ABD merkezli ulaşım şirketi Uber’e ilişkin binlerce doküman sızdırıldı. Bu dokümanlara nazaran şirket, birçok ülkede kurallara uymadan büyümek için birtakım üst seviye siyasetçilerden, bakanlardan saklı dayanak aldı.
Bu siyasalların ortasında şu an Fransa Cumhurbaşkanı olan Emmanuel Macron ve eski Avrupa Birliği (AB) yöneticilerinden Neelie Kroes da var.
Belgelere nazaran şirketin eski işvereni, bir polis baskınında tüm bilgisayarlara ve dokümanlara erişimi engelleyen “yok etme butonunun” devreye girmesi için buyruk de verdi.
Uber, “Geçmişteki aksiyonlarının bugünkü bedelleriyle uyumlu olmadığı” ve “bugün farklı bir şirket olduğu” açıklaması yaptı.
“Uber Files” ismiyle yayımlanan Uber dokümanları, 2013-2017 ortasında 83 bin e-mail ve 1.000’den fazla diyalog delili içeren 124 bin kayıttan oluşuyor.
İngiltere’de yayımlanan the Guardian gazetesine sızdırılan ve Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte BBC Panorama’nın da dahil olduğu kimi medya kuruluşlarıyla paylaşılan dokümanlar, birinci sefer Uber’in 90 milyon dolarlık bir lobicilik faaliyetiyle tesirli siyasetçilerden dayanak aldığını nasıl Avrupa’nın taksi piyasasını altüst edip süratle büyüdüğünü ortaya koyuyor.
2014’te Fransa’da taksi sürücüleri Uber’e karşı geniş çaplı protesto şovları düzenlerken o devir İktisat Bakanı olan (Nisan ayında ikinci sefer Cumhurbaşkanı seçilen) Macron, Uber’in yöneticisi Travis Kalanick’e “sen” diye hitap edecek kadar yakındı ve Uber’in lehine yasalar çıkaracağına dair dostuna kelam veriyordu.
AB’nin üst seviye yöneticilerinden, eski dijital işlerden sorumlu üyesi Neelie Kroes de şimdi bu vazifesi bırakmadan Uber’le potansiyel bir lobicilik faaliyeti işi için görüşmeye başlamıştı. Vazife mühleti bittikten sonra da Uber için çalışmaya ve yakın olduğu politikler üzerinden şirket lehine kampanya yürütmeye başladı. Bu da AB’nin etik kurallarına karşıt hareketlerin ortaya çıkmasına yol açtı.
O periyot Uber yalnızca dünyanın en süratli gelişen şirketlerinden biri değildi; birebir vakitte en çok tartışılan, hakkında birçok dava açılan, data sızıntısı ve cinsel şiddet soruşturmalarıyla çalkalanan bir yapıydı.
Nihayetinde hissedarlar isyan etti ve Travis Kalanick 2017’de yönetici durumundan uzaklaştırıldı.
Kalanick’in yerine gelen Dara Khosrowshahi, Uber’in yaptığı açıklamaya nazaran “Uber’in işleyişini her manada dönüştürme vazifesini üstlenmişti.”
Macron’un ‘olağanüstü’ yardımı
Paris, Uber’in Avrupa’da birinci sahneye çıktığı yerdi ve taksicilerden önemli bir reaksiyon almıştı. Taksicilerin protestoları sokaklarda şiddet olaylarının yaşanmasına da yol açmıştı.
Ağustos 2014’te, Emmanuel Macron şimdi iktisat bakanı olarak atanmıştı. Uber’i hem ekonomik büyüme hem de o devir şiddetle gereksinim duyulan istihdam için bir kaynak olarak gördü ve şirketin işleyişine yardımcı olma kelamı verdi.
Ekim ayında Kalanick ve şirketin öbür yöneticileriyle birlikte kimi lobicilerle görüşen Macron, şirketin çıkarları için Fransız hükümetinde çalışmaya başlayacaktı.
Sızdırılan dokümanlara nazaran Uber’in lobicilerinden Mark MacGann, o toplantıyı “Olağanüstüydü, daha evvel bu türlü bir şey görmemiştir. Çok yakında dansa başlarız” diye tanımlıyordu.
Daha sonra “Emmanuel” ve “Travis” birbirlerine “sen” diye hitap etmeye başlayacaklar; evraklara nazaran Paris ve Davos’ta olmak üzere en az dört kere daha görüşeceklerdi. Lakin bu görüşmelerin yalnızca Davos’ta, Dünya İktisat Forumu kapsamında yapılanı kamuoyuna açıklandı.
