Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Katar’ın başşehri Doha’da, Dünya Kupası’nın açılışında Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah Es-Sisi ile selamlaşıp tokalaştı.
Tokalaşma fotoğrafı, iki ülke ortasında devam eden olağanlaşma sürecinde değerli bir adım olarak değerlendirildi.
Katar dönüşünde uçakta gazetecilere konuşan Erdoğan görüşmeyi, “Türk milleti ile Mısır halkının geçmişteki birlikteliği bizim için çok değerlidir. Yine niçin başlamasın? Bunların sinyalini verdik” diye yorumladı.
Peki Ankara ile Kahire ortasında 2013 yılında münasebetlerin bozulmasından bugüne neler yaşandı?
2013 yazında ne oldu?
2010 yılının son aylarında Tunus’ta başlayıp çeşitli Kuzey Afrika ve Orta Doğu ülkelerine yayılan ve Arap Baharı olarak isimlendirilen aksiyonlar dalgası Mısır’ı da etkiledi.
Şubat 2011’de günler süren sokak hareketlerinin akabinde devrin Mısır önderi Hüsnü Mübarek’in 29 yıllık iktidarı sona erdi.
Haziran 2012’de düzenlenen seçimleri, Müslüman Kardeşler çizgisindeki Özgürlük ve Adalet Partisi kazandı.
Yeni Cumhurbaşkanı, Muhammed Mursi oldu.
Kahire’de 2013 yazında gerçekleştirilen Mursi aksisi protestolardan biri.
Adalet ve Kalkınma Partisi, Mısır’la halihazırda geliştirdiği bağlarında bu iktidar değişikliği ile yeni bir ivme yakaladı.
2013 yılında Mısır’da, Temerrüd (İsyan) ismi altında örgütlenen kümeler, Mursi tersi kitlesel protestolar düzenledi.
3 Temmuz 2013’te periyodun Genelkurmay Lideri Sisi liderliğindeki Mısır ordusu, idareye el koydu.
İlişkilerin bozulması ve Rabia söylemi
Mısır idaresi bunun karşısında Türkiye Büyükelçisi’ni “istenmeyen kişi” ilan etti.
Türkiye de mütekabiliyet unsuru yeterince Mısır Büyükelçisi’nden ülkeyi terk etmesini istedi.
Böylece Ankara ve Kahire ortasındaki bağlantılar maslahatgüzar düzeyine indi.
Sisi, 2014’te yapılan ve iştirakin düşük olduğu cumhurbaşkanlığı seçimini yüzde 97 oy alarak kazandı ve vakit içinde de iktidarını sağlamlaştırdı.
Mısır’daki Müslüman Kardeşler üyelerine yönelik baskı git gide artarken, örgüt yönetici ve üyelerinin bir kısmı Türkiye’ye yerleşti.
Mursi destekçileri ordunun müdahalesine karşı günlerce hareketler düzenledi.
2013 yazından itibaren Türkiye’de hükümet hem Mısır’daki idaresi hem süreci “darbe” olarak tanım etmeyen Batı ülkelerini kıyasıya eleştirdi.
BBC Türkçe’ye konuşan, 2005-2009 yılları ortasında Türkiye’nin Kahire Büyükelçi olarak vazife yapmış olan emekli diplomat Şafak Göktürk, bu devirle ilgili şu yorumu yapıyor:
“2013’te, Haziran ayının sonunda Mısır’da darbe oldu. O sırada Türkiye’de ise Seyahat olayları yaşanıyordu. Hükümetin beka algısının bu kadar tehdit algısına dönüşmesi oradan kaynaklanıyor. İçeride ve dışarıda projesi sorgulandı.”
Göktürk, devam eden süreçteki gelişmelerle “hükümetin çok sert, güvenlikçi bir anlayışa geçtiğini, dış siyasetin da çok daha ideolojik bir çizgiye girdiğini savunuyor ve ekliyor:
“Güney coğrafyamız; Türkiye’nin ekonomik, siyasi, güvenlik ve kültürel bağlar bakımından özel bir mana taşıyan bir bölge olmanın ötesinde, Türkiye açısından makul sorumluluklar ve liderlik rolleri üstlenebilecek bir bölge olarak algılanmaya başlandı.”
Erdoğan, 2013 sonrasında Rabia işaretini kullanmaya başladı.
