Ekim Devrimi’nden evvel Batılıların Rusya’ya bakışı nasıldı bilmem fakat ihtilalden sonra Rusların “egzotik halklar” listesine dahil edildiği kesin. Rusya’ya duyulan bu egzotik merakın büyük oranda “devrim” fikriyle bağlantılı olduğu açık.
Devrim yapan Rusların, Gulliver’in ziyaret ettiği şu acayip topluluklardan birine benzeyip benzemediğini merak eden Batılı kamuoyunun imdadına, muharrirlerinin hayal gücü yetişir.
WELLS’İN VAKİT MAKİNESİYLE RUSYA
İngiliz bilim kurgu muharriri H. G. Wells, 1914’te ‘görkemli monarşi’ periyodunda ziyaret ettiği Rusya’ya, 1920’de, ihtilalden üç yıl sonra bir sefer daha gelir. Üstelik turistlere ayrılan otellerde değil, dostu Maksim Gorki’nin St. Petersburg’daki meskeninde kalır. Birinci Dünya Savaşı’nın ve hiç bitmeyen bir iç savaşın çöküntüye uğrattığı Petersburg’da “kepenkler kapalıdır.” Gogol’ün Neva Bulvarı’nda anlattığı, insanı derin bir illüzyona sürükleyen ışıltılı vitrinlerden eser yoktur. Kararmış vitrinlerde böceklenmiş bozuk mallar sergilenmektedir. Kent, kendisini harekete geçiren ‘görünmez el’den, metanın gizeminden mahrumdur artık. Wells de çağdaş kente ritmini verenin ne olduğunu anlamıştır:
“Kapanan dükkânlar yüzünden sokaklarda gezinmek artık saçma sapan bir faaliyet haline gelmiş. Artık kimse dolaşmaya çıkmıyor. Burada çağdaş bir kentin, sokaklarında uzun uzun sıralanan dükkânları, restoranları ve bu biçim yapıları sayesinde var olduğunu idrak ediyorsunuz.”(1)
Petersburg’u vakitsiz bir şark kentine döndüren şey, ihtilalin eşyanın tabiatıyla oynamasıdır. Artık gelip geçenlerin aklını çelecek, onları yolundan edecek objeler sadece ihtilal müzesinde sergilenmektedir.
1950’lerde Sovyetler Birliği’ni ziyaret eden Marquez de Moskova’da vaktin durduğuna şahit olmuştur:
“Sınıfların ortadan kalkması hayret verici bir şey. Herkes eşit, herkes tıpkı seviyede, herkes berbat dikilmiş eski püskü giysiler içinde, ayaklarında kalitesiz ayakkabılar var. Hiç çabuk etmiyorlar, telaş yok, güya yaşamak için her şeyi ağırdan alıp tüm vakitlerini kullanıyorlar.”(2)
KAPİTALİSTLER ÇILDIRMIŞ OLMALI
Marquez’in en ilgi cazip anısı, elbet ki etrafına topladığı gazeteci kalabalığına ‘reklam’ı anlatmaya çalıştığı sohbettir. Sovyet gazeteciler evvel gazetede “patron” diye birinin varlığına inanmakta zahmet çekerler, sonra da Pravda’nın Sovyet devletine nelere mal olduğunu düşünüp bu “patron denilen bey”in ne diye bu türlü kârsız bir işte ısrar ettiğini sorgularlar. Marquez, o anda sihirli sözcüğü söyleyiverir: ‘Reklam.’ Fotoğraflar çizer, örnekler verir, hesaplar yapar fakat beyhude. Reklamın ne olduğunu ve neden gerekli olduğunu anlatamaz. Onları oteldeki odasına götürüp içinde reklam olan gazeteleri gösterir. İki farklı markanın reklamları vardır gazetede. Reklamın ne işe yaradığını anlatır, gazeteciler evvel kendi ortalarında tartışırlar, sonra da Marquez’in nedenini hiçbir vakit anlayamadığı bir gülme krizine tutulurlar.
