Bu tabiki Validebağ Korusu’nu da etkiliyor. Koru’nun içerisindeki tarihi yapılar Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1924 yılından başlayarak, devrin salgın hastalığı olan vereme karşı sanatoryum ve prevantoryum olarak kullanılmaya başlıyor. 1960’lı yıllara gelindiğinde artık verem hastalığı denetim altına alındığında, Koru’da sanatoryum ve prevantoryum olan yapılar kendi haline terk edilir. Lakin ülkede 1970’li yıllardan sonra yaşanan süratli kentleşmeden elbette ki Validebağ Korusu da nasibini alıyor ve Koru etrafındaki ağır yapılaşma Koru’nun doğal yapısına da ziyan vermeye başlıyor. 2000’li yıllar prestiji ile neoliberal siyasetlerin tesirlerini de görmeye başlıyoruz Koruda. Yeşil alanların dönüştürülerek cafe, teras, seyir yeri uygulamalarının birer örneği Validebağ’da da yapılmaya çalışılıyor. 2014 yılında yaşanan Validebağ Direnişi de bu kentsel tahayyüle karşı, mahallelinin bir itirazı olarak ortaya çıkmıştır.
Nurcan Armağan: Validebağ Korusu’nun, Osmanlı İmparatorluğu’ndan başlayan ve günümüze kadar uzanan tarihi bir geçmişi var. Osmanlı’da saray erkanının avlanmak ve dinlenmek emeliyle Çamlıca doruğu ve etrafını kullandığını yazılı kayıtlardan öğrenmek mümkün. Daha sonraları havasının hoşluğu ve şifa olabileceği fikri, o devranın ölümcül hastalığı olan vereme karşı bir şifa kaynağı olarak görülmesine yol açmıştır. Bu da, bilhassa saray mensuplarının bu alana ilgisini artırarak konaklamalarını sağlayacak binaların ve çalışanların da kalabileceği müştemilatların yapılmasını sağlamıştır. Bu binaların bir kısmı günümüze kadar gelebilmişken bir kısmı maalesef pahası anlaşılamadan yok edilmiştir.
2. Korunun sahip olduğu doğal varlıklardan bahsedebilir misiniz?
Sibel Akyıldız: Validebağ Savunması’nın 2021 yılında organize ettiği ve her biri kendi alanında korunun kıymetli paydaşlarından olan 10 uzmanı biraraya getirdiği çevrimiçi konuşmalardan derlenen rapor değerlidir. Validebağ Korusu Çevrimiçi Seminerler Dizisi Raporu’na nazaran Validebağ Korusu’nda İstanbul’daki 2000 cins otsu bitkinin 200’üne, Türkiye’nin 485 kuş cinsinden 130’una; Türkiye’nin 400’ü aşkın kelebek çeşidinden 31’ine konut sahipliği yapıyor.
Nurcan Armağan: Validebağ Korusu birinci vakitler insan eliyle yaratılmış lakin daha sonra kendi fauna ve florasını oluşturmuş bir alandır. Koruda, çalıların, otsu bitkilerin ortasında yaşayan böcek, kaplumbağa, kirpi, kelebek, arı, sincap üzere insan popülasyonundan kaçtıkları için görmediğimiz hayvanlar yaşadığı üzere kedi ve köpek de yaşamakta. Ayrıyeten pek çok kuş çeşidi de korunun doğal yapısı içerisinde yer almaktadır. Koru içerisinde bir vakitler, Osmanlı periyoduna ilişkin olan periyotlarda dikilen ağaçların da artık korunun doğal florasını oluşturduğunu görmekteyiz. Bütün bu doğal yapının birbiriyle etkileşerek olumlu-olumsuz birlikteliği aslında doğal ömrün bir gereği. Bu doğal yaşama yapılacak her türlü müdahalenin bilimsel çerçevede yapılması, çocuklarımıza doğal ömrü öğrenme ve izleme şansıda verecektir.
3. İstanbul’un en değerli ilçelerine yayılan topraklarıyla Validebağ, uzun bir geçmişe sahip. Uygulanan imar siyasetleri nedeniyle korunun yıllar içerisinde kaybettiği ekolojik bedel nedir?
