“…günde beş kere öfkelenen dut ağacım büyüdü/dalları avluma sığmıyor artık /kalbim şahit, yüreğimden atlar geçiyor”
Bu dizelerin müellifi edebiyat eğitimi aldıktan sonra uzun yıllar Türkçe öğretmenliği yapan, başladığı hukuk eğitimini Diyarbakır Barosu Lideri, eşi Tahir Elçi’nin öldürülmesinden sonra tamamlayarak avukatlığa başlayan Türkan Elçi.
Türkiye, Türkan Elçi’yi eşinin Diyarbakır’da Dört Ayaklı Minare’nin altında öldürülmesinden sonra verdiği çaba ile tanıdı. Soruşturmanın davaya dönüşmesi için Diyarbakır Barosu avukatları ve Tahir Elçi’nin dostları ile birlikte büyük bir gayret verdi. Büyük gayretini, soru işaretleri ile dolu yargılama sürecinde de sürdürüyor.
Ancak bununla yetinmedi Türkan Elçi, Tahir Elçi ismine bir vakıf kurdu ve hala vakfın başkanlığını da yürütüyor. Tahir Elçi İnsan Hakları Vakfı, hukuk ve insan hakları kültürü hususlarındaki çalışmalarının yanında tertipli olarak “Kırık Saat” isimli edebiyat ve fikir mecmuasını yayımlıyor. Türkan Elçi, yaşananların, düzgünleşme ve adaleti arama eforlarının edebiyat üzerinden anlatılmasına baştan bu yana büyük değer veriyor. Bu nedenle Kırık Saat, tıpkı Tahir Elçi İnsan Hakları Vakfı üzere, benzerlerinden epeyce farklı, edebiyatı ve sanatı insan hakları çabasının temeline oturtan bir mecmua.
Türkan Elçi, tüm bunların yanında sessiz sedasız birinci romanını da bitirdi. Yazma macerası epeyce eskiye dayanıyor Elçi’nin. Öğrenciliğinden bu yana şiir, hikaye, deneme üzere alanlarda yayımlanmamış üretimleri var. “İlk okurum” diye nitelendirdiği Tahir Elçi, bu çalışmalarının şahidiydi.
Son yıllarda bilhassa şiire odaklanan Türkan Elçi, etrafını de şaşırtarak, “Mavi Karga” ismini verdiği romanla okur karşısına çıkmayı tercih etti. Doğan Kitap tarafından basılan roman, önümüzdeki günlerde raflarda olacak.
Elçi, toplumcu gerçekçi biçime dayanan romanında ele aldığı mevzuyu, kuşlar üzerinden anlatıyor. Lakin kuşların dünyası insanlardan çok da farklı değil. “Yaşadığım haksızlığa uğrama hissi yazma sürecimi daha da derinleştirdi, anlayacağınız edebiyat dünyasına olan seyahatimin devamını sağladı” kelamlarıyla anlatıyor romanı yazma sürecini. Lakin o haksızlığa uğrama hissinin herkese ilişkin olduğunu bilerek, merkeze kendisini değil, ortaklaşılan acıları, tecrübeleri ve çabayı koyarak kaleme alınmış bir roman Mavi Karga.
Türkan Elçi ile yazma macerasını, ömrünün bu macerayı nasıl etkilediğini ve Mavi Karga’yı konuştuk. Sorularımıza verdiği cevaplar şöyle:
“İlk okurum okuyamayacak”
– Edebiyat eğitimi görmüş, uzun yıllar Türkçe öğretmenliği yapmış, Tahir Elçi’nin öldürülmesinin akabinde, evvelden başladığı hukuk fakültesini bitirip avukat olmuş bir Türkan Elçi var. Artık de edebiyatçı olarak karşımıza çıkıyor. Yazma deneyiminizin yeni olmadığını varsayım ediyorum, ne vakit yazmaya başladınız, kitap neden bugünü bekledi?
