Nuray Pehlivan*
Sadabad ve öteki bahçeler hakkında neler biliyoruz? 16. yüzyıl Rönesans Periyodu Avrupa kentleriyle, İstanbul’u karşılaştırdığımızda neler söyleyebiliriz? İktidar, neden bu derece içselleştirilmiş, halkın olmazsa olmaz seyir alanları üzerinden eski bir propaganda aracıyla millet bahçesi kavramını kullanmak istiyor? Neden Central Park için akla hiç gelmeyecek dönüşümler Türkiye’de akla gelebiliyor? Bunları ve daha pek çok soruyu Mimarlık tarihçisi Prof. Dr. Uğur Tanyeli’ye sorduk.
‘BAHÇE MİMARİSİ HAKKINDA KONUŞMAK PEK MÜMKÜN DEĞİL’
Selçuklu ve Osmanlı çağı bahçelerine geçmeden evvel, bilhassa İstanbul’da Bizans bahçeleri hakkında bilinenler neler? Örneğin, Mese Yolu üzerindeki meydanlarda peyzaj var mıydı?
Bizans bahçelerine ait çabucak hemen hiçbir şey bilmiyoruz. Lakin özgün devir evraklarında Bizans periyodundaki tabiat kavrayışı bağlamında yorumlanabilecek kimi bilgiler var. Hatta bu hususta kapsamlı bir akademik çalışma da mevcut lakin bahçe mimarisi konusunda konuşmak pek mümkün değil. Buna karşılık İstanbul’un Geç Roma ve Bizans devri meydanlarının mimarisi hakkında daha geniş bilgiye sahibiz. Bunların spontane oluşmuş açık alanlar olmadığı, tasarlanmış yapı kompleksleri olarak biçimlendirildiğini kesin olarak söyleyebiliriz. Ancak Osmanlı periyoduna ulaşmış Mese yolu üzerinde bir forum yok. Bunlar muhtemelen uzun Bizans binyılı içinde büyük ölçüde tahrip olmuşlardı.
Anadolu Selçuklu çağında kamusal ve konut üzere özel yerlerde bahçe mimarisi hakkında ne tıp bilgilere sahibiz? Periyodun Varka ve Gülşah üzere yahut İran kaynaklı başka minyatürlü edebi yazmaları bahçeler hakkında bilgi veriyor mu?
Anadolu Selçuklu bahçeleri hakkında bilinenler de ne yazık ki çok sonlu. Beyşehir Gölü kıyısında Kubadabad Sarayı’nın tabiat içinde dağınık ayrık yapılardan oluştuğu kapsamlı arkeolojik hafriyatlar sayesinde anlaşıldı. Burada bir av parkı bulunduğu da biliniyor. Lakin peyzajı hakkında bilinen bir şey yok. Münasebetiyle bu erken periyodun minyatürlerinden peyzaj hakkında bilgiler derlenebileceğini de söyleyemeyiz.
Uğur Tanyeli ‘TURGUT ÖZAL’IN ANNESİ BİLE BURAYA GÖMÜLDÜ’
Osmanlı kentlerinde meydan yahut peyzaj düzenlemesi planlı olarak yapılmış yerler var mıydı? Bu bağlamda külliyelerin geniş bahçelerini nasıl kıymetlendirmek gerekir?
18. yüzyıl öncesinde Osmanlı kentlerinde kamusal yerin planlandığı bir örnek yok. Fatih ve Süleymaniye Külliyeleri üzere geometrik ortogonal sistem gösteren yapı kompleksleri var. Lakin, onların kent planlama ölçeğini değil, geniş bir mimari ölçeği temsil ettiğini söylemeliyiz. Kent planlama kentin strüktürüne müdahale etmekle başlar. Külliye planlamasıysa geniş bir kentsel alanın çok sayıda yapıyla donatılması formunda açıklanabilir. Bu külliyelerdeki açık yerlerin nasıl bitkilendirildiği, münasebetiyle peyzajı hakkında da bir şey söyleyemiyoruz. Lakin özgün halinde Kanuni’nin türbesi etrafındaki alanın bir tıp peyzaj düzenlemesine tabi olduğunu, bir gül bahçesi olarak biçimlendirildiğini biliyoruz. Bir periyot fotoğrafında Hürrem ve Yasal türbelerini içeren hazire duvarının çevrelediği alanın içinde bir kapıdan ötekine uzanan bir “arbor”la da karşılaşılıyor ki, bunun 16. yüzyılda öteki bir örneğini göremeyiz. Bu çok değişik alan Süleymaniye Vakfiyesi’ndeki aksi doğrultuda açık karara karşın, sonraki yüzyıllarda bir mezarlığa dönüştürüldü ve hala da bu süreç acıklı biçimde devam ediyor. Düşünün Turgut Özal’ın annesi bile buraya gömüldü.