Nurcan Armağan:Gerçekten bizce uygulanan yanlış siyasetler, korunun toprağının çabucak hemen yarısının konut ve yol imaline gitmesine sebep olmuştur. Alışılmış ki bu kayıp ekolojik açıdan çok kıymetli olan ağaç ve otsu bitki sayısının azalmasıyla sonuçlanmıştır. Kesinlikle hayvan sayısında da olumsuz istikamette bir kayıp vardır lakin yeşil alan kaybı çok daha fazla hissettiğimiz bir kayıp zira ruhsal ve bedensel sıhhatimize yeşil alanların olumlu tesirlerini biliyoruz.
Sibel Akyıldız:Koru ne yazık ki yıllar içerisinde pek çok bedelini kaybetmiştir. Örneğin benim çocukluğum Koru’daki derenin kıyısında geçti. Ben Koruyu, ortasından pak deresi akan, yemyeşil bir alan olarak hatırlıyorum. Tıpkı halde Validebağ Kasrı’nın eski halini hatırlayabiliriz daima birlikte. Hababam sınıfı sinemalarını izlediğimizde arttan gördüğümüz o yeşil alanlar, toprak yerler korunun birer kesimiydi lakin artık Kasrın önüne gittiğinizde bu eski doğal yapısından eser olmadığını ve tüm alanın mermer döşendiğini görürsünüz.Daha pek çok örnek verilebilir ne yazık ki.
4. Pekala tarihi süreçte verilen imar kararlarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Nurcan Armağan:Alınan imar kararlarının pek birden fazla ne yazık ki korunun doğal yapısına ziyan veren kararlar oldu. O nedenle itirazlar yapıldı ve hala de yapılmakta… zira Validebağ Korusu, kentin merkezinde olmasıyla, yeşilliği ve hoş havasıyla göz kamaştıran bir yer. Fakat tam da bu sebeplerle rant sevdalılarının da ilgisini çekmekte. Koru için 1999 yılında alınan 1. derece doğal sit alanı kararı gözetici bir karar olmasına karşın yeniden de vakit zaman alınan uygunsuz imar kararlarıyla bu hami kalkanın delinmeye çalışıldığını görüyoruz. Bizim ve koruyu korumak için hazır bekleyen mahalle halkının tasalarından biri de alınan uygunsuz imar kararlarının ileride koruya tamiri mümkün olmayan ziyanlar verebilme ihtimalidir zira ne yazık ki geçmişte bu usul durumları deneyim etmişliğimiz var.
Sibel Akyıldız: Koru tarihi boyunca verilen imar kararları ne yazık ki daima korunun aleyhine olmuştur. Bu aslında kent üzerinden kar etme hayallerini gerçekleştirmek isteyenlerin sıkça başvurduğu bir taktirdir. Kar elde edilebilme mümkünlüğü olan bir alanın dönüştürülmesi için evvel o alanın atıl ve bakımsız bırakıldığını görüyoruz. Ya da Validebağ’da ki cami inşaatının olduğu alanda yapılan üzere, her türlü itiraza karşın alanı kullanma niteliğinin bir gecede yaptım oldu halinde değiştirildiğini görüyoruz. İmar kararlarının kentin, kent kullanıcılarının lehine, daha güzele götürmesi beklenir zira planlama kanısının mantığı budur. Lakin bizde planlama ne yazık ki, kentsel alanlar üzerinden rant elde etme tahayyüllerini gerçekleştirenlerin elinde bir araç olarak kullanılıyor birden fazla vakit.
5. Kitapta Validebağ’ın doğal su kaynağı Dinlenç Deresi’nin tehlike altında olduğunu yazdınız… Kurtarılması için ne yapılmalı?