Evet, yazma tecrübem çok eskilere dayanıyor. Öğretmenlik yıllarımda kısa öykü çalışmalarım oldu, fırsat buldukça atölyelere katılırdım. Ancak önceliklerim farklıydı o zamanlar. Önceliğim eşim ve çocuklarımdı. Yazdıklarımı birinci okuyan eşimdi, derli toplu bir dosya oluşturamamıştım, vakit ayıramadığım için daima eksik kalırdı. Bugün romanı bitirdim, öteki şeylerin eksikliğini hissediyorum, mesela birinci okurum bu romanı okuyamayacak.
“Çoğunluğun beklentisi şiirdi”
– Mavi Karga projesi nasıl doğdu, yazma macerası nasıl gelişti? Yalnızca roman üzerine mi çalışıyordunuz yoksa şiir, hikaye, deneme yazılarınız da var mı?
Mavi Karga’yı bana Aydos’taki kargalar yazdırdı. Eşimi kaybettikten sonra İstanbul Anadolu yakasında Yakacık’a yerleşmiştim. Herkese Yakacık’ta doğdum, derim. Aydos’un hemen dibinde meydana yakın bir kafe vardı. Hukuk fakültesinde okuduğum için sabahın erken saatlerinde kafeye sarfiyat ders çalışmaya çalışırdım, kendimi yalnız hissettiğim dünyama kargalar iner, daha sonra Aydos’a hakikat yükselirlerdi. Saatlerce onları seyrederdim. Yerin yüzünde yaşadığım acının gerçekliğinden beni çekip göğe yükselten kargalar. Romanım Yakacık’ta doğdu anlayacağınız. Başka yandan şiirlerim kendini biriktiriyordu, şiirlerimin dizelerinde de çoğunlukla kuşlar uçar. Evvel roman mı şiir kitabı mı bitecek kestiremedim. Özellikle pandemi periyodunda roman kendini yazdırarak yarışı kazandı. Kitabımın çıkacağını duyanların birinci sorusu “Mavi Karga şiir kitabı değil mi?” oluyor, demek ki birçoklarının beklentisi şiirmiş.
– Mavi Karga, yüklü olarak kuşların “Kutsal Mezbelesinde” geçen metafor yüklü bir roman? Tahminen yaşadığımız şartları, tahminen öbür coğrafyalarda öbür insanların yaşadığı şartları, kuşlar, bilhassa de kargalar üzerinden anlatıyor. Merkezde neden kargalar var?
Kargaları seçmemin birden fazla nedeni var. Mesela bunlardan birini söyleyeyim. Yaşadığım acı bana insan evladının kibrinin şiddetini öğretti. Canlıları öldürebilme hakkını kendinde gören kibrini. İnsan evladı birbirine yaptığı zulmün farkına varmadan hayvanları kendinden aşağı görür, öfkelendiklerinde birbirlerine “hayvan” diye reaksiyon gösterir. Mesela beğenmediği kılavuza karganın kılavuzluğunu örnek verir. Bu minvalde atasözleri uydurur. Halbuki toprağa terk edilmiş çıplak bir bayana merhamet eden, ölmemesi için onu besleyen tabir yerindeyse insanlık gösteren karga bu kibri biraz da karşıt yüz etti diyebilirim.Cesetlerin üst üste istiflendiği bir sahne karşısında “Bu beşerler biz hayvanlardan daha da beter. Ne yapmışlar birbirlerine bu türlü, ne yapmışlar?” şaşkınlığıyla öttü karga. Tahminen de içinde olduğumuz vahşeti, kılavuzluğunu ve aklını beğenmediğimiz bir hayvanın bizlere hatırlatması gerekiyordu.
“Boğulacak üzere olduğumuz atmosferden çıktılar”
– Tıpkı vakitte romandaki karakterler de ilgi cazip. Şeşe kardeşler, Kargabaş, Dişikargabaş, Hezar, mavi karga olan Özgür Telek… Karakterleri nasıl oluşturdunuz?
Oluşturduğum karakterler imgeseldir. Bu karakterleri oluştururken hiç zorlanmadım, çünkü yakınımızda yaşayanlara misal karakterlerdi. Tabir özgürlüğüne tahdidin, tehdidin hüküm sürdüğü bir devirden geçiyoruz. Adaletten ve vicdandan uzaklaşmış hercü merç bir coğrafyadan zorba karakterler ve adalet talep eden özgürlükçü karakterler oluşturmak sıkıntı olmadı benim için. Her gün soluduğumuzda boğulacak üzere olduğumuz bir atmosferin içinden çıktılar diyebilirim.