18. yüzyıl öncesi Osmanlı bahçe tasarımı için söylenebileceklerse hudutlu. Özgül bir planlama iradesini yansıttıklarını sav edemeyiz. Lakin Osmanlı bahçeleri için bir cins spontane gelişme ve düzenlemeden kelam edebiliriz. Bir geometrik nizam tasasından bahsedemeyiz. Doğal yere geometrik sistem verme kavrayışı tabiata egemenlik kuran çağdaş insan ve antroposen kavrayış çağının doğuşuyla başlar. Osmanlı’nın antroposen dünya kavrayışının erken başlangıcını ise lakin 18. yüzyılda ve kısıtlı ölçüde görürüz.
‘YALNIZCA BATI TESİRİYLE AÇIKLANMASI ZOR’
Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa seyahatinden sonra başta Sadabad olmak üzere Hurşit Paşa Çiftliği, Bülbül Deresi, Kırk Serviler, Ihlamur Mesiresi üzere batılı anlayışta peyzaj düzenlenmesini görüyoruz. Pekala, bunları nasıl yorumlamalıyız?
18. yüzyılda ortaya çıkan değişimleri Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa elçiliğiyle başlatmak çok yaygın bir historiyografik yaklaşım. Ancak bunların artık sırf batı tesiriyle açıklanması güç olan, çok daha kapsamlı bir dizi değişimle irtibatlı olduğunu düşünüyoruz. Osmanlı’nın tabiat kavrayışının radikal bir başkalaşımından kelam etmek sıkıntı değil. Bunu yalnızca yeşil alanlarda, bahçelerde değil, Nedim’in şiirlerinde bile fark ederiz. Tabiata hâkim insan kavrayışının, antroposen yaklaşımın birinci izlerini görmek de mümkün. Örneğin, Sadabad’da derenin yatağı değiştirilerek bir kilometreden uzun bir kısmı doğrusal yeni bir yatağa aktarılmış ve “Cedvel-i Sim” diye bir yapay su ekseni yaratılmıştı. Ayrıyeten, planlı bir cirit oynama alanı yapıldığı, Karadeniz kıyısında İnebolu’dan yetişkin binlerce ağaç sökülüp getirilerek planlı bir koru oluşturulduğu da anlaşılıyor. Bunlar daima tabiata faal müdahale kavramının doğduğuna işaret ediyor.
Aynı periyotta kentlerin etrafını kuşatan tahkimat sistemlerinin de misal bir değişim sürecine girdiği fark edilir. Eskinin sur üzere duvarlardan ibaret kent tahkimatları giderek tüm Avrupa’da olduğu üzere Osmanlı’da da kent etrafının topoğrafyasına müdahale eden çok büyük ölçekli bir etraf düzenlemesine hakikat değişirler. Hiç bağlantılı üzere gözükmese de ateşli silahların oluşturduğu tehdidi karşılamaya yönelik bu yeni kentsel savunma sistemlerinin de doğal etrafa müdahale ve doğal etraf tasarımı kapsamında ele alınması gerekir. Birebir bağ Osmanlı için değil, lakin Avrupa için çok kapsamlı biçimde araştırılmış ve yazılmıştır. Kuşkusuz Avrupa hakkında bu açıdan 16. yüzyıldan başlayarak çok daha fazla şey söyleyebiliriz. Hem elde bu türlü çok sayıda inşai ispat var hem de devasa bir yazılı ve kuramsal devir çalışması bulunuyor. Bu bahsin Osmanlı periyodu bütününü kapsayacak formda çok detaylı akademik çalışmalar yapılmasını gerektirdiği aşikâr.
18’inci yüzyıl sonlarında Kağıthane, Enderunlu Fazıl’ın Zenanname isimli yapıtından. ‘YEŞİL ALANLAR SEKÜLERLEŞEN BİR GÜNDELİK HAYATI VAR ETTİ’
Lale Devri’nin ve bu periyodun sonunu getiren İşverene Halil İsyanı simgelerinden biri olarak Sadabad gösteriliyor. Sadabad ve öbür bahçeler hakkında neler biliyoruz? Buralara yüklenen olumsuz sembolik mananın nedeni olan yaşantı nasıldı?