Bir noktada Uber, Macron’a bir mektup yazarak “Kapıların açılması ve gördüğümüz olumlu muamele, hükümet-endüstri münasebetlerinde pek görülmemiş tipten. Son derece müteşekkiriz” diyecekti.
Bu sırada Fransız taksi sürücüleri, kendileri üzere birçok doküman ve imtihanla uğraşmadan; yani lisans almadan sürücü olan ve çok daha ucuza hizmet verdiği için tercih edilen Uber sürücülerine karşı ayağa kalkmıştı.
Hem mahkeme kararıyla hem de parlamento kararıyla yasaklanan Uber, kurallara ters olarak ülkede çalışmaya devam etti.
Macron ise, UberPop isimli uygulamanın da faaliyete geçeceğinden habersiz; ülkedeki kimi kanunları değiştirip Uber’e yasal bir alan sağlamak üzere şirketle çalışmaya kelam vermişti.
O devir Kalanick’ten Macron’a yazılan bir e-mail de sızdırılan dokümanlar ortasında:
“Uber yakında araç paylaşımı şeması içeren yeni bir düzenleme sağlayacak.”
UberPop, taksi lisansı olmayan bireylerin özel araçlarına müşteri almalarını ve yolun fiyatını bölüşmelerini sağlayan bir uygulama. Lakin fiyatı ödeyen yolcular olduğu için çoğunlukla onun istediği adrese gidiyor ve aslında bir nevi “korsan taksi” üzere çalışmış oluyor.
25 Haziran 2015’te protestolar şiddetlenince Macron, Kalanick’e ileti atarak bir teklifte bulunuyor:
“Gelecek hafta, maddeyi düzenleyen ıslahatı hazırlamak üzere herkesi bir ortaya getireceğim.”
Aynı gün Uber, Fransa’da UberPop uygulamasına son verdiğini açıkladı.
Paris’te UberPop protestoları, Haziran 2015
Aylar sonra Macron, Uber sürücülerine lisans vermeyi kolaylaştıran bir karara imza attı.
Bugün Fransa Cumhurbaşkanı olan Macron’un, o gün Fransa maddelerini ihlâl ederek çalışan şirketle alakası bugüne kadar açığa çıkmamıştı.
Macron’un bir sözcüsü, sızan evraklarla ilgili soruya e-mail ile cevap verdi:
“Görevleri doğal olarak o yıllarda hizmet bölümünde yer alan ve sert bir dönüşüm yaşayan birçok şirketle görüşmesine ve bağlantı kurmasına yol açıyordu. Bu dönüşüm de birtakım yönetimsel ve düzenleyicilerin ortaya çıkardığı pürüzlerle ilgili kilidi açarak çalışmayı gerektiriyordu.”
Uber de, UberPop’un yasaklanmasının “Kesinlikle şirketin lehine olan farklı birtakım düzenlemelere karşılık olmadığını” savundu ve Fransa’da 2018’de yürürlüğe giren bir yasanın da Uber sürücülerinin lisans almasını zorlaştırdığını hatırlattı.
- Uber, Londra’daki lisansını kaybetti
- Uber, Kanada’da esrar piyasasına giriyor: Uygulama üzerinden siparişler teslim edilecek
- Uber bugüne kadar hangi ülkelerde nasıl dertler yaşadı?
Düzenleyici firma lobici oldu
Sızdırılan evraklara nazaran Uber’in, Avrupa’daki en üst seviye yetkililerden biriyle, Avrupa Komisyonu’nnun eski lider yardımcısı Neelie Kroes ile de bir bağlantısı oldu. Üstelik bu alaka düşünülenden çok daha evvel başlayan daha derin bir bağdı; bu da etik kurallara muhalif bir durum oluşturuyordu.
Belgeler Kroes’in Uber’in istişare heyetine katılmak üzere şirketle görüşmelere Kasım 2014’te, yani AB’deki vazifesinden ayrılmadan evvel başladığını ortaya koyuyor.
AB kuralları, yöneticilerin “Komisyon’un onayını gerektiren yeni işler için en az 18 ay bekleme müddetine hürmet duymak zorunda olduğunu” söylüyor.
Kroes AB yöneticisiyken dijital rekabet kurallarını denetim ediyordu ve Microsoft ve Intel üzere teknoloji devlerinin çok büyük para cezaları almasına giden süreçlerde kıymetli bir rol oynamıştı.
