1924 yılında Aksaraylılar tarafından kurulan Azm-i Ulusal T.A.Ş. Un Fabrikası, 73 yılın akabinde müze olarak hizmet vermeye devam ediyor. Dr. Mustafa Fırat Gül, 2018 yılında müze kuruluşundan itibaren Azmi Ulusal Sanayi ve Bilim Müzesi müdürlüğünü üstleniyor. Gül, doğup büyüdüğü topraklara karşı vefasıyla örnek isimlerden biri olarak Aksaray tarihi üzerine çalışmalar yapıyor. 2010 yılında “Aksaray’ın Tarih Çizgisi” isimli standa imza atan Gül, 2012 yılında yayımlanan “Kırk Bir Defa Aksaray” isimli mecmuanın genel yayın direktörlüğünü üstlenmiş. Bir Vakitler Aksaray’da Ticaret, Aksaray Azm-i Ulusal T.A.Ş., Nostalji Bahçesinde Aksaray Gezintisi, Meşrutiyetten Cumhuriyete Aksaray, Aksaray’ın Birinci Valisi Abdullah Sabri Beyefendi üzere kitapların muharriri Gül, Aksaray’ın tarihine dair evraklar ışığında yazılar kaleme almaya devam ediyor. Gül ile Aksaray Azm-i Ulusal T.A.Ş. Un Fabrikası’nı konuştuk.
KENDİ ELEKTRİĞİNİ ÜRETTİ
– Azm-i Ulusal T.A.Ş. Un Fabrikası, Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci fabrikalarından biri. Kısaca kıssasından bahsedebilir misiniz?
Cumhuriyetin birinci yıllarında ekonomik istikametten kıymetli adımlar atılmış. Çünkü Gazi Mustafa Kemal Paşa, iktisadi özgürlüğün siyasi özgürlük kadar kıymetli olduğunun altını sıklıkla çiziyor ve fabrikalaşmanın değerini vurguluyordu. Bilindiği üzere “Her fabrika bir kaledir” o günlerin en meşhur sloganlarından birisiydi. Aksaray’da kurulmuş olan Un Fabrikası da bu şuurun ve azmin yapıtı. Cumhuriyet Türkiyesi’nin hidroelektrik santraliyle birlikte birinci un fabrikalarından birini hizmete sokan Aksaray Azm-i Ulusal T.A.Ş. 1924 yılında Aksaraylılar tarafından kurulmuş. Şirketin sermayesi 250 bin Türk Lirası büsbütün Aksaraylılara ilişkin. Bu kıymetli teşebbüsteki en önemli imza sahibi “Kara Vehbi” olarak da bilinen periyodun mebusu Vehbi Bey’dir. Hem elektrik santrali hem de un fabrikası 1926 yılının sonlarında faaliyete başlamış. Azm-i Ulusal T.A.Ş.’nin ürettiği kaliteli unlar ülke genelinde meşhur olmuş. Birebir vakitte şirket, bölgesinde kepek ve kırık buğday satarak hayvancılığı teşvik etmiş.
– Fabrikanın kendi elektrik gücünü kendisinin üretebildiği hakikat mu?
Evet, doğrudur. Ülkemizde elektrikle tanışan birinci kent iddia edileceği üzere Osmanlı Devleti’nin başşehri İstanbul’dur. Ama birinci hidroelektrik santrali İstanbul’dan çok uzakta, 1902 yılında Tarsus’ta kurulmuş. Azm-i Ulusal T.A.Ş. HES’in özelliği ise Cumhuriyet Türkiye’sinin birincisi olmasıdır. İç Anadolu Bölgesi dahil olmak üzere pek çok kent hâlâ gaz lambası, mum vs. kullanmak zorunda kalırken bahsi geçen şirket sayesinde Aksaraylılar elektrik teknolojisi ile tanışmışlar. Un fabrikasını harekete geçiren elektrik gücü evvel Aksaray’ın sokaklarını, kamu binalarını sonra da konutlarını aydınlatmış.
AKSARAY VİTRİN KENTLERDEN BİRİYDİ
– Fabrika kentin iktisadi kalkınmasında da kıymetli bir rol üstleniyor değil mi?
Aksaray Belediyesi Azm-i Ulusal T.A.Ş. benim yüksek lisans tezimin konusu olduğundan mütevellit naçizane kimi bilgilere ulaşabildim. Cumhuriyetin birinci yıllarında Aksaray, adeta vitrin kentlerden birisi olmuş. Bu mevzuda bilhassa Azm-i Millî’nin hem un fabrikası hem de HES’i dikkat çekmekte. Azm-i Ulusal T.A.Ş., uzun yıllar Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan faydalanabilen tek kuruluştur. Bu durum kentin kısa müddette çehresini, ekonomik durumunu değiştirmiş.