Sadabad’ın bir bölümü dışında, saydığınız başka mesire alanlarının planlanmış olmadıkları kesin. Lakin mesireyi ve doğal alanda rekreasyonun yeni formlarını planlanmış olmasalar da çok kıymetli mimari değişimler olarak okuyorum. İstanbul’un kent çeperindeki bu üzere gündelik kullanıma ve doğayı deneyimlemeye hizmet eden yeşil alanlar devrimsel tesirler yaptılar. Sözgelimi, bayanın toplumsallaşmasını geliştirdiler ve esasen o taleple ilişkiliydiler. Farklı toplumsal ve etnodinsel kümelerin müsabaka imkanlarını tırmandırdılar; bir manada sekülerleşen bir gündelik hayat alanı var ettiler. Hepsinden değerlisi mesireler, mahallenin sıkı kontrol rejimi içinde olanaksız bir çeşit serbestiyet fırsatı yarattılar. Orada bayanlar özgürce piknik yapıyor, müzik dinliyor, salıncak kuruyor, özetle klasik toplumsal kabuklarını kırıyorlardı. Hatta karşı cinsle Sadullah Ağa’nın müziğindeki sözle “Küçüksu’da gördüm seni, gözlerinden bildim seni” denecek kadar dolaylı yüzleşmeler de yaşıyorlardı. Osmanlı flörtünün bile mesirede doğduğunu ileri sürmek yanlış olmaz. Özetle mesireler, mahallenin büyük gözaltı ortamının dışına çıkmaya imkân verdi. Toplumun bir kesitinin de yansılarını tetikledi. Devrin muhafazakâr muharrirlerinin metinlerinde bayanların doğal etrafa açılmasının ne kadar reaksiyon çektiğini görmek mümkündür. Şemdanizade isimli bir periyot muharriri bu nedenle “her mahallede ehl-i ırz denecek üç hatun kalmadı” diye yazacaktı. Hasebiyle, mesire ve genelde İstanbul’un yakın etrafındaki doğal alanlar hem hevesle kullanıldı hem de geniş bir toplumsal muhalefeti de gerekçelendirdi. İşverene İsyanı diğer etmenlerin yanı sıra, bu tansiyonun de bir tezahürüdür. Hatta, bu muhalefetin öncelikle bayan toplumsal kimliğindeki yeni değişime yönelik olduğunu anlıyoruz. Hasebiyle fizikî yer yalnızca fizikî ve mimari içerikli değildir; direkt toplumsal bir gerçekliktir. Bu bağlamda ehemmiyeti de toplumsallığında bilinmeyen. Periyoda ait bir öbür sorun de Türkiye’de çevresel/fiziksel ve toplumsal çağdaşlaşmanın çok yüklü biçimde bayanların sorunsallaştırılmasıyla üretildiğidir. 18. yüzyıldan itibaren değişim daima bayanların sırtında taşıdıkları ve cefasını çektikleri bir yük olmuştur. Bugün de büyük oranda öyledir.
‘AVRUPA İLE YAPILACAK BİR KARŞILAŞTIRMA VERİMSİZ OLUR’
Konut avluları yahut bahçelerinin kullanımı açısından Osmanlı ile Safevi (İran) ve Osmanlı ile Fransa, İngiltere üzere Avrupa ülkelerini karşılaştırmak mimarlık tarihi açısından yanlışsız bir yaklaşım olur mu? Bilhassa avlulara yüklenen fonksiyon ve süsleme-düzenleme durumları dikkate alınırsa farklılıklar var mıdır?
18 yüzyıl öncesi İstanbul’da Osmanlı konutu avlularından konuşmak manalı olmaz. O devirden kalma bir konut ve avlusu yahut bahçesi yok. Bir karşılaştırma için İran mimarisine başvurmak da olanaksız. “Cahar bağ” diye isimlendirilen klasik İran, Orta Asya ve Hint bahçelerinin Osmanlı’da hiç örneği yok. Onlar çok farklı bir peyzaj kavramına işaret eder. Avrupa ile yapılacak bir karşılaştırma da verimsiz olur.
