Yanlış hatırlamıyorsam, Northrop Frye’dan okuduğum birinci yazı Hakan Şarkdemir çevirisiyle 2004 yılında Kırklar mecmuasında yayımlanmıştı. Yazıyı anlamamıştım. Aklımda yalnızca Northrop Frye’ın vurucu cümleler kurduğu kalmış. Sonra Frye’ın Büyük Şifre’siyle (2006) karşılaştık. Çok bekletmeden de birebir yapıtla ilişkili olan Kudretli Kelimeler’in (2007) Türkçesi yayımlandı. Frye’ın asıl kitabıysa, Tenkidin Anatomisi’ydi. Asıl kitaptan kastım, benim okuduğum tenkit teorilerine dair yazı ve kitaplarda, Frye’ın daima Tenkidin Anatomisi’ne atıf yapılmasıdır. Yoksa Büyük Şifre ve Kudretli Sözler de Frye’ın temel yapıtları ortasındadır. 2015’te Tenkidin Anatomisi’ne kavuştuk, bütün halinde Türkçeye aktarılmıştı. Çeviri pürüzünü aşsak bile, Tenkidin Anatomisi’ni tek başına çözmek, tekrar de sıkıntı, yıllar, tahminen on yıllar alabilecek bir iş.
Sözü, Ketebe Yayınları’nın Northrop Frye çevirilerine getirmeye çalışıyorum. Ketebe, 2020 yılında Ferit Burak Aydar Türkçesiyle Northrop Frye’ın Hayal Gücünü Eğitmek kitabını yayımladığında, sanki çeviri külfetiyle karşılaşacak mıyım, tekrar çok çetin teori tartışmalarının içine dalıp, bir sürü edebiyat ve teoloji tabirleriyle boğuşacak mıyım diye tereddüt etmiştim. İtiraf edelim: Northrop Frye cazip bir isimdir. Ondan kim kelam etse, Frye’ı merak etmekten kendinizi alamazsınız. Hele edebiyat tenkidine, Kutsal Kitap’a yönelik bir ilginiz varsa. Bu yüzden tereddüt etsem de, Hayal Gücünü Eğitmek’ten kaçamamıştım. Değişiktir, Frye’ı eleştirenler, hatta Terry Eagleton üzere onunla dalga geçmeye çalışanlar bile, ondan ziyadesiyle etkilenmişlerdi. Hayal Gücünü Eğitmek, pak bir çeviriydi. Frye’ın ne söylediği anlaşılıyordu. Hepsinden kıymetlisi, Frye’ın bu radyo konuşmalarından ağır/anlaşılması sıkıntı kitaplarına yol bulunabilirdi.
KONUŞARAK ANLATMAK
Aynı özellik, tekrar Ketebe’den çıkan iki Northrop Frye çevirisinde de var. Birincisi, Eylül 2022’de çıkan Yaratma Yine Yaratma’dır. Oburu ise, Nisan 2022’de çıkan İkili Görüş’tür. İkili Görüş’ün alt başlığı: Dinde Lisan ve Mana. İki kitap da Kemal Atakay’ın ustalıklı çevirisiyle Türkçeye kazandırılmış. Her iki kitap da Frye’ın Toronto Üniversitesi, St. Thomas Kilisesi ve Kanada Birleşik Kilisesi’inde verdiği konferanslardan oluşuyor. Bu bir avantaj! Zira Frye’ın bu kitaplarında yaptığı üzere insan, konuşurken ele aldığı mevzuyu olabildiğince kolaylaştırılıp, o biçimde anlatmaya çalışır. Yazmakla konuşmak ortasındaki farktır bu. Lakin bu durum Frye’ın kitaplarında olduğu üzere konferanslarında da mevzuları tarihi süreçten geçirmesine; siyasi, felsefi, teolojik yahut edebi boyutlarıyla ortaya sermesine mani değil. O yüzden Frye’ın yazdığı kitaplarla, yaptığı konuşmalardan oluşan kitapları ortasında çok bir fark yok. Sistem birebir. Mesela mevzunun tarihi sürecini sergileme esnasında bile Frye’ın eleştirellikten uzak duramadığını görüyoruz. Eleştiriyi yedeğine almadan tek cümle kurmadığını, tek kelam etmediğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Ayrıyeten Frye, kitaplarında olduğu üzere konferanslarında da, eleştirmen/kuramcı kimliğinin muhakkak dışına çıkmıyor. Mesela çok yeterli yapabileceğini düşündüğüm halde, vaaz vermiyor. Söylediği ve yazdığı her şey, birçok farklı alanın içinde rahatlıkla dolaşsa da, edebiyat tenkidinin hassas çizgisini gözetiyor.