Marquez’in, kendi tabiriyle ‘tek bir Coca Cola reklamı bulunmayan 22 milyon 400 bin kilometrekare’lik bir ülkede reklamın mantığını anlatma eforu, Steinbeck’in pek hızsız bulduğu Rusları oldukça eğlendirmişe misal.
AH ŞU SAKALLI PEYGAMBER!
Wells, ‘peygamberleri Marx’tan nefret etse de Bolşevikleri dürüst ve kelamına sadık beşerler olarak görür. Hatta o denli ki, yozlaşmış bir monarşinin ve Batı emperyalizminin yok ettiği Rusya’yı, aç ve bilgisiz bıraktığı halkı ayağa kaldırabilecek, ‘medenileştirecek’ tek güç Bolşeviklerdir Wells’e nazaran. Evrimci kolektivist Wells’in Marx’a karşın Bolşeviklere tanıdığı kredinin nedeni bir manada Bolşevizm’i ve ihtilali bir uygarlaşma projesi olarak görmesidir. Yeniden de Bolşeviklerin, Avrupa’da ihtilal bekleyen Marx’ın kelamına uyarak Avrupa personel sınıfını bir türlü ihtilal yapamadığı için daima azarlamalarından, Lenin de dahil olmak üzere görüştüğü herkesin, kınama ve küçümseme karışımı bir halla “Ee, siz ne vakit ihtilal yapacaksınız?” diye sormalarından duyduğu bıkkınlığı gizlemez.
Marx ve ‘dünyanın en gözü kara ve tecrübesiz idare makamı’ olarak isimlendirdiği Bolşevikler alaycı oklarına sık sık gaye olsalar da, Wells sevgili dostu Gorki’yi ve onun yoldaşlarını cumhuriyetin konukseverliğinin keyfini sürüp ülkesine gidince de berbat bir dedikoducuya dönüşen Bertrand Russell’ın ikiyüzlülüğüne kurban vermemeye kararlıdır.
STEİNBECK’İN GÖZÜNDEN: RUSLAR VE İNSANLAR
Ruslar, dostça hislerle gelip ateşli bir Rus aleyhtarı olarak dönen ziyaretçiler konusunda öylesine kaygılıdırlar ki, 1947’de ülkelerini ziyaret eden John Steinbeck ve fotoğrafçı Robert Capa’ya, “övgünüz sizin olsun, gerçeği, sırf gerçeği yazın yeter” minvalinde bir koşul koşarlar. Steinbeck ve Capa, sırf gerçeği söyleyeceklerine dair kelam vermişlerdir fakat sadık kaldıkları gerçek, Rusların canavar olduğuna inanan Amerikan kamuoyuna “Rusya’da insanların da, iddia ettiğimiz üzere, insan olduğunu ve öteki beşerler üzere onların da çok düzgün beşerler olduğunu gördük” cümlesinden öte bir gerçek sunamazlar.(3) Baktıkları her şeyde, Amerikalıların tekrar kestirim edebilecekleri üzere, rüküşlük, yoksulluk, pespayelik görürler. Moskova’daki küçük Amerikalı topluluğu olmasa problemden öleceklerdir. Ne iki yıl evvel Alman ordularının harabeye çevirdiği kentler ne de kolu bacağı kopmuş beşerler ilgilerini çeker. Her yerde cümbüş arayan gözlerle bakarlar etraflarına; tiyatro, bale vb. aktiflikleri, entelektüel konuşmaları sıkıcı bulurlar. Bütün âlâ niyetlerine, manaya gayretlerine karşın gereğince varlıklı ve görgülü bulmadıkları konut sahibini aşağılayan, haydi bizi eğlendirin diye tutturan şımarık ve sabırsız konuk havasından kurtulamazlar bir türlü.