Recep Tayyip Erdoğan geçen yıllar içinde Sisi için “Katil”, “Darbeci”, “Zalim” üzere sözler kullandı.
Erdoğan, askeri müdahaleyi protesto edenlerin simgesi olan Rabia el işaretini de sahiplendi ve 2013 yazından itibaren dört parmağını kullanarak bu işareti sıklıkla kullandı.
Bir müddet sonra Erdoğan bu el işaretini “Tek devlet, tek bayrak, tek vatan, tek devlet” telaffuzuyla formüle etti.
Erdoğan 2019 yılında Türkiye Diyanet Vakfı’nın bir ödül merasiminde yaptığı konuşmada, “Beni Sisi ile çok barıştırmak isteyenler var, asla kabul etmiyorum, etmem de. Neden? İşte bunlardan ötürü. Neden? Halkının yüzde 52 oyunu almış olan bir Mursi’yi ve arkadaşlarını cezaevine mahkûm eden bir anti-demokratla karşı karşıya gelmem, onunla birebir masada oturmam” dedi.
Aynı programda Erdoğan, “AB ülkelerinde idam yasak olduğu halde siz Sisi’nin davetine nasıl oluyor da icabet ediyorsunuz?” kelamlarıyla Avrupa Birliği’ni de eleştirdi.
Erdoğan 23 Haziran 2019’daki, yenilenen İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimleri öncesi yaptığı bir konuşmada ise “Pazar günü Sisi mi diyeceğiz, Binali Yıldırım mı diyeceğiz?” diye konuştu.
Ekonomik alakalar sürdü
Her ne kadar 2013 yılıyla birlikte iki ülke ortasındaki siyasi ilgiler bozulmuş olsa da bu durum, ortadaki ekonomik bağlara tıpkı yoğunlukta yansımadı.
İki ülke ortasında 2005’te imzalanan Hür Ticaret Mutabakatı ile kıymetli bir sıçrama yapan, Mursi iktidarı devrinde ise daha da gelişen ekonomik bağlantılar, diplomatik krizden muhakkak bir düzeyde etkilense de durmadı.
Hatta ikili ticaret hacmi 2018’de 5 milyar dolar barajını aşarak tarihi bir rekor kırdı.
Mısır bugün, Ankara’nın Afrika’daki en büyük ticaret ortağı pozisyonunda.
Doğu Akdeniz gündeminin tesiri ve yumuşama sinyalleri
2000’lerin başında Doğu Akdeniz’de keşfedilen yeni güç alanları, bu bölgeyi jeopolitik açıdan çok daha değerli bir pozisyona yükseltmişti.
2013’ü takip eden yıllarda, Doğu Akdeniz’deki yetki alanları konusu ve Libya İç Savaşı’nda yaşananlar, Mısır-Türkiye ilgilerinin geleceğini daha kıymetli bir hale getirdi.
Türkiye, Kasım 2019’da Libya ile deniz yetki alanları mutabakatı imzaladı ve bunu Birleşmiş Milletler’e bildirdi.
Yunanistan ve Türkiye deniz yetki alanları konusunda bildirdikleri alanlara itiraz ediyorlardı.
Yunanistan ve Mısır da Ağustos 2020’de bir deniz yetki alanları mutabakatı imzaladı ve bu mutabakatta Mısır, birtakım bölgelerde Türkiye’nin tezlerine hassasiyet gösterdi.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu da Mısır’ın, belirledikleri Türk kıta sahanlığının güney sonunu kabul ediyor olmasından Ankara’nın memnuniyet duyduğunu belirtti.
Sisi ve Yunanistan Başbakanı Miçotakis
2020 yılında karşılıklı yumuşama sinyalleri gelmeye başlarken bir noktada, iki ülkenin istihbarat kanalları ortasında bağlantı olduğu açıklandı.
Ankara ve Kahire karşılıklı jestler yaptı ve birbirlerini memleketler arası örgütlerde engellemekten vazgeçmeye başladı.
En somut adımlardan biri Türkiye’nin, Mısır’ın NATO toplantılarına iştirakine koyduğu vetoyu 2020 içerisinde kaldırması oldu.