– Romanın açılışında tabiatta mevte terk edilmiş bir bayan karşılıyor bizi lakin kıssa onun üzerinden değil, kargaların ülkesi, aşkları, isyanları üzerinden akıyor. İnsan ögesi da yeniden onlar üzerinden devreye giriyor. Burada gösterilen beşerle, ana karakter olan karga ortasında bir benzeşim de kuruluyor mu?
Toprağın üzerinde vefata terk edilmiş bayan ile yanı başına vakit zaman konan karga ortasında her ne kadar diyalog üzere görülse de aslında geriye dönüş monologlarıyla her ikisini de tanıma fırsatını yakalayabiliyoruz. Karganın anlatımından ikisinin yolunun bir vakitler kesiştiğini anlıyoruz. Kadın ile karganın otoriteler tarafından mağduriyet yaşamış olmaları benzeştikleri kıymetli noktalardan biri.
Katı nizama itaatsizlik
– Yine kargalar üzerinden hisler tartışılıyor. Değişikliğe yol açan, yeniden doğmaya neden olan ya da yine doğmayı sağlayan hisler. Aşkı tanımlarken, “Uzun olan kedermiş” diyorsunuz, başka taraftan uygunluğun dostluk için gerektiğini, aşk için fazlasının lazım olduğunu… Farklı tipler ortasındaki aşka işaret ediyor, buna olan tahammülsüzlüğü vurguluyorsunuz? Bütün bu hisler kargalar üzerinden aktarılıyor. Karakterleri tüm bu hisler nasıl etkiliyor, gerçekten olduğundan farklı bir varlığa dönüşmeyi sağlar mı bütün bu hisler?
Aşk ve acı. Hayatın olmazsa olmazları ve canlıları yine doğurma kabiliyetine sahip, kimya değiştiren iki değerli kavram. Ortalarındaki en değerli fark, aşkın kısa periyodik; acının, ıstırabın uzun vadeli oluşudur. Bunu karganın aşktan alınan hazzın bir uçumluk kadar ömrü varmış, yakınmalı ötüşünden anlıyoruz. Ayrıyeten aşkın birebir cinsler ortasında yaşanması gerektiğine inanılan mezbelede, karga ile bülbül ortasındaki icazetsiz birliktelik müstehzi bir gülüşle karşılanıyor. Farklı tiplerin bir ortaya gelişini engellemeye çalışan katı sisteme itaatsizlikle değişim başlıyor. Daha sonra çekilen aşk acısı ve vefat acısı bir kuşu tapınılan gücün mütemmim cüzü olmaktan kurtarıyor.
– Yas, romanda uzun uzun anlatılan hislerden. Bir manada yas da tartışılıyor. Neyi değiştiriyor, neyi nasıl etkiliyor yas?
Yasın kavuşulması mümkün olmayan bir ayrılık sonrasında acıyla boğuşulan bir süreç olduğunu romanda görebiliyoruz. Kaybın akabinde tarifsiz yeisten mütevellit bir dünya inşaa ediliyor. Neyse ki Mavi Karga romanının kahramanı yeise bürünmüş yerle gök ortasındaki boşlukta kimi vakit melankolik bir ruh haliyle karşımıza çıkıyorsa da patolojik olmaktan kendini kurtarmayı başarabiliyor. Karga ” Aşk beni özgürleştirmiş, acı ise beni güçlendirmişti…Aşk bir kuşu hayata bağladığı üzere, acı da içimizdeki mevt korkusunu yok edebiliyor…ölüm dehşetinden uzaklaştığım üzere, ömrü daha çok sevmeye başladım.”
Bir kuşun şahsî yası sonrasında meydana gelen değişim, tüm kuşların özgürleşmesi için apayrı bir mecraya evirilebiliyor. Mağduriyet şahsî iken umum için adaletin sağlanacağı barışçıl ve özgür bir dünya temennisine dönüşüyor. Öteki kuşların zihinsel dünyasında değişimlerin yaşanılmasına ön ayak olunup yaşatılan zulüm karşısında harekete geçiliyor. Diyebiliriz ki yas kişiyi değiştirirken, kişi de bir nizamı değiştirmek için yola koyuluyor.