18. yüzyılda kimi görsel kaynaklarda rastlanan konutlara eklemlenmiş küçük ölçekli bahçe kompozisyonlarını Avrupa Barok bahçe tasarım yaklaşımıyla kontaklı düşünmek kuşkusuz mümkün. Lakin Barok peyzajın Versay’daki, Petersburg’da Peterhof’taki, Potsdam’da Baht Souci’deki yahut Karlsruhe’deki üzere kilometrekarelerce alana yayılan devasa uzanımlı doğal etraf düzenlemeleriyle münasebeti buradakilerin mütevazı boyutları çerçevesinde değerlendirilmelidir. Fakat 19. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak geniş park ölçeğinde doğal etraf düzenlemeleri burada da ortaya çıkar. Yıldız Parkı, aslında saray bahçesi bu türlü bir örnektir.
‘MÜSLÜMAN OSMANLILAR YEŞİL ALANLARI HUZUR İÇİNDE KULLANAMADI’
Kamusal/kentsel yer olarak bahçenin kullanımını doğu ve batı halinde ayıran çeşitli tezler var. Sizce bu türlü bir genelleme yapılabilir mi?
Doğu-batı yarılması artık manalı olmaktan çok, uzak bir dünya-tarihsel açıklama modeli. Sayısız farklı durum var. Doğu-batı üzere bir genelleme yapılamaz. Kentsel, doğal, kamusal ve özel yerler bağlamında Osmanlı ile İran da birbirlerinden Fransa ya da İngiltere ile oldukları kadar farklıdır. Karşılaştırmalar farklı yer ve zamanlardaki farklı mimari etraf ve doğal alan kavrayışları araştırılarak kabaca yapılabilir.
Doğal etrafa olduğu üzere kentsel yere da radikal müdahale fikri hiç kuşkusuz İtalya’da başlar. Planlı meydanlar orada daha 15. yüzyılda belirir. 16. yüzyıl biterken Roma’dan başlayarak bir kentin tüm ulaşım ağı geometrize edilir. Doğrusal ulaşım eksenleri yapılır. Yeşil alan planlamaları da yeniden İtalya’dan ve 16. yüzyıldan itibaren gündeme gelir. Fizikî etraf genelde doğaldan inşaiye kadar her ölçekte insanın matematiksel iradesinin egemenliğine girer. Doğayı ve kenti bir manada insanlığın tasarımsal iradesine, hatta keyfine nazaran biçimlemenin yolu daha 16. yüzyılda açılır. Türkiye’de de 18. yüzyılda başlar lakin 19. yüzyılda bile hala mutlak iradesini kentsel ve doğal ölçekte ortama dayatan bir dizayncı özne fikri ortada yoktur. Kamusal fonksiyonlu kent içi parkları da batı ve orta Avrupa’da 18. yüzyılda görülmeye başlayacaktır. İstanbul’da 1860’lar eşiği öncesinde küçük ölçekli bir kent parkı bile şimdi yoktur.
Ancak mesirelerin 18. ve 19. yüzyıllardaki kullanımının Avrupa’daki kent parklarına emsal nitelikte olduğu kesin. Yaklaşık birebir fonksiyonları görmüş lakin buradaki rolleri çok daha tepkisel olmuştur. Erken Osmanlı romanlarında bile mesirenin o vakit olumsuz diye lanetlenen tesirlerine yönelik muhalefet barizdir. Elhasıl, Osmanlıların ya da İstanbullu Müslüman Osmanlıların yeşil alanları huzur içinde kullanabildikleri söylenemez. Klâsik toplumsallığı bozdukları, gayriahlaki bağlantıları tetikledikleri savı 19. yüzyıl sonlarına kadar bitimsizce yinelenmiştir.
‘OLAĞAN BİR YEŞİL ALANA MİLLET BAHÇESİ DEMEK MANALI DEĞİL’
Avrupa’da park ve bahçeler üzerinden iktidarın gücünü göstermesi, iktidar ve güç sembolü olarak kullanılması geçtiğimiz yüzyılda kaldı artık. Kentlerin dokusundaki parklar ömrün, kentlerin vazgeçilmez bir modülü. Hal böyleyken iktidar, neden bu derece içselleştirilmiş, halkın olmazsa olmaz seyir alanları üzerinden eski bir propaganda aracıyla millet bahçesi kavramını kullanmak istiyor?
