T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Gaziantep Büyükşehir Belediyesi iştirakinde, Avrupa Birliği’nin dayanağıyla hayata geçirilen Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü bilimsel ve ilmi nitelikli yapıtlarla yayın dünyasına da epeyce argümanlı girdi. Arkeoloji alanında birbirinden pahalı 30’a yakın yerli ve çeviri eser birinci etapta okurla buluştu. Bu eserler ortasında bilhassa Müze-i Hümayun’un kurucusu Osman Hamdi Bey’in yapıtları, Cumhuriyet periyodunun kıymetli isimlerinden Ekrem Akurgan’ın kaleme aldığı kitaplarının yanında Remzi Oğuz Arık’ın birinci sefer gün ışığına çıkan Hafriyat Defterleri dikkat çekiyor. Ayrıyeten Albert Gabriel’in İslam Sanatı ve Mimarisi üzere arkeoloji alanında kıymetli kaynak teşkil edecek yapıtları de okurla buluşturuldu. Sualtı arkeolojisi ve çocuk yayıncılığının yanında bu alanda yayına başlayan bir de müddetli yayın hayata geçirildi. Doğan Hızlan, Fahri Aral, Hale Ural, Hakan Tanrıöver, Prof. Dr. Nevzat Çevik, Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Doç. Dr. Rana Özbal, Asım Onur Erverdi, Prof. Dr. Fahri Temizyürek, Mehmet Ulusel’in yayın şurasında olduğu ve 130 ilim ve bilim adamının katkı sunduğu yayınlarla ilgili Yeni Şafak Kitap’ın sorularını Fahri Aral ve Asım Erverdi cevapladı.
-Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü arkeoloji alanında ihtisaslaşmış Türkiye ve Avrupa’dan çok sayıda kültür, sanat ve bilim insanı katkısıyla bilimsel çalışmalar ve ilmi nitelikli kapsamlı yayın faaliyetlerine başladı. Bu proje nasıl ortaya çıktı? Bilhassa arkeoloji alanında yayın dünyasına katkıları ne olacak?
Fahri Aral: Arkeoloji topluluğu ve akademik çevrelerce, Türk arkeoloji enstitüsünün olmamasının eksikliği uzun yıllardır lisana getiriliyordu. 2014 yılı haziran ayında düzenlenen 36. Memleketler arası Hafriyat, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu’nda, Prof. Dr. Işın Yalçınkaya’nın bu eksikliği bir sefer daha hatırlatması üzerine Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Lideri Fatma Şahin, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bir mektup göndermesiyle bu süreç başladı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Enstitü’nün hayata geçmesi için görevlendirdiği Hale Ural ve Hakan Tanrıöver tarafından hazırlanan Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü projesi, Avrupa Birliği Bakanlığı’na sunuldu ve 2015 yılının ocak ayında kabul edildi.
Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü proje uygulaması Aralık 2018’de başladı. Kontrat Makamı, Merkezi Finans ve İhale Ünitesi, Ana Faydalanıcı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Proje Ortağı ise Gaziantep Büyükşehir Belediyesi. Hale Ural ve Hakan Tanrıöver liderliğinde kurulan teknik takım, tüm gücüyle, yüz yılı aşkın müddettir hayali kurulan Enstitü’nün hayata geçirilmesi için çalışmalara başladı. Teknik grup, Enstitü’nün maksatlarına ve faaliyetlerine yönelik çalışmaları sürdürürken, Fatma Şahin tarafından Enstitü için tahsis edilen tarihi Kendirli Kilisesi ve Latin Okulunda da (Kendirli Kompleksi) onarım için harekete geçildi. Projenin her kısmındaki ve kademesindeki çalışmalar, alanında kendini kanıtlamış ve tam liyakat sahibi bilim ve kültür-sanat insanları, bürokratlar, sanatkarlardan oluşan toplam 430 üye tarafından yürütüldü. Arkeoloji alanında, yayın dünyasında, tek seferde 27 yapıtın yayınlanması zati başlı başına hayli değerli bir katkıdır. Bunun üzerine, bu yayınlar belirlenirken önde gelen isimlerden oluşan bir Yayın Kurulu’nun olması ve bu eserler için alanlarında uzman 130’dan fazla bilim, kültür-sanat beşerinin çalışmış olması bu yayınların niteliğini de üst düzeye çıkarmıştır. Yani hem nitelik hem de nicelik olarak yarar sağlamıştır. Ayrıyeten bu yayınlar hem ilerleyen süreçte Enstitünün yayın faaliyetleri için hem de naçizane arkeoloji yayıncılığı için yol gösterici niteliktedir.
TÜRKÇE’YE BİRİNCİ DEFA KAZANDIRILAN ESERLER
Türk arkeolojisinin ve müzeciliğinin kurucusu kabul edilen Osman Hamdi beyefendi tarafından neredeyse 140 yıl önce yayınlanmış, Türk arkeolojisinin başlangıç yapıtları olarak kabul edilen bu kitapların kendi lisanımıza kazandırılması Türk arkeolojisinin temellerini ve esaslı geçmişini göstermesi açısından değerli bir adımdır.
-Türk arkeolojisini ve kültürel miras çalışmaları bu yayınlarla bir manada kayıt altına alındı. Oluşturulan seride birinci kere basılan kitaplar dikkat çekiyor. Bu seri oluşturulurken nasıl bir yol izlediniz?
