Doğanın insanlığa armağan ettiği, faydası ve kıymeti çok eski vakitlerden beri bilinen meyvedir üzüm.
Asma ismini verdiğimiz bitkinin eseridir. Salkım salkımdır.
Taneleri taze yenebilir, suyu sıkılır, şıra olarak içilebilir. Kazanlarda kaynatılıp pekmez üretilir.
Uykuya yatırılınca esritici şaraba dönüşür. Bekletilince sirke olur. Suyu unla karıştırılarak kış gecelerinin çerezi, şekerlemesi, pestili yapılır.
Son yüzyılın kıtlık vakitlerinde çayın, kahvenin de arkadaşı olmuştur kurutulmuş üzüm.
Zeytin yağlı “yaprak sarması” ise asma yapraklarıyla yapılan eşsiz bir Ege yemeğidir.
Hatta farklı tat arayıp, Ayvalık’ın küçük balıkları, paparinaları asma yaprağıyla sarıp, kiremit üzerinde pişirenler de vardır.
Orta Doğu ve Anadolu insanı asmayı ve üzümü âlâ tanır.
Dillere destandır kadim Babil’in asma bahçeleri.
Başkenti günümüz Niğde, Kemerhisar yakınlarındaki Tuwana olan, 2800 yıl öncesi ülkelerinden Tabal’ın Hükümdarı Warpalawas, Konya Ereğlisi yakınlarındaki İvriz’de bir kayalığa oydurduğu görkemli anıtta, o vaktin inancına nazaran çok hürmet gösterdikleri Fırtına Rabbine eliyle, buğday başağı yanında bir salkım üzüm de sunar.
Tabal Anadolu’nun en eski halklarından Luviler’in kurduğu krallıklardan biridir.
Eski Helenler Dionysos, Romalılar Bakkhus ismiyle üzümü ve şarabı ilahlaştırmış.
Çılgınca eğlencelerin öznesi, sanatkarın koruyucusu saymış, onuruna Batı Anadolu’da Teos/İzmir-Seferihisar’da, Pergamon/Bergama’da olduğu üzere görkemli tapınaklar yapmıştır.
Üzüm asmalarından oluşturulan bağların işlenmesi, bağcılık, tarih boyunca Anadolu çiftçilerinin temel geçim kaynaklarında biridir.
Üzüm bağlarıyla doludur, uzunluktan boya Batı Anadolu’nun Gediz vadisi.
İzmir etrafında Buca’nın bağları, Bornova’nın kokulu misket üzümü uygun tanınır.
Anadolu’nun çabucak her yerinde, kent dışında yazın serinliğine sığınılan “bağlar” denen bir semt vardır.
Ege Denizi etrafının hem tadı hem sevincidir üzüm.
Yemeklik üzümün yanı sıra, bilhassa Denizli yöresinde şaraplık bağlar yaygındır.
Son yıllarda İzmir-Urla-Gaziemir yöresinde üzümünden şarap üretilen yeni asma bahçeleri kuruldu/kuruluyor.
Yerli üzümlerden fazla, şarabı dünyaca çok beğenilen, ekonomik pahası yüksek, Fransa-Bordo kökenli Cabernet Sauvinion ve Merlot üzümlerinin bağları oluşturuluyor.
Aslında Ankara’nın Kalecik Karası, Tokat’ın Narince, Elazığ’ın Boğazkere, Diyabakır’ın Öküzgözü, Ege’nin Sultaniye üzümlerinden yapılan şarapların Dünya çapında nefasete sahip olduğunu uzmanlar belirtiyor.
Üzüm salkımlarını üreten asmaların gövdelerine omca deniyor. Kısımları ve kollarından çıkan ince asma filizleri sabırsızca, her yana saldırırcasına yayılıyor.
*
Tarihin anlattığı farklı hikayeler, Kuzey Batı Anadolu’nun Bakırçay ırmağı dolaylarının zeytinlikler kadar üzüm bağlarıyla bağlantılı olduğunu anlatıyor.