Emekli diplomat Göktürk, “2013’ten sonra yıllar içinde Türk dış siyasetinin birçok sorun yaşadığını, 2020’ye gelindiğinde Doğu Akdeniz’de karşısında büyük bir koalisyon bulduğunu, Suriye’de Türk askerlerinin hayatını kaybettiği İdlib saldırısının da tıpkı yıl yaşandığını ve 2020’de hem Mısır’a yaklaşım hem de genel dış siyaset anlayışı konusunda bir değişime gitme muhtaçlığının hissedildiğini” savunuyor.
Göktürk, bu değişimde Türkiye’nin yaşadığı ekonomik problemlerle ortaya çıkan yeni muhtaçlıklarının da kıymetli hissesi olduğu görüşünde.
Emekli diplomat, “Bizim güneyimizle bağların motoru ekonomiktir. Siyasi, kültürel, dinî değildir. Ekonomik açıdan Türkiye’ye verebilecekleri o ülkelerin bize yakınlaşmasının ölçüsüdür” yorumunu yapıyor.
2021’de istikşafi görüşmeler ve yakınlaşma
İki ülkenin Dışişleri Bakanlığı yetkilileri, 2021’de birincisi Mayıs ayında Kahire’de ve ikincisi Eylül’de Ankara’da olmak üzere istikşafi (Keşif, tanıma amaçlı) görüşmeler gerçekleştirdi.
Görüşmelerde ikili ve bölgesel problemler ile Doğu Akdeniz’de güvenlik ve barışın sağlanması mevzuları ele alındı.
İki ülkenin dışişleri bakanları telefonda bir görüşme de yaptı.
2021 yılı; Türkiye’nin Birleşik Arap Emirlikleri, İsrail ve Suudi Arabistan ile ilgilerinin olağanlaşması süreci manasında da değerli bir yıl oldu.
Yıl içinde ayrıyeten, Suudi Arabistan ve Katar, Müslüman Kardeşler üyelerinin sığındığı ülkelerden Katar’a “teröre destek” gerekçesiyle 2017’de uygulamaya başladığı ambargoyu kaldırdı.
Libya krizi konusunda da 2021’de değerli gelişmeler yaşandı.
Libya’daki iç savaşta Mısır, Birleşik Arap Emirlikleri’yle birlikte Tobruk merkezli General Halife Hafter güçlerini desteklerken, Türkiye ile Katar Trablus merkezli güçlerin yanında yer almıştı.
Ancak Libya’daki istikrarlar vakitle kabuk değiştirmeye başladı ve iç tansiyon, 2021’deki Körfez İşbirliği Kurulu Tepesi’nde ortadan kalkmamakla birlikte makul ölçüde geriledi.
2022’nin Haziran ayında Hazine ve Maliye Bakanı Nureddin Nebati, İslam Kalkınma Bankası’nın yıllık toplantısına katılmak için Kahire’yi ziyaret etti.
Bu, dokuz yılın akabinde Türkiye’den Mısır’a bakan düzeyindeki birinci ziyaret oldu.
Mısırlı ve Türk Dışişleri Bakan Yardımcıları, istikşafi görüşmeler sırasında
Müslüman Kardeşler gündeminin gerilemesi izlenimi
Resmi açıklamalara bakıldığında, Türkiye ile Mısır ortasındaki olağanlaşma sürecinde Türk hükümetinin Mısır idaresiyle ilgili söylemi, Libya’daki siyasi taraflara yaklaşım ve Müslüman Kardeşler’in Türkiye’deki faaliyetlerinin değerli tartışma başlıkları ortasında yer aldığı anlaşılıyor.
Ancak Mısır’ın son periyottaki açıklamalarına bakıldığında vakit içinde Müslüman Kardeşler’le ilgili gündemin zayıfladığı izlenimi oluşuyor.
Körfez sermayeli kümeler başta olmak üzere Arap basınında son yıllarda hem Müslüman Kardeşler’in Türkiye’deki kimi TV kanallarının yayınını durduğu hem de geçtiğimiz ay onlarca kişinin gözaltına alındığına dair haberler çıktı.
Türkiye’deki Müslüman Kardeşler’in Basın Sözcüsü Ali Hamed, geçen günlerde BBC Türkçe’ye yaptığı açıklamada bu argümanlarının hiçbirinin yanlışsız olmadığını savundu.
Mısır’da yaşananlarla ilgili Türkiye’de düzenlenen bir gösteri
Bununla birlikte Hamed, iki ülke ortasındaki yakınlaşma sürecini desteklediklerini de belirtti.
