Uluslararası Af Örgütü, “Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi’nin bir yıldır süren eylemsizliğine son vermesi ve Çin’in Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde işlenen memleketler arası hukuk cürümlerini soruşturmak üzere bağımsız bir memleketler arası düzenek kurması gerektiğini” belirtti.
12 Eylül’de başlayan Kurul toplantısı, BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri’nin, Çin hükümetinin Sincan’da işlediği kabahatler hakkındaki raporunu yayımlamasının akabinde yapılan birinci toplantı. Uzun mühlet beklenen rapor, Uygurlara ve yüklü olarak Müslüman olan öteki etnik azınlıklara karşı, Milletlerarası Af Örgütü ve öbür sağlam örgütler tarafından belgelenen ciddi insan hakları ihlallerine ait kapsamlı ispatları destekliyor.
Yakın vakitte Sincan’dan kaçanlar ve alıkonulan şahısların aile üyeleri, Memleketler arası Af Örgütü’ne, bölgede insanların sadece dini inançları ve etnik aidiyetleri nedeniyle hâlâ zulme uğradığını söylüyor.
‘Konseye üye çok sayıda devletin sessizliği son bulmalı’
Uluslararası Af Örgütü Genel Sekreteri Agnès Callamard husus hakkındaki açıklamasında, “İnsan Hakları Kurulu, Sincan’da son beş yılda sayısız suça maruz bırakılan milyonlarca Müslümanın insan haklarını korumakta tekraren başarısız oldu. Kurula üye çok sayıda devlet, evvelki Yüksek Komiserin uzun periyodik sessizliğini, kendi sessizliklerini haklı göstermek için kullandı. Fakat Yüksek Komiser, belgelenen kabahatlerin insanlığa karşı işlenen cürümler kapsamına girebileceğini ve ivedilikle dikkat gerektirdiğini doğruladığına nazaran artık yarım yamalak önlemlerin vakti doldu. Kurul, ihlallerin boyutları ve vahametine uygun bir müdahalede bulunmak zorunda” dedi.
Uluslararası Af Örgütü, Kurul üyelerini, Çin yetkililerinin işlediği ihlalleri durdurmak ve hesap verebilirliği sağlamak istikametinde somut adımlar atmaya çağırdı. Yapılan açıklamada, “Konsey, bu toplantı esnasında bir karar taslağı oluşturmalı ve Sincan’da işlenen memleketler arası hukuk cürümleri ve başka önemli insan hakları ihlallerine ait hesap verebilirliği, kuşkulu faillerin tespitini de içerecek formda sağlamak emeliyle, bağımsız bir memleketler arası düzenek kurmalıdır” denildi.
Uluslararası Af Örgütü ayrıyeten, “Üye devletler tıpkı vakitte, hemen ve kesin surette, Çin hükümetinden gözaltı kamplarında, cezaevlerinde ve öbür merkezlerde keyfi olarak alıkonulan herkesi özgür bırakmasını talep etmeli ve zulüm yahut başka önemli insan hakları ihlalleri riski altında olan hiç kimseyi Çin’e geri göndermemeyi taahhüt etmelidir” söz etmelidir sözlerini kullandı.
Çin’in Sincan’da yaşananları ‘örtbas etme çabaları’
Uluslararası Af Örgütü, Çin’in Sincan’da yaşananları örtbas etme eforları ile ilgili olarak şu sözleri kullandı:
Çin yetkilileri, İnsan Hakları Yüksek Komiseri ve öteki bireylerin araştırma yapmasını engellemeye çalıştı ve BM üye devletlerine, mevcut delilleri en aza indirmeleri yahut görmezden gelmeleri için baskı yaptı. Bunun sonucunda, BM araştırmacılarının Sincan’a gitmesine müsaade verilmedi ve Yüksek Komiserin araştırmasının kapsamı hudutlu kaldı.
Sincan’da yaşayan yahut aile bağları olan şahıslar, BM araştırmacıları ya da öteki araştırmacılara yahut gazetecilere konuşurken kendilerini yahut aile üyelerini alıkonulma, gözaltına alınma, tutuklanma, azaba maruz bırakılma ve zorla kaybedilme riski altına soktu.
“Çin, ülke içinde ağır şiddet, hukuksuz kısıtlamalar ve korkutmaya başvururken dünya sahnesinde de Sincan’daki hatalarını örtbas etmek için diplomatik zorbalığa yelteniyor. Kurul üyeleri Çin’in, insanlığa karşı işlenen hataları gizlemek ve tenkitleri caydırmak emeliyle raporun bulgularını yasal dışı kılma teşebbüslerini görmelidir” diyen Agnès Callamard şöyle devam etti:
“Konsey üyeleri derhal harekete geçmezlerse, Çin hükümetinin ihlalleri örtbas etme uğraşlarında kabahat ortağı olacaklar. Böylesi bir durum, Çin yetkililerine, üye devletlerin önemli insan hakları ihlallerine ait muteber ispatları görmezden gelmeye zorlanabileceği ve güçlü ülkelerin aktif incelemeden muaf olduğu istikametinde tehlikeli bir bildiri iletir. Bu da ihlallere maruz bırakılan ve hayatta kalan milyonlarca bireye ve aile üyelerine yönelik affedilmez bir ihanet olur. Hâlâ alıkonulduğu düşünülen yüz binlerce kişi buna dahildir.”