Ne günler yaşanmış bu topraklarda!
Bilge beşerler bunları kaydetmiş, olaylardan ibret alınması istemiş!
İzmir’den Çanakkale’ye giderken, Bergama Dikili ortası, Bakırçay Ovasının kuzey batısı eski çağda Teuthrania (Teftranya) olarak isimlendirilirdi.
Yer yer sıcak su kaynaklarının bulunduğu, son yıllarda büyük “sera”ların yapıldığı, kuzeyindeki yükseltilerde uğursuz “siyanürlü altın” işletmelerinin bulunduğu bu düzlüğün ortasında koca bir kaya kütlesi vardır.
Yere uzanmış bir aslana benzeyen, bugün Kalarga denilen bu göz alıcı kaya ve etrafı bu tarihi yörenin merkezidir.
Eski çağlarda ismi Astra, daha sonraları Kaikos olacak Bakırçay bu yörenin can damarıdır.
Görkemli Kalarga kayalığına dayanmış Teuthrania kenti, o çağlarda bölgedeki en parlak merkezi olacak, hatta İzmir/Smyrnalı kör ozan eşsiz Homeros’un bile kente gelip gittiği rivayet edilecektir.
Kalarga doruğu etrafını yurt edinmiş Teuthranialılar, Bakırçay’ın getirdiği birikintilerle etraflarının bataklık olmasıyla bölgeyi terk etmişler, yakındaki Bergama doruğuna göçerek geleceğin parlak Pergamon uygarlığının çekirdeğini oluşturmuşlardı.
Teuthrania tarihe, Anadolu’nun işgalinin önünü açacak, devrin kilit kenti, Çanakkale dolayındaki Troya’yı fethe giden Akhalar’ın (Helenlerin/Yunanlıların) yollarını şaşırıp gemileriyle Dikili kıyısına çıkmalarıyla kayda geçti.
Anlatılara nazaran Akhaları Kral Agamemnon yönetiyordu. Savaşçıların başında da ünlü Akhileus (Aşil) vardı.
Bölge yerlileri, liderleri Telefos önderliğinde yurtlarını savundular. Bakırçay kıyısında kanlı savaşlar oldu.
Bu çatışmalarda kendi üzere savaşçı olan Telefos’un eşi, bir Amazon olduğu söylenen hoşlar hoşu Hiera öldürüldü.
Hiera’nın ismi, Telefos’un sonraki eşi Laodike ile birlikte, günümüz Denizli yakınlarındaki antik kentlere verilecektir.
Şanlı Pergamon/Bergama Hükümdarlarının kurduğu Hierapolis Pamukkale’ydi. Laodikeia muhtemelen Denizli.
Şiddeti artan savaşta Helenler’in başkanı Akhileus (Aşil) ile yurdunu koruyan Telefos Bakırçay kıyısındaki üzüm bağları ortasında karşılaştı. Bu kıyasıya dövüşte iki yiğit de yenişemiyor, Telefos daha üstün görünüyordu.
Antik Yunan mitolojisinde rabler daima insanların işine karışırmış.
En büyük ilah Zeus’un oğlu Dionysos bu çatışmada Akhileus’un yanını tutuyordu.
Üzüm bağlarının, şarabın, cümbüşün ilahıydı “O”.
Desteklediği Akhileus’un yenileceğini anlayınca, üzüm asmalarına hükmeden Dionysos’un buyruğuyla bir omcanın filizi uzanıp Telefos’un ayağına sarıldı. Güçlü savaşçının sendelemesini sağladı. Bundan yararlanan Akhileus mızrağıyla Telefos’u baldırından yaraladı.
Sonunda savaşın sonuç vermeyeceğini anlayan taraflar uzlaştılar.
Zaten Troya’ya gitmek için yola çıkan Helenler yanlış yere geldiklerini anlamışlardı.