– Kitapta okura geniş bir düşünme alanı tanınıyor. Lakin sizin zihninizde mağara, balina karnı, mezbele ne manaya geliyor?
Romanda mağara, balinanın karnı ve mezbele üzere yerler metaforik çağrışımlı yerlerdir. Mağara metaforu, ana rahmi ile özdeşleştirilen tekrar varoluşun sağlandığı mistik, mit yer olarak teolojik ve mitolojik metinlerde de sıkça geçer. Tinsel arınma emeliyle değişime uğrayan kahramanların doğuş yeri olarak anılır. Balinanın karnı da birebir mağara metaforunda olduğu üzere değişim ve dönüşümün gerçekleştiği bir yer olarak romandaki yerini alır. Kargalardaki değişim balinanın karnına benzeyen mağarada vuku bulur. Leşlerle yükselen mezbeleye atfedilen kutsallık birebir zamanda vefatın kutsanmasını çağrıştıracağı için kötücül dünyayı işaret eder. Adaletsizlik, zorbalık, sömürü vefatın kutsallığının olduğu yerde kendini muhkem kılar romanda.
– Az sayıda insan var romanda. Mehmet Işık hoca onlardan biri? Neyi anlatıyor ve simgeliyor. Bu kıssaların sizin için özel bir manası var mıydı?
Joseph Campbell “Vaizler konuşarak insanları inanmaya ikna etmeye çalışarak hata yapıyor, kendi keşiflerinin ışığını açığa salsalar daha düzgün ederler.” derken bunu Mehmet Işık hoca için söylemiş üzeredir. Romanda Mehmet Işık hocadan başka onunla tıpkı pozisyonda bir hocanın daha ismi geçer. Bunlar birbirlerine benzemezler. İlkinin bir inancı lisana getiriliş biçimi dehşet üzerine şekillenmişken Mehmet Işık hoca ise köylülere tanrıyı sevdirebilen, insanları allahın kulları olmalarından dolayı sevebilen kimseyi yargılamayan açık görüşlü, gerçek bir mütedeyyindir. Romanın ana temalarından biri yaratılan formun, koyulan kuralların dışına çıkanların cezalandırılacağı konusunun bir modülüdür Mehmet Işık hoca.
“Suya sabuna dokunmayan bir roman beklenemezdi benden”
– Her ne kadar kuşlar alemi üzerinden kurulmuş olsa da aktüel politik bir romandan kelam ediyoruz. Birinci romanda Türkiye’de son yıllarda fazla ilgi de gösterilmeyen bu başlığı seçmenizin sebebi yaşadıklarınız mı hepimizin yaşadıkları mı?
Yaşadığım acıdan, yerden, vakitten, olaylardan münezzeh, suya sabuna dokunmayan bir roman beklenemezdi benden, ben de kendimden beklemedim. Sizin de değindiğiniz üzere son vakitlerde fazla ilgiyle karşılanmıyor, ama hatırlatmakta fayda var. Bizim yetmişli seksenli yılların politik atmosferini muvaffakiyetle anlatan romancılarımız var, örneğin Adalet Ağaoğlu. Öbür toplumlar yaşadıkları tarihsel olayları, savaşları, toplumsal değişimleri sanatlarına yansıtmaktan geri kalmadılar. Yaşananları sanat vasıtasıyla ileriki vakitlere ulaştırmayı başarıp bir nevi toplumsal hafızayı canlı tutmayı başarabildiler. Biz kaygımızı sanatımızla neden anlatmayalım?
– Kitaptaki hislerle sizin yaşadıklarınız ortasında benzeşim kurmamak olanaksız. Lakin bir yandan da bunun kurulmaması için özel bir uğraş harcadığınız anlaşılıyor? Bir yandan politik bir roman yazıyor öbür yandan bu hepimizin kıssası, benim değil demeye çabalıyor üzeresiniz. Yazarken bu dertleri hissettiniz mi?