Nurcan Armağan:Validebağ Korusu temelde bir vadinin iki yamacını kapsayan bir vadi aslında. Doğal olarak da vadi tabanında bir su kaynağının olması da olağan. Bu su kaynağı Dinlenç Deresi’dir. Lakin dere Validebağ Korusu’nun üst girişinden yer altına alınmış ve bir daha yeryüzüne kavuşamadan Haydarpaşa Limanı’ndan denize ulaşmış durumdadır. Münasebetiyle dereyi tekrar gün açığına çıkartıp koru içinde akmasını sağlayıp, tekrar eskisi üzere yeraltından gidişine müsaade verme formunda bir uygulama yapılabilir ki bu da korunun doğal hayvan popülasyonunun su gereksinimini karşılamada kâfi olacaktır. Keza yıllardır görmediğimiz bir akarsuyun vereceği huzuru bize verebilecek öteki bir alternatif var mı? Yok!
6. Korudaki tarihi yapıların son durumu nedir?
Nurcan Armağan: Tarihi yapılardan en bilineni Adile Sultan kasrı günümüzde Öğretmen meskeni olarak hizmet veriyor lakin son yıllarda çeşitli tertiplere mesken sahipliği de yapmaya başladı ki bu durum ses ve ışık kirliliği yaparak koru hayvanlarını olumsuz etkilemekte. İkinci kıymetli yapı olan Abdülaziz Av Köşkü kullanım dışı bırakılmış durumda şuan. Koşuyolu tarafında yer alan tarihi ahırlar ve seyis konutları ise Otel olarak hizmet vermekte. Cumhuriyet yıllarında yapılan Mustafa Necati Beyefendi Pavyonu öğretmenler için Huzur meskeni olarak kullanılmakta lakin son yıllarda kalan kişi sayısı azalırken, yeni konuklar de alınmamaktadır. Tekrar Cumhuriyet yıllarında yapılan İhsan Mermerci Çocuk Pavyonu, geçen yıl yapılan tadilatın sonunda ‘Validabağ otel’ tabelasıyla görünür oldu. Cumhuriyet periyodunda inşa edilmiş ahırlar bulunmaktaydı fakat bugün ahırları görmek mümkün değil. Sadece Abdülaziz Av Köşkü’nün gerisinde kalan ahırın yerine izci konutu yapılmıştır. Bugün eğitim merkezi olarak kullanılıyor lakin açıkçası neler yapılıyor tam olarak bilmiyorum. Yeniden Cumhuriyet yıllarında yapılmış atölyeler ise artık kafe olarak hizmet vermektedir. Bir vakitler Sanatoryum binası olan yapı, bugün büsbütün boşaltılmış ve işlevsizleştirilmiştir.
7. Korunun doğal halinin korunmasındaki en değerli etken nedir? Vatandaşın ve bürokrasinin üstüne düşen misyondan bahsedebilir misiniz?
Sibel Akyıldız: Bana nazaran Validebağ’ı bugün hala doğal hali görüyor olmamızın en büyük etkeni duyurlu etraf gönüllüleridir. Bu bireyler bilhassa de koruya yakın etrafta oturan, koruda en ufak bir hareketliliğe karşı her an teyakkuzda olan ve bunu yaz-kış demeden yapan öncelikle mahalle halkı, sonra da İstanbul’un her semtinden gelen doğal alanların tahrip edilmesine karşı olan tüm yurttaşlardır. Her ne kadar Koru’yu müdafaaya yönelik gayret veren Validebağ Gönüllüler Derneği, Validebağ Savunması üzere yapılar bulunsa da, bu yapıların içerisinde her alan şahıslar bu üstte saydığım yurttaşlardan oluşur. Bana nazaran bu şahısların ve bizatihi benim de gücümüzü aldığımız yer, bir toplum mukavelesi olan Anayasa’dır. Buna nazaran Anayasamızın 56’ıncı hususu, “Herkes, sağlıklı ve istikrarlı bir etrafta yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, etraf sağlığını korumak ve etraf kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir” der. Bu durumda çevreyi korumak evvel Devlet’in, daha sonra ise vatandaşların vazifesidir. Bürokrasinin ve vatandaşın vazifesi hasebiyle ortaktır, o da çevreyi korumaktan geçer.
8. Validebağ Korusu’nu koruyabilmek ve vatandaşı bilinçlendirebilmek ismine çıkarılan bu kitap hangi kademelerden geçti? Çalışma süreci nasıl işledi?