Steinbeck, yazarlığından soyunup seyahat muharriri kılığına büründüğünde, adeta mensubu olduğu milletin üstünlüğünü, önyargılarını kanıtlayacak ipuçlarının peşine düşmüş üzeredir. Bayanların makyajsız, ojesiz olmalarını yargılar. Amerikalının, her şeyin seyirlik olmadığı ve kendi beğenisine sunulmadığı bir dünya karşısındaki hali, en kolay tabirle reddediştir. Steinbeck de turist gözünün yüzeyselliği ve orada kalıcı olmadığını bilmenin verdiği keyfiyetle Alexis de Tocqueville’in “(Amerikalılar) pratik hayatlarının sunduğu bütün zorlukları yardım almadan çözmeyi başardıklarını gördükçe, dünyadaki her şeyin açıklanabileceği ve dünyadaki hiçbir şeyin manaya hudutlarını aşamayacağı üzere bir sonuca varırlar”(4) diye tanım ettiği kibre düşer sıklıkla.
STALİN NEDEN Mİ SONUÇ MU?
1947’de, “Sovyetler Birliği’nde Stalin’in alçıyla, bronzla, boyayla yahut iplikle işlenmiş gözlerinin görmediği tek bir köşe yok” diye müellif Steinbeck. Bir Amerikalının anlayamayacağı şeylerden biri de önder kültüdür. Rusların, Amerika’ya dair meraklı sorularını cevaplarken en çok bu problemin altını çizer. Halbuki Marquez’e nazaran, “Devasa boyutlardaki insan fotoğrafları Stalin’in buluşu değil”dir. “Rusların psikolojisinde çok eskiye dayanan bir şey, hacim ve ölçüyle ilgili bir içgüdü”dür.
Steinbeck’e konuk olduğu konutlardan birinde, mesken sahibinin okuduğu 1634 tarihli pasaj, Steinbeck ve Capa’nın gözlemledikleri ve deneyimledikleri birçok şeyin aslında ‘çok eskilere’ dayandığını deliller niteliktedir:
“Moskova’daki Ruslar, daima bilinmeyen polis tarafından izlenen yabancılara karşı son derece kuşkucudur. Bunların her hareketi kayıt altına alınıp genel merkeze bildirilir. Her yabancının başına kesinlikle bir muhafız dikilir. Ayrıyeten Ruslar yabancıları konutlarında konuk etmez, hatta onlarla gereğinden fazla konuşmaktan bile korkarlar. Bir devlet görevlisine gönderilen ileti genelde cevapsız kalır, devamında gönderilen ısrarlı bildiriler da tıpkı yazgısı paylaşır. Kişi fazla ısrar ederse, ilgili yetkilinin o anda kentte olmadığı yahut hasta olduğu söylenir. Yabancıların Rusya içinde seyahatine güç müsaade verilir ve seyahatleri esnasında yakından takip edilirler. Bu genel soğukluk ve şüphecilik münasebetiyle Moskova’yı ziyaret eden yabancılar yalnızca birbirleriyle ilgi kurmak zorunda kalır.”
Marquez’in, “Kızıl Meydan’daki Anıtmezar’da hiç pişmanlık çekmeden uyuyor” dediği Stalin de muhtemelen Rus Ruhu’nu bildiği için pişmanlık duymuyordur.
LENİN MÜZESİ: ‘NEŞE HARİÇ HER ŞEY’
Steinbeck, Lenin Müzesi’ni gezerken, “Lenin’in şahsen tarihteki yerinin farkında olarak yaşadığı hissine” kapıldığını muharrir. Lenin’le ilgili her şey o müzededir, ‘neşe hariç.’ “Bu adamın hayatı boyunca bir kere bile aklından hafif yahut sevinçli bir fikir geçtiğine, bir kere de olsa dolu dolu güldüğüne yahut bir akşamı eğlenerek geçirdiğine dair hiçbir şey yoktu burada.” Steinbeck’in müşahedesi Bolşevik Devrimi’nin tarihini yazan E.H. Carr tarafından da doğrulanır aslında. Lenin, öğrenciliğinden itibaren çalışmasının ve devrimci faaliyetlerinin önündeki tüm manileri ortadan kaldırmış, çok sevdiği pateni, satrancı, Latinceyi bırakmıştır. İhtilalden sonra Gorki’ye söylediği kelamlar, müzedeki ‘ciddiyeti’ açıklar:
“Sık sık müzik dinleyemem. İnsanın hududunu bozuyor; budalaca, duygusal şeyler söylemek, bu iğrenç cehennemde böylesine hoşlukları yaratmayı başarmış insanların başlarını okşamak duygusu uyandırıyor. Halbuki artık kimsenin başını okşamamak gerek –elini ısırıverirler zira.”(5)
Kim bilir tahminen Lenin de sevdiği şeyleri yapmayı geleceğe bırakmıştı. Esasen bütün Rusya geleceği beklemiyor muydu?