Sincan’dan kaçanlar
Uluslararası Af Örgütü Ocak-Haziran 2022 ortasında, kısa müddet evvel Sincan’dan kaçan bireylerle ve keyfi olarak alıkonulanların aileleriyle görüşmek için Orta Asya’yı ve Türkiye’yi ziyaret etti.
2021 başlarında Sincan’dan ayrılan etnik Kazak bir erkek, Memleketler arası Af Örgütü’ne, yaşadığı kentte insanların hâlâ ibadetlerini yerine getiremediğini belirtti ve şunları aktardı, “[2021’de] dini kısıtlamalar devam ediyordu. [Yaşadığım şehirde] beş cami vardı, dördü yıkıldı. Kalan bir tanesi denetleniyor ve izleniyor. Bu yüzden kimse gitmiyor. Tahminen de beşerler geceleri, pencereler kapalı halde sessizce dua ediyorlar.”
Uluslararası Af Örgütü, etnik Kazak bir erkek olan Erbolat Mukametkali’nin annesiyle görüştü. Erbolat Mart 2017’de tutuklandı, bir yıl gözaltı kampında alıkonuldu ve akabinde 17 yıl mahpus cezasına mahkum edildi. Oğlunun yalnızca dini ibadetleri nedeniyle tutuklandığını düşünen annesi, “Oğlumu özlüyorum. Yaşlıyım, tek hayalim oğlum yanımdayken son nefesimi vermek” dedi.
Uluslararası Af Örgütü, Nisan 2017’de “vatan haini” olmakla suçlandıktan sonra tutuklanan etnik Kazak, Berzat Bolatkhanm’ın bir erkek yakınıyla da görüştü. Bu kişi Berzat’ın etnik kimliği nedeniyle ve Kazakistan’a taşınmayı planladığı için tutuklandığını düşünüyor. Berzat, bir yıl gözaltı kampında alıkonulduktan sonra 17 yıl mahpus cezasına mahkum edildi. Yakını, Milletlerarası Af Örgütü’ne şunları söyledi, “Yalnızca işini yapıyordu. Çiftçiydi. Birdenbire, Kazakistan’a taşınmak istediği için (…) polis onu tutukladı. O aşırılık yanlısı değil, terörist de değil.”
Uluslararası Af Örgütü’nün daha yakın bir vakitte görüştüğü şahıslardan biri, şu an Türkiye’de yaşayan bir bayandı. İlkokul öğretmeni olan kız kardeşi Muherrem Muhammed Tipsin, WeChat hesabında ailesini Ramazan Bayramı’nı kutlarken gösteren bir görüntü paylaşmasının akabinde Ağustos 2021’de kayboldu. Ailesi, Muherrem’in Uygur kimliği nedeniyle ve oğlu diş hekimliği okumak üzere Urumçi’ye geri dönmeden evvel din eğitimi almak emeliyle Türkiye’ye gittiği için gözaltına alındığını düşünüyor. Muherrem’in oğlu 2017 başında götürüldü, annesi Tacinisa Emin ise 2020’de bir gözaltı kampına kapatıldı. Türkiye’deki akrabaları yakınlarının durumuyla ilgili detaylı bilgi almak istediğinde, hala bölgede yaşayan bir akrabaları onlara, “Soru sormayın, artık yoklar” dedi.
Bu şahıslar, Sincan’da keyfi formda alıkonulan ve sayıları muhtemelen yüz binleri bulan şahısların sadece küçük bir kısmıdır. Memleketler arası Af Örgütü, Birbirlerinden koparılan Uygur ailelerin kabusu başlıklı kampanyasında bu durumdaki 126 şahsa yer veriyor. BM İnsan Hakları Konseyi’nin derhal harekete geçmemesi, yaşadıklarını anlatarak hayatlarını tehlikeye atan insanları ve ailelerini yüzüstü bırakmak manasına gelecektir.
“2022’de Sincan’da Müslüman etnik kümeler, yaygın ve sistematik zulme uğramaya devam ediyor. Çin’in insanlığa karşı işlediği kabahatler ve başka önemli ihlaller, bu kümelerin temel haklarını ihlal ediyor ve dini ve kültürel kimliklerini yok etme tehdidi oluşturuyor” diyen Agnès Callamard kelamlarını şöyle sonlandırdı:
“Uluslararası toplumun manalı bir adım atmaması, Çin’i süregelen ihlallere devam etmek ve bunları örtbas etmek konusunda daha da cesaretlendirdi. Kurul, Çin yetkililerinin uzun vakittir faydalandığı cezasızlığa son vermek için derhal memleketler arası bir soruşturma düzeneği kurmalıdır.”