Sibel Akyıldız: Validebağ Korusu’nun tarihini ve ekolojik yapısını kaleme alma kanısı Validebağ Direnişi ile ortaya çıkmıştır. Halbuki Koru için verilen çaba 1970’lere, içerisindeki tarihi yapıların tarihi 1700’lere dayanmaktadır. Lakin biliyoruz ki, bilgi paylaşıldıkça manalı olan, paylaşıldıkça çoğalan ve ehemmiyeti artan bir olgudur. Kitabın yazılmasındaki emel da Validebağ Korusu’nun tarihî geçmişinin, ekolojik özelliklerini ve hepimiz için değerini hatırlayabileceğimiz bir kaynak hazırlamaktı. Koru’nun tüm bu tarihi sürecini ve çabasını yazıya dökmek ise 3-4 yıla yayılan bir çalışma oldu. Lakin Validebağ Korusu’nun tarihi sürecini anlatan bu kitabın tamamlandığını söylemek mümkün değil. Tüm Dünya’da olduğu üzere Türkiye’de de kamusal alanlar baş döndürücü bir süratle dönüşürken, bir megapolün ortasında bulunan Validebağ Korusu’nun bu dönüşümün gereci olarak kullanılmak istendiğini gözlemliyoruz. Bu müdahaleye karşı koruyu muhafaza çabası de birebir süratle devam ediyor. Münasebetiyle Koruyu korumak için verilen çaba her vakit gelecek kuşaklara aktarılacak iktidar müdahaleleri ve onu korumak için uğraş eden sivil toplumun direnç kıssasıyla devam edeceğe benziyor.
Nurcan Armağan: Kendi adıma konuşacak olursam, kitabımızı çıkarmadan evvel çok uzun bir araştırma dönemim oldu. Çok çeşitli kaynaklardan ve doğal olarak toplumsal medyadan, internet sitelerinden binlerce bilgi toplayıp sonra bunların tasnifi epeyce uzun vaktimi aldı.Ayrıca toparladığım bilgilerin doğruluğunu teyid ettirmek için de pek çok bireyle görüştüm. Sonunda o kadar çok bilgiye ulaşmıştım ki, Sevgili Sibel ile bu bilgileri gelecek jenerasyonlara bırakalım fikriyle kitaplaştırmaya karar verdik. Aslında kitabın temeli 2014 yılında atıldı fakat basıma kadar süren epeyce uzun süreçte her yeni gelen bilginin kıymetlendirilmesi ve doğruluğunun belirlenmesi işimizin uzamasına yol açtı. Lakin sonunda benim için hoş bir çalışma oldu. Şu an kitabın 2. basımına geçme basamağındayız, şayet 3., 4. basım olabilirse okuyuculara çok daha hoş bilgilerle geleceğiz.
9. Validebağ direnişi nasıl ortaya çıktı?
Sibel Akyıldız: Validebağ Direnişi 2014 yılında yaşansa da bu süreci 1980’ler itibaren süregelen koruyu muhafaza uğraşından ayıramayız. Örneğin 1995 yılında, devrin Altunizade Mahallesi Muhtarı Cafer Koç’un teşebbüsleri ile kurulan Altunizade Yurttaş İnisiyatifi’nin çalışmaları kıymetlidir. Aslında korunun peyderpey, çeşitli taktiklerle yapılaşmaya açılmaya çalışılmasına karşı sivil toplumun bir karşılığıydı diyebiliriz bu direniş için. Ve elbette ki Seyahat hareketinin tesiri yadsınamaz. Seyahat protestoları sivil toplumun, mahallî idarenin dayatmalarına karşılık verebileceğini öğrendiği bir süreçti. Validebağ Direnişi olarak isimlendirilen bu süreç Koru’nun Acıbadem sonuna, halkın reaksiyonuna karşın yapılan Cami inşaatıdır. Ya da Üsküdar Belediye Lideri Türkmen’in o devirde söylediği üzere, Koru hududuna yapılan “butik Cami” inşaatıdır. Korunun Acıbadem hududunda bulunan bu alan, bölgedeki ağır yapılaşma nedeniyle terk edilmiş yeşil alan statüsüne sahipken, imar planlarında yapılan değişiklikle ibadethane alanı statüsüne çevrilmiştir. Bölgede