Evet tespitiniz gerçek. Romanda yer yer benden yansımalara rastlansa da yazdıklarım her istikametiyle beni anlatamazdı, o denli olsa otobiyografik bir roman yazmam gerekecekti.
Gelelim “bu hepimizin kıssası, benim değil” problemine. Kargalar aleminde yaşanan adaletsizlik, hukuksuzluk, sömürü sistemi veya kuşun durmaksızın üzerinde uçtuğu savaş sonrasındaki yıkık kentin görüntüsünü yalnızca bir coğrafyaya özgüleme yanılgısına düşmemek gerekir. Bugün, dünya tertibinin giderek otoriterleşmeye yanlışsız gittiğine, hak ihlallerinin yaşandığına, savaş sonrası yıkılmış kentlerin görünümlerine tanıklık ettiğimiz bir periyottan geçiyoruz. Romanda anlatılan haksızlıklar, adaletsizlikler, yıkımlar üniversal ölçekli sorunlardır, yalnızca bana aitmiş üzere lisana getirmem yanlışsız olmayacaktı.
– Romandaki baskın kuş karakterler, insan karakter ortasında hem şiddete başvurmadan sivil itaatsizlik aksiyonlarını tercih etmeleri hem de buna karşılık şiddetle daima müsabakaları üzere bir benzeşim var. Barışçıl bir davet yapıyor roman, bunu tercih etmenizin özel bir nedeni var mı? Yaşadıklarınız düşünüldüğünde tahminen daha öfkeli olmanız, tahminen öyküyü farklı kurmanız da beklenebilirdi?
zulüm karşısında şiddete başvurma gereksinimi duymadan, hukuka inanarak, verdikleri mücadelelerinde yer almayan üçüncü bireylerin can güvenliğini de düşünerek hareket ediyorlar. Onlar için hayat hakkı kutsaldır, kendilerine eziyet edenlere günün birinde ellerine fırsat geçtiğinde birebir formda muamele etmeyi düşünmüyorlar, inandıkları biricik şey adil bir dünyanın tesis edilmesi için verilmesi gereken mücadeledir. Öfkeli olup olmadığım konusunda bana daima soru soruldu geçen vakit zarfında. Çoğu vakit içimizdekilerden biz de haberdar değiliz. Ben de kendimi yazdıklarımla tanımaya başladım. “günde beş sefer öfkelenen dut ağacım büyüdü/dalları avluma sığmıyor artık /kalbim şahit yüreğimden atlar geçiyor” satırlarını yazarken içimdeki öfkeyle tanıştım. Lakin bu beni yaşadığımız haksızlıkların tahlili için vereceğimiz uğraşın biçimini değiştirmeye sevk etmiyor. İşin doğrusu savruk bir öfke beni huzursuz ediyor, bizim üzere haksızlığa uğramışların aleyhine işleyen bir tarafa evirilmesinden yana dert taşımışımdır her vakit. Ben zarar gördüm, diğeri umurumda değil, bencilliğini asla yaşamadım. İnsan yaşadığı kaybın acısıyla kendi ölümlülüğüyle de tanışma fırsatı yakalıyor ve sonuçta vicdani bir sorumluluk yüklenerek başkalarını da düşünme üzere ahlaki tercihten diğer seçeneği kalmıyor. Acı içimizdeki vicdanı uyandırıyor.
– Yeni çalışmalar var mı? Tahir Elçi cinayeti davası, vakıf çalışmaları, yürüttüğünüz çaba yazma sürecinizi nasıl etkiliyor?
Şiir evrakımın üzerinde çalışıyorum bir aksilik çıkmazsa yakın vakitte bitirmeye çalışacağım. Saydıklarınız ortasından bilhassa dava evrakına değineyim. İçimdeki öfkeyle birinci kere mahkeme salonunda karşılaştım. Dıştan bakılınca görülen bir öfke tipi değildi. Yeni bir kayıpla karşılaşmış üzereydim, bilhassa birinci duruşmada. Yaşadığım haksızlığa uğrama hissi yazma sürecimi daha da derinleştirdi, anlayacağınız edebiyat dünyasına olan seyahatimin devamını sağladı.