– Müzenin hayli geniş bir arşivi var. Burada ne tıp evraklar var?
Ah bu arşiv. Beni hastalandıran arşiv… Her gün yeni dokümana, bilgiye tesadüf edilebilecek varlıklı arşiv… Kentin en eski ve tek arşivi, Azm-i Ulusal T.A.Ş.’nin arşividir. “Bir un fabrikasının arşivinde ne olabilir ki” diye düşünülebilir ancak işin aslı o denli değil. Evvela şunu söylemek gerekir ki bu arşiv Aksaray’ın yakın devir geçmişinin âdeta hafızası üzeredir. Kentin kozmopolit yapısını koruduğu yılların tahminen de en önemli kaynakları burada. Bunun en değerli nedeni de az evvel bahsetmeye çalıştığım üzere hidroelektrik santrali (HES) sayesinde Aksaraylıların elektrik kullanması ve mezkur şirketin elektrik abone defteri tutmasıdır. Ermeni vatandaşlarımızın da kayıtları burada. Yakınlarda yayımladığım kitabım “Yeni Dokümanlar Işığında Azm-i Ulusal T.A.Ş.” bu mevzuda meraklıların pek çok sorusuna karşılık veriyor.
KADINLARIN İŞ HAYATINDAKİ VARLIĞI KAYITLI
– Burada tıpkı vakitte dokümanları tasnif ediyorsunuz. Şu ana kadar karşılaştığınız en ilgi cazibeli doküman sizce neydi?
Belgeler vaktinde maalesef ki bilinçsizce ve rastgele farklı ve uygun olmayan depolara kaldırılmış. Bu da hâliyle dokümanların yıpranmasına, kaybolmasına neden olmuş. Müzenin çabucak yanındaki eski buğday deposunu 2014 yılında arşiv olarak düzenlemeye başlamıştık. Tasnif çalışmaları devam ediyor. Dokümanlar ortasında insanı hüzünlendiren evraklar de çıkıyor kent ismine hatta ülke ismine gururlandıran da. Bayanların iş hayatında erken tarihlerde varlığını da bu şirket arşivinden öğreniyoruz bugün çok büyük firmalara vaktinde Azm-i Millî’nin un sattığını da. O günlerdeki kâtipler evrakları fakat bilhassa defterleri çok sistemli kullanmışlar. Yazılarına çok dikkat etmişler. Birtakım defterler adeta kaligrafi çalışması üzere.
Azm-i Ulusal T.A.Ş.’nin hem un fabrikasının hem de hidroelektrik santralinin kurulmasında, korunmasında daha sonraki devirde müze olarak hizmet etmesinde özcesi tüm emektarlara teşekkür etmek elzemdir. Vefat edenlerin ki başta devrin mebusu ve şirketin idare şurası lideri Vehbi Beyefendi gelir, Allah hepsinden razı olsun. Yerleri cennet olsun. Bir asırlık bu şirketin ve tarihî un fabrikasının yani müzemizin ilanihaye hizmette olması en büyük temennimdir.
Fabrika hâlâ çalışır durumda
– Azm-i Ulusal T.A.Ş. Un Fabrikası, o devir için hem Türkiye’nin hem de Aksaray’ın gurur simgelerinden biri. Neden kapanıyor?
Bu şirketin kurduğu un fabrikası periyoduna nazaran epey asri olmasına karşın vakit içerisinde teknolojisi eskimişti. Birtakım düzenlemeler yapılsa da 1990’lı yıllara gelindiğinden sıradan bir un fabrikası bile günlük 700 tona yakın un imal edebiliyordu. Azm-i Ulusal T.A.Ş. Un Fabrikası ise en fazla 45 ton üretiyordu. Maliyette kâr-zarar istikrarı bozulduğu için üretim mecburen durdu ve 1997 yılında un fabrikası kapanmak zorunda kaldı. Fabrikanın arkasında da yağışların azlığı sebebiyle de mezkur şirketin HES’i kapanmıştır. Ama fabrika binası bugün hâlâ ayakta ve tüm ekipmanlarıyla birlikte çalışır durumda. 2000’li yıllarda Aksaray Belediyesi’ne geçen bu tarihî bina, haftanın altı günü, müze karta dahi gerek duyulmadan fiyatsız gezilebilen bir müze olarak hizmet vermeye devam ediyor.