Yerliler, Teutranialılar da Telefos önderliğinde direnmişler, karşıdan gelen yabancıların topraklarını yağmalamasına müsaade vermemişlerdi.
Savaş bitmişti lakin Telefos’un bacağının yarası, her devaya baş vurulmasına karşın bir türlü güzelleşmiyordu. Acısı büyüktü.
Sözlerinden deva umulan kahinler/biliciler, o zamanki danışmanlar “onu ne hasta ettiyse onun iyileştireceğini” söylediler.
Bu yaraya neden olan Akhileus’un mızrağıydı ve o da ülkesine, Yunanistan’a dönmüştü.
Telefos kalktı, Yunanistan’a, Mora Yarımadasına Anadolu topraklarında savaştığı Kral Agamemnon’un sarayına, Akhileus’u bulmaya gitti.
Bin bir serüvenden sonra durum anlaşıldı, istenen oldu, mızrağın ucundaki pas yaraya sürüldü ve Telefos düzgünleşti.
Belki de alegoriyle tetanoz hastalığını ve aşıyı andırıyordu bize mitoloji, esaslı söylenceler!
Telefos’un serüvenleri, yıllar sonra, İ.Ö.2.yüzyılda Pergamon Hükümdarı II.Eumenes’in yaptırdığı ve 19.yüzyılın sonlarında Berlin’e kaçırılan/götürülen süper Zeus Sunağının mermere işlenmiş iç frizlerine, güya bir çizgi romanmış üzere, kare kare yansıtılacaktı.
Bu hikaye bize eski vakitlerde da Anadolu insanlarının yurtlarını işgale kalkanlara karşı direndiğini anlattığı üzere bu topraklarda üzüm bağlarının değerini de bildiriyor.
Bakırçay ırmağı kıyısında “savaşa müdahale edecek” yaygınlıkta ve güçte kısımlara, filizlere sahip üzüm asmalarının varlığına işaret ediyor.
*
Bu bağlamda, günümüzde Bergama-Dikili ortasındaki geniş bir arazi de yakın vakte kadar büyük bir bağ idi.
İnsanlık kültürünün çoğaldığı, artık birçok çağdaş yel değirmeninin kurulduğu bol rüzgârlı topraklardır buraları.
Telefos’la Akhileus’un (Aşil) savaştığı, günümüz Bakırçay Ovasının bir modülü, antik çağın Teuthrania Ülkesidir.
10-15 yıl evvel varlıklı bir çiftçi bu yerde büyük bir şaraplık üzüm bağı kurmuş. Uygun niyetle çok uğraşmış lakin yabancısı olduğu bağcılığı başaramamış, umduğu geliri elde edememiş.
Ardından asmaları sökmüş ve araziyi buğday tarlası haline getirmiş.
Her yıl olduğu üzere bu yıl da tarlaya buğday ekilmiş ve hasat edilmiş.
Ancak inatçı bir bitkidir asma. Susuz kaldığında bile köklerini metrelerce uzağa gönderir yerin altından.
Gelin görün ki yıllar evvel ekilen asma köklerinin güçlüleri kurumamış, ölmemiş burada. Her buğday hasadından sonra topraktan başını kaldırarak uzunluk göstermiş.
Yaşamak için, yok oluşa karşı direnmiş!
Ben hala varım, demiş!
Şimdi yeşil yeşil sarı tarlanın ortasında gelen geçene selam veriyor.
Tüylü yapraklarıyla, ince filizlerini gökyüzüne uzatıp, tahminen de Dionysos’a gülümsüyor.
Doğa çaresiz değil aslında. İnsanın onu değiştirme uğraşlarına karşı direnebiliyor. Canlılığı sürdürebiliyor.
Yeter ki ona, onu yok edebilecek ölçüde saldırılmasın bu eşsiz topraklarda!
Sefa Taşkın
Dikili / İzmir
08.07.2022