Emekli diplomat Şafak Göktürk, Mısır Dışişleri Bakanı Semih Şükrü Ekim ayında Türkiye’ye reaksiyon gösterdiği açıklamasında Müslüman Kardeşler’den bahsetmemesine dikkat çekiyor ve “Mısır’ın Türkiye’deki bugünkü hükümet anlayışı altında o hususta daha fazla ilerleme sağlayamayacağını bildiğini zannediyorum” yorumunu yapıyor.
Görüşmelerde tıkanma görüntüsü
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Ekim ayındaki Libya ziyaretinde iki ülke arasında hidrokarbon alanında mutabakat mutabakatı imzalandığını duyurdu.
Çavuşoğlu mutabakatla ilgili, “Türk ile Libya firmalarının birlikte araştırma, sondaj üzere iş birliğine gitmesini hedefliyor. Hem Türkiye hem de Libya böyle bir muahedeyi imzaladığını BM’ye bildirmiştir. Biz kıta sahanlığımızın sonlarını da BM’ye kaydettirdik. Şimdi Libya’nın yapması gereken de kendi kıta sahanlığı ve deniz yetki alanlarını belirleyerek onu da BM’ye kaydettirmesidir” dedi.
Mısır Dışişleri Bakanı, Trablus idaresinin bu türlü bir muahedeyi imzalama yetkisi olmadığını söyledi ve Libya siyaseti nedeniyle Türkiye’yle temasları durduklarını belirtti.
Çavuşoğlu ise buna karşı, “Libya ile yaptığımız daha evvelki güvenlik mutabakatının bugüne uyarlanması da Mısır’ın aleyhine değil” açıklamasını yaptı.
Türk Dışişleri Bakanı, Türkiye’nin olağanlaşma sürecine girdiği öbür ülkeler de bulunduğunu lakin bu sürecin Mısır’la daha yavaş ilerlediğini tabir etti.
Katar’da el sıkışma ve bundan sonraki süreç
Kısa müddet sonra ise Katar’dan Erdoğan ve Sisi’nin el sıkışma fotoğrafı geldi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan, Katar dönüşü uçakta gazetecilerin bahisle ilgili sorduğu soru üzerine “Böyle bir sürecin başlaması için burada bir adım atılmış oldu ve iyisiyle görüşmeleri yaptık” dedi ve ekledi:
“Temennim odur ki, evvel bakanlarımızla başlayan bir süreci, daha sonra inşallah üst seviye görüşmelerle âlâ bir noktaya taşıyalım istiyoruz. Zira olaya ben şöyle bakıyorum, Türkiye-Mısır ortası, bir başkanlar buluşması değildir, Türk milleti ile Mısır halkının geçmişteki birlikteliği bizim için çok değerlidir. Yine niçin olmasın, yine niçin başlamasın?
“Bunların sinyalini verdik. İnşallah olağanüstü bir hal olmadıktan sonra bu adımı güzeliyle atarız. Bizim natürel kendilerinden tek isteğimiz; bu görüşmelerle birlikte, bize karşı Akdeniz’de hal içinde olanlara yönelik burada biz barışı ikame edelim, onunla birlikte yolumuza inşallah devam edelim.”
Cumhurbaşkanı Erdoğan, geçen hafta Endonezya’daki G20 Zirvesi’nde ise Mısır ve Suriye ile münasebetlere dair bir soruya “Siyasette ebedi olarak dargınlık, kırgınlık, küslük olmaz. Vakti, vakti geldiği anda oturur, kıymetlendirir, ona nazaran de bir yenilemeyi yapabilirsiniz. Şu anda Türkiye olarak, bu mevzularda dertli olduğumuz ülkelerle münasebetleri yine ele alabiliriz. Hele hele Haziran seçiminden sonra bir sil baştan yapabiliriz” karşılığını vermişti.
Mısır’dan ise görüşmeyle ilgili “İkili alakaların yeni başlangıcı” yorumu geldi.
Açıklamalara bakıldığında, Ankara-Kahire çizgisindeki olağanlaşmanın, önümüzdeki devirde sürmesi ve diplomatik ilgi düzeyinin yine büyükelçiler düzeyine yükseltilmesi şaşırtan olmayacak üzere görünüyor.