DUVAR- Kendisi de kırk yıldır çiftçilik yapan ve birebir vakitte çiftçi haklarının korunması için yürütülen çabanın en faal üyelerinden birisi olan Abdullah Aysu ile Osmanlı’dan günümüze tarım siyasetlerini konuştuk.
Aysu’ya nazaran Türkiye hâlâ tarıma ait bilgi birikiminin, uzman eleman ve bilge çiftçilerin olduğu bir hazineye sahip. Fakat bu potansiyele karşın içinde bulunduğumuz krizin biteceği yok, en azından kısa erimde o denli bir durum gözükmüyor, bilakis derinleşiyor ve süreklilik arz ediyor. Aysu, “Bu krizden çıkıldığında; küçük ve orta ölçekli çiftçilerin değerli ölçüde tasfiye olduğu, tarım topraklarının Osmanlı devrindeki ayan kısmın eline geçmesi misali şirketlerin eline geçtiği besin kontrolüne, büsbütün şirketlerin sahip olduğunu göreceğiz” diyor.
‘KLASİK FEODALİZMDE DEVLET MÜLK SAHİBİ DEĞİLDİR’
Osmanlı’nın toprak nizamı ile ilgili birbirinden farklı yaklaşımlar var. Birtakım araştırmacılar merkeziyetçi feodalite derken, kimileri “Asya tipi üretim tarzı” üzerinde durur. Bir küme araştırmacı da Batı’daki feodaliteye benzemeyen, büsbütün kendine has bir toprak sisteminden bahseder. Tımar konusuna geçmeden evvel Osmanlı’da toprak sistemi hakkındaki bu tartışmalardan bahsedebilir miyiz?
Asya tipi üretim biçimi geçmişte çok tartışılan lakin üzerinde ortaklaşılamayan ve sonlanmayan bir tartışmadır, lakin Osmanlı ile Avrupa’daki üretim biçimlerinin tıpkı olmadığını söylemek pek yanlış olmaz herhalde. Asya üretim şekli konusunda, Marx ve Engels’in mektuplarına kesinlikle bakmak gerekir. Marx, 1853 yılında Engels’e yazdığı mektupta “Bernier haklı olarak Türkiye, İran ve Hindistan’dan bahsederken, Doğu’daki bütün olayların temelini toprakta özel mülkiyetin yokluğunda aramalıdır. Bu Doğu cennetinin gerçek anahtarıdır” diyor. Marx, Engels’e yazdığı mektupta, toprakta özel mülkiyetin olmadığının altını kalın bir biçimde çiziyor. Engels ise bu mektuba şöyle karşılık veriyor:
“Gerçekten toprak mülkiyetinin yokluğu bütün Doğu’nun anahtarıdır. Doğu’nun siyasi ve dini bütün tarihi burada kapalıdır. Ama Doğuluların feodalite halinde bile toprak mülkiyetine gelemeyişlerinin sebebi nedir? Sanırım ki bunun aslı, Sahra’dan Arabistan, İran, Hindistan’a ve Tataristan’dan ta yüksek Asya yaylalarına kadar uzanan çölün iklimi ve bununla ait olarak toprağın cinsidir. Buralarda yapay sulama tarımın birinci kuralıdır ve (bu iş) ya köyün ya vilayetin ya da merkezi hükümetin misyonudur.”
Bu mektuplaşmalar ve bu mektuplardaki görüşler, bir bakıma Asya tipi üretim üslubu kavramının birinci nüvelerini oluşturur. Marx tekrar 1853 yılında, New York Tribune’de yayınlanan makalesinde Asya üretim usulünü şöyle kıymetlendirir:
“… İklim ve bölgesel kurallar, kanal ve su yolları ile yapılan yapay sulama Doğu tarımının temelidir. Mısır ve Hindistan’da olduğu üzere, Mezopotamya ve İran’da da sulama kanallarının yardımı ile su baskınları toprağı bereketlendirsin diye kullanılır. Suyu iktisadi ve ortaklaşa kullanma ihtiyacı… Uygarlığın geri ve arazinin çok geniş olduğu Doğu’da, iradi birleşmelerden çok merkezi hükümetin müdahalesini gerektirmektedir. Bütün Asya hükümetlerine düşen iktisadi vazife, kamu işleri (public works) yapmaktır…”
Belki yazılanları şöyle özetleyebiliriz: Asya’da diğer bir üretim biçimi vardır. Bu üretim stilinin kendisi klasik feodal üretim stili değildir. Zira klasik feodalizmde devlet mülk sahibi değildir. Bu anlatımlara nazaran Asya ülkelerinde klasik feodal üretim biçimi değil, değişik bir üretim şekli uygulanmaktadır.