Millet bahçelerinin çok eskimiş bir kavramı tekrar gündeme getirdiği kesin. Çamlıca’da 1860’lardan başlayarak kurulan millet bahçesi bile bu ismi taşıyordu. Erken Cumhuriyet devrinde de bilhassa Anadolu kentlerinde çeşitli ölçeklerde millet bahçeleri inşa edildiği bilinmeyen bir sorun değil. Onlar pek çok kentte oluşturulan birinci örgütlü, tasarlanmış yeşil alanlardı. Kentsel çağdaşlaşma maksat ve ideolojisinin bileşenleriydiler. Yeşil alan kullanımını ve piyasa yapma aktifliğini pek çok kentte kentliler birinci defa oralarda deneyimledi. Yeni kentsel rekreasyon ve toplumsallaşma fırsatları birinci olarak oralarda gündem geldi. Onlar küçük ölçeklerinin ötesinde değerli toplumsal roller oynadılar. İktidar herhalde hiç farkında olmadan Erken Cumhuriyet devri icadı bir kentsel elemanı kendi gündemine alıyor. Kökendeki çağdaşlaşmacı ve çok manalı toplumsallaştırıcı münasebetlerinden boşaltarak o da yeşil alanlar oluşturmayı deniyor.
Fakat bugün yeşil alan yapmak için ideolojik bir iradeye gereksinim yok. Toplum yeşil alan talep ediyor zati. Hasebiyle, bunun nasıl bir ideolojik münasebeti olduğunu bilmiyorum. Bir kent parkı yapmak için merkezi idarenin işe karışmasının artık gerekmediği de aşikâr. Belediyeler bu türlü işler için var esasen. Bence tek açıklama, iktidarın Seyahat olaylarında geniş kümelerin Seyahat Parkı’nı savunma gayesiyle harekete geçmesine karşı bir cins “park yanlısı” karşılık vermeyi denemesi olmalıdır. “Biz de yeşil alanlar istiyoruz ve seviyoruz” üzere bir argümanla düşündükleri kanısındayım. Fakat yeşil alanlar yapma sıkıntısının bile Türkiye’deki siyasal yarılmada bir data haline gelişi değişik. Bugün olağan bir yeşil alana millet bahçesi ismini vermenin manalı olduğunu da söyleyemem. Bu isim bile artık o kadar eskimiş ve içeriksizleşmiş ki, bunu nasıl fark etmediklerini anlamaktan acizim. Bence, iktidarın siyasal argümanların güzelce lümpenleşmesinden öbür bir şeye işaret etmiyor bu teşebbüs.
‘YEŞİL ALAN KIYIMI KENTTE VE KIRDA BİR SİYASET HALİNE GELDİ’
İstanbul’da Seyahat Parkı, Ankara’da Atatürk Orman Çiftliği, Diyarbakır’da Hevsel Bahçeleri ve bunlara benzeri daha öteki kentlerde bilmediğimiz ya da gündeme gelmeyen yeşil alanlar aslında birer korunması gereken kültürel miras değil midir? Neden Central Park için akla hiç gelmeyecek dönüşümler Türkiye’de akla gelebiliyor. Gereğince güçlü anıları mı yok bu yeşil alanların?
Yeşil alanların, parkların, oralardaki peyzaj dizaynlarının korunmaya paha nitelikte oldukları tartışmaya gerek olmayacak ölçüde aşikâr. Örneğin, New York’un Central Park’ının 19. yüzyıldaki bitki örtüsünün bile korunup restore edildiğini biliyoruz. Japonya’da bahçe onarımı diye bir disiplin bile var. Ben yeryüzünde bir parkı yıkıp yerine bina yapmaya kalkışan bugünkü iktidardan öteki bir mahallî yahut merkezi idare de bilmiyorum. Belirli ki millet bahçesi yapma tezi, yeşil alana ve parklara hürmet göstermek, tarihseli korumak ve geçmişimize sahip çıkalım üzere savlarla konuşulduğu halde, o doğrultuda davranmak manasına gelmiyor. Bunun nedeni, bu alanların gereğince güçlü anıları barındırmayışı yahut değerli olmayışları değil, onlara gerçek bir tarihi ve doğal etraf şuuruyla ve hassaslıkla yaklaşmama ısrarı. Daha kıymetlisi, yeşil alan kıyımının kentte ve kırda neredeyse bir siyaset haline gelmesi…