Ketebe’den çıkan bu üç Northrop Frye çevirisini okurken, Frye’ın tenkit kuramına birer yaklaşma gayreti içine girdiğimizi fark ederiz. Pekala, İkili Görüş’te neler var? Kitap dört kısımdan oluşuyor: “Dile Dair İkili Görüş”, “Doğaya Dair İkili Görüş”, “Zamana Dair İkili Görüş”, “Tanrı’ya Dair İkili Görüş”. Frye kitabın “Ön söz”ünde, “…Bu küçük kitabı, Kutsal Kitap ile seküler kültür ortasındaki bağlantılar üzerine yazdığım daha uzun kitapların -The Freat Code ile Words with Power- daha kısa ve daha kolay anlaşılır biçimine dönüştürmeyi ummuştum.” diye belirtiyor. Lakin güya “bu küçük kitabı”n sonuna geldiğinde de şunu fark ediyor: Bu konuları “kısa” ve “kolay anlaşılır” ne yazmak mümkün ne de konuşmak. Tekrar de Frye’ın da dediği üzere, İkili Görüş’ten Büyük Şifre ve Kudretli Kelimeler’e yol bulunabilir, hiç değilse bu kitapta işlenen mevzu ve kavramlara İkili Görüş sayesinde aşinalık kazanılır.
DÜNYAYI ALGILAMA BİÇİMİ
Frye’ın İkili Görüş’de dönüp dolaşıp söylediği şey, öteki iki kitabının da şifresini oluşturur: “İnsanlar ilgili varlıklardır ve bana o denli geliyor ki iki tıp ilgi vardır: birincil ve ikincil.” Birincil ilgilerden kastı: “Gıda, cinsellik, mülkiyet ve hareket özgürlüğü üzere şeylerdir.” İkincil ilgiler ise, “siyasi, dini ve öteki ideolojik bağlılıklar”dır. Frye kavram, bahis, olay ve kahramanlara bu iki görüşün birlikte uygulanması gerektiğini söyler. Birini başkasından ayırdığımızda, mevzu eksik yahut yanlış anlaşılacaktır. Frye’ın mevzuyu açıklarken verdiği örnekler, Kutsal Kitap’tan, yakın siyasi olaylardan ve şiirlerden olur. Muhtemelen dinleyicileri çok sıkmamak için de, örnekler üzerinde kısa kısa durup geçer. Bunda ne var, bunu herkes biliyor, her şeye maddi-manevi diye iki açıdan bakmak gerekmez mi diye düşünebilirsiniz? O denli değil aslında. Frye, Marksizm’le Hıristiyanlık’ı karşılaştırır. Bu, seküler kültürle Kutsal Kitap karşılaştırmasına dönüşür. Marksist, sosyalist yahut komünist tertiplerin, soruna yalnızca ikincil ilgiler açısından yaklaşması hasebiyle, mesela 21. yüzyılda dünya genelinde görülen hava kirliliği, pak su ezası yahut doğal beslenme üzere sıkıntıların yaşandığına işaret eder. Münasebetiyle birincil ilgiler, dünya genelinde ikincil ilgileri geri plana atmıştır. Lakin bu ikincil ilgilerin değersizliği manasına gelmemektedir.
Bu halde yazınca, ben de Frye’ın kuramını, “daha anlaşılır” ele almaya çalıştığımı lakin başaramadığımı fark ettim. Meğer şimdi İkili Görüş’ün birinci kısmından bile yanlışsız düzgün kelam edemedim. Öyleyse, yazımı şu biçimde noktalayayım: Yazı boyunca ismini andığım Northrop Frye kitaplarının birini bile elinize almanız, başkasını de okumanızı gerektirecektir.