Marx’a nazaran bu Asya üretim stilidir. Asya üretim usulünün uygulandığı ülkelerde özel mülkiyetin ortaya çıkmamasının nedeni, iklim ve toprak kurallarından ötürü asli ve tek üretim aracı olan topraktan eser alınabilmesi için, geniş sulama tesislerine gereksinim duyulmasıdır. Toprak ya köyün (komün) ortak mülkü ya da devletin mülküdür. Münasebetiyle Asya üretim üslubunun bu yapısı Osmanlı’nın iktisadi yapısıyla ve devlet örgütlenmesiyle tıpkı değildir. Ayrıyeten Osmanlı toprak nizamı klasik bir feodalite değildir. Ancak Avrupa’dan farklılaşan kendine mahsus feodal bir yapı olduğu da yadsınamaz. Esasen her olguyu bir kalıp içinde kıymetlendirme biçimi Marx’ın da yolu olmamıştır. Avrupa’da feodalizm her bölgede başkasından farklılıklar göstermiştir.
‘OSMANLI TOPRAĞI VERİP KENARA ÇEKİLMEMİŞTİR’
İktisat tarihçileri klasik periyot Osmanlı toplumunda en değerli mali ve iktisadi kurumun “tımar” olduğunu söylerken daha çok toplanan vergi ve askeri idari teşkilatlanmasındaki rolü üzerinde duruyorlar. Okurlarımız için tımar toprak sistemi hakkında kısa bir bilgi verebilir misiniz?
İzninizle evvel Osmanlı toprak tertibinden kısaca kelam edeyim. Miri yerler devletin mutlak mülkiyetine sahip olduğu, sırf hububat ziraatı yapılan topraklardır. Bağlar ve bahçeler miri toprakların dışındadır. Bunun temel nedeni, o devirde köylülerin geçimi, ordu ve kentlilerin karınlarının doyurulmasının hububat ekimine, daha çok buğday ve arpa üretimine bağlı olmasıdır. Alışılmış afetler dışında kıtlıklar ve kentli isyanlar ekseriyetle hububat ekiminin azalmasından oluşurdu. Devlet bu nedenle hububat ekimi üzerinde kontrolünü eksik etmedi. Tarlaların işlenmesi ve eser elde edilebilmesi için kanunlar çıkarttı ve kanunları uyguladı. Aile emek ünitesi olan “reaya çiftliğini, çift-hane’yi” bu nedenle hep denetim etti. Buna kısaca “Miri Arazi Rejimi” diyoruz. İşte bu miri topraklar ya da arz-ı memleket denilen yerler, öşür, fotoğraflar ve hizmete nazaran büyük, orta, küçük modüllere ayrılır. Bu biçimde parçalanan topraklara dirlik, dirlik sahiplerine de sahib-i arz denirdi. Dirlik sahipleri toprağın rekabesine (çıplak mülkiyetine) sahip değildi. Kural olarak tasarruf hakkı bile kendilerinde değildi. Toprağı eken çiftçilere yani reayaya aitti. Sahib-i arza bu ismin verilme nedeni, öşrü kendisine verilen toprakları işleyen reaya misyonunu yapamadığı vakit Sultan’a vekâleten onun elinden alıp, öteki birisine verilebilmesinden dolayıdır. Yalnız dirliklerin devlete hizmet eden, kanunlara uyan, devlet için savaşanlara verildiğini belirtelim. Bu toprak nizamı birebir vakitte fetih işini teşkilatlandırma fonksiyonu de görüyordu. Dirlikler büyüklüklerine nazaran has, zeamet ve tımar olarak üçe ayrılıyordu.
