Özlem Karahan
Türkiye, Türkan Elçi’yi, Diyarbakır Barosu Lideri eşi Tahir Elçi’nin Dört Ayaklı Minare’nin altında öldürülmesinin akabinde verdiği hukuk gayretiyle tanıdı. Bir yandan en yakınını kaybetmenin acısı ve yasıyla yaşamayı öğrenip adalet için kuvvetli bir hukuk çabası verirken öbür yandan hayatında yeni sayfalar açtı: Tahir Elçi İnsan Hakları Vakfı’nı kurdu, öğretmenliği bırakarak hukuk eğitimi aldı, lisansını tamamladı ve yazmaya daha sıkı sarıldı.
Edebiyatın beşerler ve toplumlar için barıştırıcı, öğretici, düzgünleştirici gücünün farkında bir edebiyatçı olarak her vakit şiir ve hikayeler kaleme alan Elçi, bu süreçte bir de roman yazdı. Sistemlerin ve insanların “adalet terazisini” kurgusal bir metinde yine resmettiği ‘Mavi Karga’ isimli bu romanında acıyı, yası, kaybı, bayan haklarını masaya yatırıyor; düzgünlüğün, umudun, dostluğun gücünü bir karganın ve bir bayanın kesişen kıssaları üzerinden yorumluyor. Doğan Kitap etiketiyle raflarda yerini alan ‘Mavi Karga’yı, birinci roman tecrübesini ve yazma sürecini Türkan Elçi’yle konuştuk.
İşkenceler görmüş, elleri ve ayakları bağlanarak bir tarlada mevte terk edilmiş bir bayanla yalnızca aşk ve özgürlük istediği için türlü acılar yaşamış bir karga olan Özgür Telek’i buluşturma fikri nasıl ortaya çıktı?
Mavi Karga, Türkan Elçi, Doğan Kitap, 168 sayfa, 2022. Onları buluşturan ben değilim, acının kendisidir. Aslında acıda buluşma sıkıntısını kısacık bir anekdotla anlatmaya çalışayım. Şimdi eşimi kaybetmediğim yıllardı; yani yasın, acının ne demek olduğunu bilmediğim yıllar… Vefatla tanışmamıştım anlayacağınız. Bir tanıdığımızın oğlu katledilmişti, ben de taziye ziyaretinde bulunmuştum. Taziyenin olduğu oda; çocuğunu, eşini yahut bir yakınını kaybeden bayanların acı ağıtlarının bir ortaya cem olduğu bir ibadethaneye dönmüştü güya. İçlerinden birini unutamam: Bıçaklanarak katledilen yirmi yaşındaki oğlunu sabah konuttan uğurladıktan sonra akşam konuta dönmeyişini bir anlatışı vardı ki, insanı kendi yasının içine çekiyordu. Okuma yazma bilmeyen o bayanın oğlunu pencereden son görüşünü, üzerindeki gömleği ve yürüyüşünü anlatışı… Hiçbir şair içindeki acıyı bu kadar gerçek anlatamazdı. Vefatı anlatışındaki şiirsellik, gücünü oğluna duyduğu sevgi ve acıdan alıyordu; mevtin sahiciliği yani. Yer minderlerinin üzerine oturmuş bayanların seslerini benzeştiren mukadderat birliği ve acının derinliğiydi.
ACININ AKRABALIĞI
Bu ülke de yasın yaşandığı o odaya döndü uzun vakittir. Acının akrabalığıyla herkes birebir yerde bir ortaya geliyor. Romanda da buğday sapları ve bir ağaç dışında öteki bir şey göremeyen bir bayan ve Mavi Karga ortak bir yerde buluşuyor. Bayan yanı başındaki karga için; “Bu kargada farklı bir şey daha var… Ruhuma âlâ gelen bir aşinalık, dingin gövdesinden yayılan, ruhunu sazlıktan almış, dokuz boğumdan mürekkep bir neye benzeri sesiyle ötmeye başladı” der. Bahsettiği sesin aşinalığı odada minderlerin üzerinde ağıt yakan bayanların birbirlerinin sesine olan aşinalığıdır. Özgür Telek ve bayan biraz da yer minderlerinin üzerinde buluştu diyebiliriz.
Bir yanda “Tek ağaç, tek ötüş” şiarının karar sürdüğü, bütün kuşların kardeş olduğunu söylemenin büyük cürüm sayıldığı, her şeyin kurallar ve yasaklarla evvelce belirlendiği bir hükümranlık olan mezbelede yaşayan kuşlar var. Öteki yanda bombalanan, yıkılan mahallelerde baskı ve zulüm altına yaşayan ve azaplar gören, ölen beşerler… İki tarafın öyküsü epeyce misal, hem de tanıdık. Neden her yanda zulüm var?