Ancak vazifesi bıraktıktan sonra çalıştığı birçok firma ortasında en çok tartışılan, Uber’deki işi oldu.
Ülkesi Hollanda’da da UberPop, hem yasal hem siyasi meselelere açmıştı. Ekim 2014’te kimi Uber sürücüleri tutuklandı; tıpkı yılın Aralık ayında Lahey’de bir savcı UberPop’u yasakladı ve yasak ihlâline 100.000 euro para cezası kesilebileceğini öngördü. Mart 2015’te de Uber’in Amsterdam ofisine polis baskını düzenlendi.
Sızdırılan e-maillere nazaran Kroes bakanları ve başka hükümet üyelerini arayarak baskın sırasında geri adım atmaları için ikna etmeye çalıştı.
Bir hafta sonraki ikinci bir baskın sırasında da bir Hollandalı bakanı aradı ve e-maillere nazaran “hakaret etti.”
Belgeler, Uber’in Kroes’tan gerekli iletisi Hollanda Başbakanı Mark Rutte’ye iletmesini istediğini gösteriyor.
Ekim 2015’te gönderilen e-mail’de “Neelie ve Başbakan’ın Özel Kalem Müdürü üzerinden art kapı diplomasisi yürüteceğiz.” deniyordu.
Kroes aslında bu işe başlarken Avrupa Kurulu’ndan müsaade istemişti fakat etik kuralları ihlâl ettiği gerekçesiyle bu müsaade verilmedi. Lakin Kroes yeniden de gayriresmi olarak şirkete yardım verdi. 18 aylık mühlet bittikten sonra Kroes’in resmen şirkette çalışmaya başladığı duyuruldu.
Kroes ise bekleme müddetinin bittiği Mayıs 2016’ya kadar Uber’de “herhangi bir resmi yahut gayriresmi vazifesinin olduğu” savlarını reddediyor. O devir bağlantı kurduğu tüm teknoloji şirketleriyle çalışmalarının “Kamu faydasına olduğuna inandığını” söylüyor.
Kroes, AB’deki vazifesinden ayrıldıktan sonra Hollanda hükümetinin kendisini start-up’lar için özel temsilci olarak atadığını hatırlatıyor. Hollanda hükümetinden bir sözcü ise “2015’te Uber start-up sayılmıyordu” açıklaması yapıyor.
Uber, Kroes’in 2018’de şirketten ayrıldığını ve o periyottan bu yana şirketin lobicilik faaliyetleriyle ilgili yeni düzenlemelere gittiğini açıkladı.
‘Acilen yok etme butonuna basın’
Uber’in polis baskınlarına karşı siyasilere ulaşmanın dışında ikinci bir müdafaa kalkanı daha vardı: Yok etme butonu. Bu sayede kolluk kuvvetlerinin ya da rastgele bir yargı görevlisinin şirketin bilgisayarlarına ve dijital ortamda saklanan evraklarına ulaşması mümkün olmayacaktı.
Sızdırılan dokümanlar, bu butonun da en az bir sefer Kalanick’in şahsen verdiği buyrukla kullanıldığını gösteriyor. Kalanick’in gönderdiği bir e-mail’de “Lütfen yok etme butonunu ivedilikle çalıştırın. Amsterdam’da erişim kapatılmalı.” tabirleri yer alıyor.
Yok etme butonunun Kanada, Belçika, Hindistan, Romanya ve Macaristan’ın yanısıra en az üç kez de Fransa’da devreye sokulduğu evraklarda anlaşılıyor. Uber, 2017’de yeni bir CEO başa geçtiğinden bu yana “dünyanın rastgele bir yerinde kuralları gölgelemek için yok etme butonu kullanmamaktadır” açıklaması yaptı.
Kalanick’in bir sözcüsü ise “Kalanick’in rastgele bir ülkede yargıya mahzur olacak rastgele bir adım atmadığını, bu istikametteki tüm suçlamaların palavra olduğunu” söyledi. “Uber’in istihbarat mülkiyetini ve müşterilerinin kapalılığını korumak için birtakım araçlar kullandığını, bunların rastgele bir data yahut bilgiyi silmediğini; Uber’in hukuk departmanının bunları onayladığını” savundu.
Uber Files araştırma ekibi: James Oliver, Rory Tinman, Nassos Stylianou, Becky Dale, Will Dahlgreen