Has, şehzadelere, vezire, beylerbeyine ayrılan topraklardı. Bunların kaydedilen yıllık hasılatlarının yüz bin akçeden fazla olması gerekirdi. Has sahipleri savaşa gidecekleri vakit her beş bin akçe için bir cebeli (silahlı asker) götürmek zorundaydı. Zeamet, hasılatı yirmi bin akçeden yüz bin akçeye kadar olan topraklardı. Her beş bin akçeye bir cebeli (silahlı asker) sağlamak zorundaydı. Tımar ise, kayıtlı hasılatı üç bin ile yirmi bin ortasında olan dirliklerdi. Tımar beyefendileri savaşta birinci üç binden sonra her üç bin akçe için bir cebeli (silahlı asker) götürmek zorundaydılar. Tımarların hasılatı, has ve zeamete nazaran azdı, lakin cebeli götürmek konusunda yükümlülükleri daha fazlaydı. Tımarların sayısı da has ve zeamete nazaran daha çoktu. Bu yanıyla Osmanlı’nın savaş gücünü aldığı yerdi. Lakin Osmanlı, tımar sisteminde toprağı verip kenara çekilmemişti. O toprağın kendisine, “pınarın suyunun devamlılığı” üzere toprağın üzerinden gelirin akmasını sağlamıştır. Reayanın alın teri olan eserin bir kısmına her yıl el koymuş, sömürmüştür. Sipahiyi de sömürünün aksaksız sürebilmesinin memuru olarak görevlendirmiştir. Bu pozisyonuyla sipahiler, bir ayağı üretimin öbür ayağı savaşın yani talanın ve yağmanın içinde olanlardı.
Abdullah Aysu ‘ZULÜM VE SÖMÜRÜNÜN BOYUTU KÖYLÜNÜN DAYANMA GÜCÜNÜ AŞTI’
Osmanlı’da pek çok şeyde olduğu üzere idealize edilmiş bir anlatı vardır. Toprak sistemi için de kusursuz anlatılar var lakin sizin de söylediğiniz üzere işlerin o kadar düzgün gitmediği de bilinen bir gerçek. Pekala, “çift bozan” hareketleri hem tarım hem de toplumsal yapı için ne manaya geliyor?
Bilindiği üzere Osmanlı 16. yüzyılda büyük bir krize girdi. Köylü, devletten kullanma hakkını alarak üzerinde üretim yaptığı, uğrunda öldüğü/öldürdüğü toprağını işlemekte zahmete düştü. Krizi atlatmak için vergi çeşitleri artırıldı ve oranları yükseltildi. Tarımda çalışabilecek genç nüfusun neredeyse yüzde 75’i askere alındı. Başka yandan böylesi kriz periyotlarında birtakım vurguncular ortaya çıkar. Bu vurguncular arazi üzerinde fiili mülkiyet kurma gayretine girişir. O denli de oldu… Köylü bu türlü zorba vurguncular ve vergi verme zorluğu karşısında, bir de köyde kalmaya mecbur olan kesitti. Ancak bu zulüm ve sömürü köylünün dayanma gücünü aştığından köyden ayrılma durumu oluştu. Köyünden ayrılmak zorunda bırakılan, çiftini çubuğunu terk eden reayaya o vakitler “çift bozan” ismi verilmekteydi. Osmanlı sipahiye, köyünü terk eden reayayı bulunduğu yerden toprağa geri döndürme hakkını vermişti. Zira her reayanın ürettiği eserin onda biri tımarlı sipahi üzerinden öşür olarak devlete gitmekteydi. Yani köylünün köyünü terk etmesi demek, üreteceği eserin onda birinden sultanın yoksun kalması demekti. Doğal o periyotta köyünü terk eden reayanın yanı sıra, kelamı edilen vergi oranının artırılması ile zulüm ve zorbalıktan kaynaklı Osmanlı’ya karşı arkası gerisine isyanlar da oldu. Bu isyanlar da Ululuğu İsyanları olarak isimlendirilmiştir. Ululuğu İsyanlarının az çok bastırıldığı 17. yüzyılın başlarında, köylerde geniş biçimde toprak ve sürü ağalığı oluştu. Karışıklıklar devrinde kaçan köylülerin, padişah tarafından tekrar köylerine dönmesi istendi. Köylülerin yanıtı ise, “Biz köylerimize döneriz fakat toprağımız yok, borçluyuz, köylerimizde köy ağaları sürü beslemektedir, dönemeyiz” oldu.
‘HÜKÜMET ÇİFTÇİLERİN DEĞİL ŞİRKETLERİN ÇIKARINI DÜŞÜNÜYOR’
Rant siyasetlerinin ziraî arazinin feda edilmesini içerdiğini ve toplumsal yapıyı alt-üst etmesini görmemek mümkün değil. Bu durum AK Parti devrinde ağırlaşsa da evvelki uygulamalarla karşılaştırdığınızda neler söylersiniz?