Bazı eserler yazıldıkları devrin aynasıdırlar. Mavi Karga, bulunduğumuz devrin göğünde ve karasında karmakarışık ruh haliyle dönüp dolaşmaktadır. Bazen uçacak kanat bulamamaktan yakınır, kanatları ruhsuz bir kısım modülü üzeredir. Biz de birçok vakit böylesi bir ruh haliyle dönüp dolaşmıyor muyuz? Kendimizi makus hissetmemiz için toplumsal medyaya bir iki dakika bakmamız kâfi geliyor. Aynaya bakarken kendimizi görüyoruz, keşke bu aynada daha hoş bir şeyler görebilseydik.
‘KATİLLER HİSLİ BEŞERLER OLAMAZLAR MESELA…’
Sizin her vakit acıyla bir sorununuz var. Düşünsel bir ilgi kuruyorsunuz acıyla. Onu bir düşman, kaçınılması gereken bir tehlike olarak görmüyorsunuz. Örneğin geçmişte bir röportajınızda; “Her insan kendi acısıyla vardır. Her insan kendi acısı kadardır.” demiştiniz. Bu birinci romanınızda da uygun olan herkes acı çekiyor. Yeterli olan herkes neden acı çekiyor da berbatlar daima daha “acısız” devam edebiliyor?
Ölümlülüğün olduğu yerde acıdan kaçınmak mümkün mü? İstediğimiz kadar kaçalım, kendi ölümümüzü göremeyeceğimiz kesinlikle; ancak günün birinde bir yakınımızın vefatına şahitlik yapmaktan kendimizi uzak tutamayacağımız bir gerçek. Hayatın kaçınılamaz realitesi bu. Gelelim “iyi olan herkesin acı çekmesi, berbatların daha acısız devam edebiliyor olması” sıkıntısına. Dünyadaki heyeti sistemlerin birden fazla acımasız ve çoğunlukla berbattan, güçten yana sistemler. Tıpkı vakitte bizim tarifimize denk gelen “iyi” kavramını zayıflık olarak gören, dışlayan sistemler.
Ayrıca güzelin daima acı çekeceği, berbatın de acısız bir hayata sahip olacağı üzere bir karara varmak bizi yanılgıya götürebilir. Yaşadığımız hiçbir şey çok keskin çizgilerle birbirinden ayrılmıyor. Bu niyet bizi tamamen güçsüzlüğe sevk edebilir. Güzel insanların da keyifli olduğu anlar vardır kesinlikle. Yalnızca tereddüt etmeden çok rahatlıkla söyleyebileceğim, acıyı içselleştiren birinin kötülük yapmayacağıdır. Berbat insanların acıyı hissetme hissinden mahrum olduklarını söyleyerek daha gerçek bir tespitte bulunmuş oluruz. Acıyı hissetmeyenler tetiği çekip karşısındakini çok kolay öldürebiliyor, katiller hisli beşerler olamazlar mesela.
Peki, aşk? Acıyla da özgürlükle de yan yana koyuyorsunuz aşkı.
Aşkın acıyla da özgürlükle de paydaşlığı var. Aşk, içinde acıyı barındırırken, özgürlükle de tutkulu olmada ortaklaşır. Bu hislerin tümünün yolu beşere çıkar. Tabir yerindeyse insanı insan yapar. Örneğin tarihe ismini yazdırmış kahramanlar, hayal ettikleri dünyayı gerçekleştirmek için aşk ve tutkuyla ve tıpkı vakitte acı çekme riskini göze alarak yola çıkarlar. Özgürlük aşkı, onları vasattan farklı kılar, aksi halde kahraman olamazlar. Romanda geçen Şeffaf Gaga özgürlük tutkunu bir kargadır. Özgür Telek, bir bülbüle âşıktır. Göğün karnında aşkı hissederek uçtuğunda teleklerinin ortasından yerin yüzüne melodiler dökülür. Aşk ve acı romandaki kahramanları zulmün karşısında güçlü kılıyor, mavi gök ve yerin karası ortasındaki sonsuz boşluğu anlamlılaştırıyor.
Romanda kötülük her yerde ancak berbatlığın ortasında kesinlikle düzgünlük var. Öykünün en karanlık noktalarında bile bu bağlılığınızı besleyen şeyler neler?