DEVRİMİN SAATİ DAİMA GELECEĞİ VURUR
Lenin Müzesi, Bolşevikler ve uçsuz bucaksız Sovyet toprağı, daima birlikte gözlerini ufka dikip geleceği beklemektedirler. Tahminen de Rus kentlerinde vaktin donduğunu düşündürten şey şimdiki vaktin yokluğudur. Savaşlar, yıkımlar ve ihtilal, an’ı yok etmiş üzeredir. Şimdiki vaktin Moskova’sı yıkıntı halindedir, ancak “bizi bir de 10 sene sonra görün” der Moskovalılar. Şimdiki vaktin pejmürdeliğinden, fukaralığından hiç utanmazlar, ihtilal bütün saatleri geleceğe ayarlamıştır, kapitalizmin daima şimdiyi gösteren akrep ve yelkovanının aceleciliği yoktur onda. Steinbeck, Stalingrad’da bir anda yıkıntıların ortasından çıkıp saçlarını tarayarak işlerine giden bayanları görünce dehşete düşer. “Rusya’da akıllarda yalnızca gelecek var. (…) Gücünü umuttan alan bir halk varsa, o da Rusya halkıdır” diye muharrir günlüğüne.
Letonyalı Bolşevik Asja Lacis’e duyduğu aşkın peşinden sürüklenip geldiği Moskova’da sevdiği bayanla Benjamin’i ayıran da farklı vakit dilimlerinde yaşıyor olmalarıdır tahminen de. Benjamin, neden Komünist Parti’ye üye olmadığını serzenişle soran Lacis’e: “Senin için kolay tabii” der:
“Gözlerine at gözlüğü takılmış bir at üzeresin sen. Sırf önünü görüyorsun ve yol sana düz üzere geliyor. Benim için ise sorun daha güç, daha karmaşık; ben bir sürü öteki şeyi de düşünmek zorundayım.”(6)
Sürekli çöküntü yaşayan bir ülkenin en çok geleceğe muhtaçlığı vardı. Meraklı, biraz dedikoducu, biraz haset, kabahat bulmaya meyilli, eğlenmeye ve hayranlıkla bakan gözler görmeye istekli Batılı turistin kayıtsız adımlarının umurunda olmayan bir gelecek. Turistin adımları da bildiğimiz üzere daima burada, bu andadır, geçmişi yağmaladığı şimdiki vakitte.
Robert Capa’nın ‘fotoğrafının çekilmesini istemeyen yüz doksan milyon insan’ ortasında ne vakit deklanşöre bassa işlerinin karşıt gitmesinde Rusların an’a duydukları güvensizlik, geleceğe duydukları sonsuz inanç yatar. Fotoğraf geleceği belgeleyemez ne de olsa, o denli değil mi?
Dipnotlar
1. H. G. Wells, Gölgeler İçinde Rusya, Çev. Mert Moralı, İthaki Yayınları, 2019.
2. Gabriel Garcia Marquez, Doğu Avrupa’da Seyahat, Çev. İnci Kut, Can Yayınları, 2016.
3. John Steinbeck, Rusya Günlüğü, Çev. Deniz Keskin, Bağlantı Yayınları, 2022.
4. Akt. Leo Löwenthal, Edebiyat, Tanınan Kültür ve Toplum, Çev. Beybin Kejanlıoğlu, Metis Yayınları, 2017.
5. E. H. Carr, Bolşevik İhtilali 1-1917-1923, Çev. Orhan Suda, Metis Yayınları, 2006.
6. Walter Benjamin, Moskova Günlüğü, Çev. Cemal Ener, Metis Yayınları, 2006.