Osmanlı’da fetihler kazanıldığı sürece her şey yolunda üzere gidiyordu. Ancak Osmanlı, fetihler durup talan geliri düşünce/bitince, kıymetli gelir kaynağı olan toprak üzerinden alınan vergilerin çeşidi ve oranıyla tekrardan oynama, toprak idaresini değiştirme yoluna gitti. Yani krizden çıkmanın ana yollarından biri olarak toprak sistemiyle oynama yoluna gitti. Köylüden vergi toplama işi sipahiden alınmaya, aşikâr bir bedel karşılığında mültezimlere verilmeye başlandı. Bir tıp iç borçlanma üzere düşünün. Vergileri artık sipahi değil peşin para veren mültezimler toplar oldu. Öbür yandan enflasyon artmış, kamu vazifelileri sancak beyefendisi gibilerinin değişmeyen, birebir kalan aylıkları yetmez duruma gelmişti. Onlar da “benim memurum işini bilir” özlü kelamının o periyoda uygun versiyonunu devreye soktu. Devlet ve saray ileri gelenlerine bol armağan sunanlar, büyük tımarlara sahip oldular. Tımarları mültezimlere peşin paralar alarak veren devletin ileri gelenleri, aldıkları bol ikramlar ve rüşvet karşılığı reayayı mültezimlerin insafına terk ettiler. Bol ikram ve rüşvet alan yöneticiler, tımarlıları sıkıştırdı, baskı altına aldı. Uygulanan baskılar sonucunda tımarlar rollerini mültezimlere terk etmek zorunda kaldı. Tımarlar böylelikle çözülmeye başladı. Çözülen, parçalanan tımarlardan da ismine “ayan” denilen büyük toprak sahipleri türedi/türetildi. Sultan her ne kadar “topraklar devletindir” dese de, o denli fermanlar yayınlasa da toprak üzerinde özel mülkiyet ve toprak ağalığı inşa süreci öteki koldan ilerledi. Geçmişte herkes bir çift öküzle sürülebilecek/işlenebilecek toprak tasarrufuna sahipken toprak sahipliğinde/tasarrufunda eşitlik bozuldu. Büyük toprak sahipliği ve az toprak sahipliği ile topraksız köylü ayrışmasının temelleri atıldı.
Gelelim bugüne… Dünyamız global bir kriz girdabında. Bir ülkedeki kriz bütün ülkeleri sarsıyor. Elbette birtakım ülkeleri az, kimilerini çok etkiliyor fakat dünyada genel bir kriz gerçeği var. Türkiye, var olan bu dünya krizinden en çok etkilenen ülkelerden birisi. Çokuluslu şirketler, dünyadaki krizi aşmak için kırsala saldırıp kendini oradan üretmeye çalışıyor. Türkiye çok uluslu şirket saldırısının altında olan ülkelerin birinci sıralarında yer alıyor. Bu şirketler Türkiye’de maden ve güç alanında vahim, yırtıcı bir sömürü gerçekleştiriyor. Bu sömürünün tabiat ve halk sömürüsü olduğunu belirtmek durumundayız. Bir diğer yanı, Türkiye’deki hükümetlerin tarımda uyguladıkları özgür piyasa siyasetlerinin yanı sıra fiyat siyasetleriyle çiftçilerin değil, şirketlerin çıkarına bir politik sınır izlemesidir. İzlenen bu ekonomik-politik çizgi, Türkiyeli küçük ve orta ölçekli çiftçilerin tasfiyesine neden oluyor. Bu sürecin işleyişinde rüşvetlerin dönüp dönmediğini takdirinize bırakıyorum. Ancak sahip olunan siyasi ve bürokratik koltuklarının korunması ve müddetinin, global şirketlerin çıkarlarına ait gösterilen muvaffakiyete bağlı olduğu Türkiye’nin gerçekliğini biliyor ve yaşıyoruz.
‘BİYOÇEŞİTLİLİK DEĞERLİ ÖLÇÜDE AZALDI’
Geç Osmanlı periyodunun kıymetli kaynaklarından birisi de yakın vakitlerin vilayet yıllıklarına benzeyen “salname”ler… Lakin bu salnamelerde sayılan birtakım meyveler artık o kentlerde yetişmiyor. Örneğin 19. yüzyılda Diyarbakır’da muz yetiştirildiğini görüyoruz. Bu durumun yaşanmasında iklim değişimlerinin tesiriyle birlikte başka etkenler neler olabilir?