Umuda bağlılığımın birinci tohumlarını hayatıma serpiştiren idolüm diyeceğim bir babaanneye sahiptim. Yürüdüğüm yolda yolumu umut taşlarıyla döşeyen bayan. Zorlukla karşılaştığımız her anda; “Allah bir kapıyı kapatır, öteki bir kapı açar” kaygısı; inanarak kederi. Günün birinde bir kapının açılacağını ondan öğrendim; bu benim hayat ideolojim oldu, bu türlü yoğruldum. İdolüm erkek olsaydı üzerimde bu kadar tesirli olmayacaktı, erkeklere toplum tarafından bahşedilmiş güçlülük nişanesi zati boyunlarına asılı. Bir bayanın güçlülüğü kendi bileğinin hakkıyla kazanıldığı için daha inandırıcı. Babaannem etrafımda gördüğüm hiçbir bayana benzemezdi. Karşılaştığı meseleler karşısında yakınan, şikâyet eden, dövünen biri olmadı hiçbir vakit. Karşıtlığından ötürü da etrafındakiler tarafından hiçbir vakit hakkıyla anlaşılamadı. Onun güçlü duruşunun ardındaki duygululuğu, yüzünün çizgilerinde dolaşan hüznü yalnız ben görür üzereydim. Onun anlattığı açılıp kapanan kapılar geçen vakit zarfında farklı manalar yüklenerek bendeki tezahürü farklılaştı. O kapıları umudun anahtarıyla benim açıp eşiklerden adım atmam gerektiğine giderek daha çok inanmaya başladım diyebilirim. Hayatımızdaki o eşikler biz ölünceye kadar da bitmeyecek.
Romanda kuşlar farklı lisanlarda ötüyorlar. Fakat tüm kuşlar birbirlerinin lisanını, hatta insanların lisanlarını anlıyor. İnsanlarsa kendilerinden öteki hiçbir canlının lisanını anlamıyor, hatta birbirlerinin lisanlarından de anlamıyor. Bu kurgunun altında yatan nedir?
Bugün yaşadığımız -gitgide katlanarak dağ üzere yükselen- sorunlar, temelinde birbirimizle kurduğumuz münasebet biçiminin sakatlığını işaret etmektedir. Diyalog eksikliği, tıpkı lisandan konuşma zahmetine katlanmamak problemi. Nereye kaçtığımızı bilmeden daima bir yerlere kaçışıyoruz. Bu kaoslu, kaçışmalı durumdan birileri nemalanıyor. Dağ üzere yükselen sorunlar, birilerinin üzerine tahtını kuracağı bir yere dönüşüyor. Halbuki farklı istikametlere kaçışmaktan fazla tıpkı tarafa yanlışsız, umut ve hayat vadeden istikametine hakikat koşmaya çalışsak, tıpkı lisandan konuşma yüreği göstersek o dağ tabiatıyla yıkılacak. Romanda kargalar bizden daha maharetli, insan evladı onlara nazaran daha yalnız ve tahlilsiz bir bekleme halinde. Yerde yatan bayan mesela; günlerce yerde bekliyor, nerede olduğunu bilemeden. Biz de bugün biraz öyleyiz, daima bir şeyler bekleme halindeyiz.
‘DERDİN DEVASI AVUCUMUZDA SAKLI’
“En sonunda kendimle taşıdığım kederin devasının diğerinde değil, tekrar kendi içimde olduğunu anladım” diyor ya Özgür Telek; Kederlerimizin devası içimizde mi sizce gerçekten?
Her sıkıntının tahlilinde her şeyden evvel kendimizi ikna etmemiz gerekiyor. Dünyaya gelirken tek başımıza geliyoruz, giderken de… Natürel bunu bu biçimde izah ederken kişinin kendine gereksiz yüklenip yalnızlaşması gerektiğinden kelam etmiyorum. Elbette diğerleriyle da bağlantıya geçerek deva bulabiliyoruz fakat çoğunlukla kaygının devası avucumuzda gizli, kendimizi inandıramazsak, diğerlerini hiçbir halde inandıramayız.
Romanınızda yarattığınız istisnasız her kurgusal karakteriniz bir okur olarak bende gerçek hayattan isimlerle özdeşleşti. Mezbelede yargılanan güvercin, azap gören karga halkı, konutları yıkılan ve öldürülen beşerler, yalnızca barış ve huzur isteyen ve bu nedenle zindana konan Şeffaf Gaga, güçlerini güçsüzlerin birbirini kırması için kullanan kartallar ve daha niceleri… Pekala, siz karakterleri yaratırken benzeri bir eşleştirme yaptınız mı?