yaşayan yurttaşlar yasal yollardan itirazlarını gerçekleştirmişlerse de, bu davalar şimdi sonuçlanmadan 15 Ekim 2014 sabahı alana birinci kepçe operatörü ve TOMA’lar gelmiştir. Bu tarihten itibaren alanda 27 gün bilfiil süren bir halk direnci gerçekleşmiş, bölge halkı alandan uzaklaştırılıncaya kadar itirazlarını sürdürmüş fakat tüm itirazlara karşın TOMA’lar eşliğinde cami inşaatı tamamlanmıştır. Validebağ Direnişi olarak isimlendirilen ve yeşil alanların dönüştürülmesine karşı yapılan bir itiraz olan bu halk direnci böylelikle Validebağ Korusu’nu muhafaza ve kollama gayretinin en görünen ve en bilinen kısmı oldu. Fakat yalnızca bu olayla hudutlu kalmadı. Koru, yıllar içerisinde Hyde Park, Kent Ormanı, Millet Bahçesi, Düzenleme ve Rehabilitasyon Projesi üzere pek çok proje yapılmak istenmesi ile gündeme geldi ve hepsi yurttaşların itirazı sonucu iptal edilmiştir.
10. Pekala direniş grubu ne istiyor?
Sibel Akyıldız: Öncelikle Korunun İstanbul’un orta yerinde, tüm bu yapılaşmalara karşın doğal hali ile kalabildiği için “İstanbul da bir vaha” olarak söz edildiğini belirtmek isterim. Bunlar benim sözlerim değil. İstanbul’da bulunan bir araştırma merkezi olan Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü’nün (IFEA), korunun tarihini öğrenmek için geçen hafta düzenledikleri kent gezisi sırasında bir Fransız doktora öğrencisinin Validebağ Korusu için söylediği bir kelamdı ve çok da doğruydu. Nitekim de çok ağır bir yapılaşma var İstanbul’da. Validebağ, çoğunluğu şimdiki hali ile bugünlere kalabilmiş tarihi yapıları ve doğal yeşil alanları ile adeta bir açıkhava müzesi. 1999 yılından beri 1. Derece doğal sit alanı olan bu tarihi, ekolojik ve kültürel müştereğimizi korumak ve yapılaşmaya açmak isteyenlere karşı kollamak istiyor sivil toplum. Üstelik artık daha bilimsel da bakıyor hususa, 2022 yılında konusunda uzman bir akademisyen takımla, koruda Ekosistem Tabanlı İdare Planı (ETYP) yapılması kararına varıldı. Büsbütün gönüllülük aslıyla sivil toplum tarafından hazırlanan bu idare planında, öncelik ekolojik sistemin olacak ve korunun idaresinin bu plan baz alınarak yönetilmesi amaçlanacak.
Nurcan Armağan: Direniş takımı artık mevzuya bilimsel yaklaşıyor ve alınan kararların akademik düzeyde olması için çalışıyor. Böylelikle, hem koru fauna-florasını koruyacak hem de insanların yararlanabileceği bir doğal sit alanı olması sağlanacak. Ekosistem tabanlı idare planı temel alınarak, koruda bize Osmanlı İmparatorluğu’ndan miras kalan tarihi yapıların ve doğal alanlar yaşatılması hedefleniyor.
11. Son olarak eklemek istedikleriniz nelerdir?
Nurcan Armağan: Ülkemi seviyorum ve dahada hoş günlere kavuşacağımız umuduyla yaşıyorum ve bu hoş günlerin de doğal alanları koruyarak, her canlının hayat hakkına hürmet duyarak geleceğine inanıyorum. “Validebağ, korudur koru kalacak” diyorum.
Sibel Akyıldız: Ben de bugünümüze ve yarınımıza karşı bir yükümlülüğümüz olduğuna inananlardanım. Bu sebeple, Validebağ Korusu’nun içerisinde bulunan tüm tarihi, doğal ve ekolojik varlıklarıyla koruma edilerek gelecek jenerasyonlara aktarılması gerektiğini düşünüyorum. “Validebağ, korudur koru kalacak” diyorum ben de…