Osmanlı’nın geç devrinde kendine yeterlik, kapalı ekonomik sistem hâlâ hâkim durumdu. Aile gereksinimi, kendi bünyesinde ya da köy imkanları ölçüsünde karşılanıyordu. Kentle ilişkilenme, muhtaçlık giderme çok düşük seviyedeydi. Bu nedenle her iklim şartına dayanan bitki çeşitliliği denemelerle bulunuyor, yerelleşiyordu. Örneğin Afyon’da soğuk iklim şartlarında yetiştirilen pamuk ile giysi, koyun yünlerinden giysi ve yatak, yorgan minder üzere gereksinimler ailenin imkân ve imkanlarıyla yapılıyordu.
Pek çok meyve için de benzeri durum vardı. Örneğin Gaziantep’ten Hakkari’ye üzüm bağları vardı, meşe palamudu ticarete husus ediliyordu o günlerde. Biyoçeşitlilik çok fazlaydı. Tabiata saldıran bir sermayenin olmaması, biyoçeşitliliğinin varlığını sürdürmeye, ömrün canlı organizma halinde cıvıldaşmasına müsaade veriyordu. Bu her bölgenin kendi muhtaçlığı ve kültürüne bağlı bir çeşitlilikti. Vakitle ticarete bağlı olarak kimileri tutundu, kimileri feda edildi. Elbette iklimin de tesiri vardı fakat kapalı iktisatların pazara açıldığı oranda ve pazarda hangisinden kar elde ediliyorsa o hayatını sürdürdü, oburu ona feda edildi. Biyoçeşitlilik kıymetli ölçüde tahrip oldu, azaldı.
‘İTHALAT KONUSUNDA ÇALINAN MIZRAK ÇUVALA SIĞMIYOR’
Görünen o ki Tarım Bakanlığı coğrafik işaret tescilli Alaşehir sultani üzümü ve Aydın’ın inciri üzere nitekim bu ülkenin tarım iktisadı manasında kıymetli kıymetlerini, üstelik yaygın geçim kaynağını “JES”lere feda ediyor. Bu bahiste neler söylemek istersiniz?
Türkiye’de inşaat bölümü en verimli topraklarda faaliyet sürdürür. Maden şirketleri su varlıklarının olduğu havzayı kirletir. Suyla toprağın buluşmasını engelleyecek biçimde akarsular boruların, tünellerin içine alınır, ırmak tipi hidroelektrik santraller inşa edilir. Tabiatla barışık olduğu ileri sürüldüğü yanılsaması yaratılarak Rüzgâr Güç Santralleri (RES), Güneş Güç Santralleri, Jeotermal Santraller (JES) kurulur, meralar ve verimli topraklar ile yaban hayatın hayatını tehlikeye sokar. En verimli ovalara Termik Santraller yapılır, bölgenin suyunu gasp eder, bulunduğu yerden 50 km çapında daire kapsamındaki ziraî eseri tahrip eder. Maden, inşaat ve güç iş kollarından yana tercih siyasetleri tarımı tahrip eder, çiftçiyi ekmek teknesinden eder. Türkiye’yi ziraî eser temininde dışa bağımlı kılar, ithalatçı yapar.
Dünya kuru üzüm üretiminde ikinci durumunda Türkiye. Üzüm ve incir, fındık ile birlikte değerli döviz sağlayan eserlerimiz. Birebir vakitte üzüm bütün Manisa köylüleri, incir Aydınlı üreticiler için iş ve aş kapısı. Bu vilayetlere kurulan JES’ler üzüm ve incirlerin üretimini, randımanını ve kalitesini bozmaktadır. Yöredeki yüz binlerce çiftçinin iş ve aş teknesi, bir elin parmaklarını geçmeyen güç şirketlerinin kasalarını şişirmesi için feda ediliyor. Tıpkı durum fındık bölgesinde siyanürlü altın arama ve çay üretim alanlarında yapılan ırmak tipi hidroelektrik santraller ile üretim baltalanmaktadır. Bu kabul edilemez bir yanlıştır.
Merak edilen sorulardan birisi de Türkiye’de tarım konusunda daima ithalatın ucuz, üretimin değerli olduğunun öne sürülmesi. Sizce bu ne kadar gerçek?