Yazarın yarattığı kurgusal dünyadaki karakterin her biri gerçek dünyadan ilhamla yaratılmış olabilir, ama yine yaratılan dünyada ruh bulurken gerçek dünya ile olan bağı kesilir. Bir eser okurunu kurgulu dünyada gezdirirken eşleştirmeler yapmasına imkân sağlar birebir vakitte. Değerli olan, okurun kurgulu dünyada gezinirken eşleştirmeler yaparak yeni baştan bir dünya yaratabilmesidir. Tabir yerindeyse müellifin kurgulu seyahatinin sonunda okurun yeni kurgusunun keşfi başlar.
Peki, Karabatak? Azap gören kahramanın daima sayıkladığı Karabatak’ın romanda nasıl bir yeri, gizemi, temsiliyeti var?
Yerde yatan bayanın zihin akışında geriye dönüşlerle birden fazla olay ve kişinin ismi geçer. Karabatak da bunlardan biridir. Karabatak ismi sayıklamalarla tekrarlanır. Buna biraz da karşılığını göremeyeceğimizi bildiğimiz halde önüne geçemediğimiz bir duyguyu sayıklama halidir, diyebiliriz. Bazen birileri bir karabatak üzere hayatımızda belirir, göz açıp kapayıncaya kadar kaybolur sarfiyat. Yani özcesi Karabatak hayatın ve memnun ânın kısalığını simgeliyor diyebiliriz.
Romanda iki anlatıcı var. Karga olan Özgür Telek, bayana hitaben ben anlatıcı lisanıyla anlatıyor; bayanın kıssasını ise yer yer şuur akışıyla, onun zihninden geçenler biçiminde okuyoruz. Lisandaki bu tercihinizi biraz açar mısınız?
Romanın iki anlatıcısını da monolog sayesinde tanıma fırsatı yakalıyoruz. Lisandaki bu tercihimin karşılığı birinci soruya verdiğim anekdotta kapalıdır. Yer minderlerinin üzerinde oturan bayanlar mevt acılarını dillendirirken odada her ne kadar diyaloga girmiş üzere görünüyorlarsa da aslında her biri kendini monologlarıyla tekrarlıyor. Ama dışarıdan diyalog üzere görünüyor. Beşerler taziyelere giderken başsağlığına gittikleri kişi için ağlar üzeredir, meğer kayıp yaşayanlar kendi içinde yaşayan ölüye ağlar daima. Acı monolog halinde çekilir, gecenin bir vaktinde uyandığımızda gecenin karasıyla konuştuğumuzda kendi kendimizle konuşuruz; acı birden fazla bireyle bir arada çekilmez, yalnız başına çekilir. Acı monologdur.
Sizi takip edenler şiir ve hikayeler yazdığınızı biliyor. Birinci buluşma için hikaye ya da şiir değil, romanı tercih etmenizin nedeni nedir?
Daha evvel de farklı yerlerde lisana getirdiğim üzere yazmaya hikayeyle başladım. Her nedense romana karar verdim. Romanımı bitirdikten sonra etrafımda sonlu sayıda birkaç arkadaşıma okuttum. Bunlardan biri de kaleminin gücüne inandığım Murat Özyaşar’dı. Romanımda öykücülüğümün izlerinin bariz olduğunu, aslında romanın her kısmının başlı başına bir hikaye olduğunu, romanın öykücülükten gelen bir güçle beslendiğini söylediğinde pek de şaşırmamıştım zira o izlere ben de rastlamıştım. Yani ‘Mavi Karga’yı yazarken farkında olmadan hikayeden çok da farklı düşmemiştim. Beni sevindiren bir sonuçtu, sonuçta hikaye benim birinci yazma heyecanımdı, bendeki yeri başkadır.
Roman yazmanın öbür cinslere kıyasla nasıl farkları, zorlukları oldu sizin açınızdan?
‘Mavi Karga’yı yazarken başka tiplerle ortasındaki farkları yahut zorluğunun kıyasından daha çok alegorik olması benim motivasyonumu artırdı. Romana birinci karar verdiğimde alegorik bir roman ve kahramanının da karga olacağını bir müellif arkadaşımla paylaşmıştım. Birinci roman için radikal ve fazla tezli bir karar olduğunu söylemişti. Ancak ben üç yıl müddetince bazen acı hissederek bazen de keyif ve heyecan duyarak yazdım; uygun ki de arkadaşımı dinlememişim diyorum.