İthalat konusunda çalınan mızrak çuvala sığmıyor. En başta şunu söyleyeyim; şayet dışarıdan ithal edilen eserlerin içeride üretilen eserlere nazaran fiyatları daha düşük olsaydı halkın daha ucuz besin tüketiyor olması gerekirdi. Türkiye’de 2021 yılında buğday taban fiyatı 2 bin 250 TL/Ton olarak belirlendi. Dışarıdan buğdayın tonuna 4 bin 680 TL ödenerek satın alındı. Ekmekler ucuz olsun diye fırıncılara ve unlu mamul kesimine 2 bin 600 TL/Ton üzerinde verildi, yani ton başına 2 bin 30 TL daha düşük fiyatla verildi. Sübvanse edildi. Şayet dışarıdaki tüccardan 4 bin 680 TL’den buğday almak yerine bizim kendi üreticimize buğdayın fiyatını 4 bin 680TL/Ton olarak belirleyip versek, dışarıdan buğday ithal etmemize gerek kalmazdı, bir yandan ekmeğin gramajı düşmez ve fiyatı da artmazdı. Türkiye’de gereğince üretiriz. Demem odur ki, dışarıdan ziraî eser almak kendi bindiğin kısma balta sallamaktır.
‘GIDA KONTROLÜ BÜSBÜTÜN ŞİRKETLERİN ELİNE GEÇECEK’
Tarımda kendi kendine yeten bir ülkeyken artık buğday ithal eder hale geldik. Bu durumun yarattığı meseleler da giderek derinleşiyor. Son olarak yaşadığımız tablo konusunda neler söylemek istersiniz? Sizce Türkiye bu krizden çıkabilir mi?
Her ziraî eserin yetişme şartları farklıdır, her ülkeye uymaz, bu nedenle üretilemez. Kendi kendine yetenden kastedilen, temel besin unsurlarında kendine yetme halidir ki, kendine yeten ülkeler vardır. Türkiye de bu kategorideydi. Fakat temel besin hususlarında kendine yeten ülke olma üstünlüğünü, özelliğini kaybetti. Türkiye temel besin unsuru konusunda kendine yeten bir ülke değil artık. Bu noktaya nasıl geldik diye soracak olursanız, tarımda uyguladığımız yanlış siyasetlerle derim. Buradan çıkış var mıdır? Elbette bu potansiyel Türkiye’de var. Türkiye gerçekliğine uygun, bağımsız, demokratik, toplumsal bir tarım siyaseti uygulanması halinde Türkiye üzere bir buçuk ülkenin temel besin hususlarını karşılayacak bir potansiyele sahip topraklar üzerindeyiz. Şayet çiftçilerimiz yanlışsız ve kâfi oranda desteklenir, eser fiyatları maliyet artı, yüzde 25 çıkar artı, insanca ömür hissesi (enflasyon oranı) eklenerek belirlenir ve piyasada belirlenen bu fiyatın altına düşüldüğünde, devlet tarafından destekleme alım halinde satın alınırsa, Türkiye içine düştüğü besin krizi girdabından rahatlıkla çıkar. Ayrıyeten bir daha besin krizi ile karşı karşıya kalınması istenmiyorsa, üretimden pazarlamaya zincirin bütün halkalarına kurulacak olan üretici ve tüketici kooperatifleri hâkim kılınmalıdır. Bunu yapacak bilgi birikimine ve uzman eleman, bilge çiftçi üzere bir hazineye sahibiz hâlâ.
Ancak bu potansiyele karşın yanlışta ısrar sürdüğü için bu krizin biteceği yok, en azından kısa erimde o denli bir durum gözükmüyor, bilakis derinleşiyor, süreklilik arz ediyor. Dünyada uygulanan neoliberal siyasetler gereği daima bir kriz girdabına girdiğimiz, pek çok ekonomist ve toplumsal bilimcinin ortak kanısı durumunda. Bu krizden çıkıldığında; küçük ve orta ölçekli çiftçilerin değerli ölçüde tasfiye olduğu, tarım topraklarının Osmanlı devrindeki ayan bölümün eline geçmesi misali şirketlerin eline geçtiği besin kontrolüne, büsbütün şirketlerin sahip olduğunu göreceğiz. Bugün Türkiye’nin yaşadığı krizden çıkış yolu için izlediği siyasetler, Osmanlı’nın 16. yüzyıldan itibaren içine düştüğü kriz periyodundaki çırpınışın, çıkış sistemlerinin güncellenmiş hali üzere. Tek farkı; Osmanlı devrindeki ana aktörler ulusaldı, bugün ise milletlerarası aktörlerin olmasıdır. Halklar değil, şirketler için dünyanın tek ülke haline geleceği bir dönüşüme uyanacağız.