Asım Erverdi: Bu eserler 130 bilim beşerinin emeğiyle ortaya çıktı. Bu yayınlar, Enstitü’nün 2022 yayınları olarak aslında yalnızca bir başlangıç ve gelecek için yol göstericidir. Bu nedenle birinci kademede Enstitümüz tarafından yayınlanan çeviri eserler seçilirken hayli hassas davranılmış ve birinci defa basılan yapıtların belirlenmesinde de epey seçici olunmuştur. Örneğin, Osman Hamdi Beyefendi tarafından yayınlanan “Nemrut Dağı Tümülüsü” ve “Sidon Kral Mezarı Kazısı” yayınları. Türk arkeolojinin ve müzeciliğinin kurucusu olarak kabul edilen Osman Hamdi Beyefendi tarafından neredeyse 140 yıl önce yayınlanmış, Türk arkeolojisinin başlangıç yapıtları olarak kabul edebileceğimiz bu kitaplar, bugüne dek kendi lisanımızda yayınlanmamıştı. Ya da bunun yanı sıra akademik manada Türk arkeolojinin birinci kuşağından olan Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal hocanın “Frig Sanatı” ve “Urartu ve Eski İran Sanat Merkezleri” üzere temel referans kitapları bugüne kadar Türkçeye çevrilmemişti. Şayet Türk arkeoloji ekolünü oluşturmak istiyorsak şayet bu kitapları anadilimize kazandırmamız gerekmekteydi. Bunun yanı sıra bu kadar varlıklı bir coğrafyada, eksik kalmış mevzuları da ön plana çıkararak, gündemimize alarak, bu eksiklikleri de gidermek istedik. Örneğin, Türk ve İslâm Arkeolojisi bu noktada en öne çıkan hususlardan birisiydi. “İslâm Arkeolojisi El Kitabı” ismiyle Türkçeye kazandırdığımız yayın, 2020 yılında yani projemiz devam ederken “The Oxford Handbook of Islamic Archaeology” ismiyle, Oxford Üniversitesi tarafından yayınlanmıştı. Yayın konseyimiz yayın tablosunu belirlemiş olmasına karşın, bu husustaki eksikliği bildiğimiz için çabucak yayın kümemize dahil ettik ve yayın haklarını alarak Türkçeye kazandırdık. Ya da Albert Louis Gabriel tarafından 2 cilt olarak yayınlanmış olan “Anadolu’daki Türk Anıtları” serisini Türkçeye kazandırma sebebimiz buydu. Sualtı Arkeolojisi konusunda temel referans kitabına gereksinim olduğunu fark ettiğimiz için “Türkiye’de Sualtı Arkeolojisi” kitabını hem Türkçe hem de İngilizce yayınladık. Ya da gelişen teknolojilerin arkeoloji alanında da kullanıldığını bildiğimiz için “Arkeolojide Bilişim Teknolojileri” kitabını yayınladık.Toplamda, 12’si çeviri 15’i Türk arkeolojisinin gereksinimlerine nazaran, alanında tam yetkinliğe sahip hocalarımız tarafından hazırlanan 27 yayının her biri sağlam nedenlere dayanılarak yayınlandı. Enstitü bu yayınlarla milletlerarası bilimsel nitelikte ve vizyonda devam edeceğini göstermiştir. Türk arkeoloji ekolünün oluşması için çok kıymetli adımlar atmıştır. Yayın Heyetimiz ise şu biçimde; Doğan Hızlan, Fahri Aral, Hale Ural, Hakan Tanrıöver, Prof. Dr. Nevzat Çevik, Prof. Dr. Kutalmış Görkay, Doç. Dr. Rana Özbal, Asım Onur Erverdi, Prof. Dr. Fahri Temizyürek, Mehmet Ulusel.
-Sizlerin de belirttiği üzere Türk arkeolojisi ve müzeciliğinin kurucusu Osman Hamdi Bey’in Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nin heykel kısmı hocası Osgan Efendi ile birlikte 1883’de Fransızca yayınladıkları Nemrut Dağı Tümülüsü başlıklı eser üzere aslında Türk arkeolojisinin 100 yıllık kıssasına katkı sunacak eserler var bu seride. Osman Hamdi Bey’in Sidon Kral Mezarı Kazısı’na dair kaleme aldığı rapor da birinci kere bu seride lisanımıza kazandırıldı. Bu eserler Türk arkeolojisine nasıl bir katkı sunacaktır?
Asım Erverdi: Bu mevzuyu aslında birden fazla bakış açısıyla düşünmek lazım. Birincisi, o periyodun kaideleri altında, arkeoloji bilimi şimdi gelişimine yeni başlamışken, Osman Hamdi Beyefendi tarafından epey ayrıntılı bir hafriyat raporu hazırlanmıştır. Arkeolojinin temelindeki en kıymetli mevzulardan birisi belgelemedir ve bu kitap çok çok değerli bir belgeleme faaliyetidir. İkinci husus ise biraz daha sebep sonuç münasebetleri kurmamızı gerektirmektedir. Sidon kral mezarı hafriyatı, Osman Hamdi Bey’in bilimsel mesleğindeki birinci değerli adımdır. Birebir yıl içerisinde yayınladığı, Nemrut Dağı Tümülüsü ismiyle Türkçe’ye kazandırdığımız yayın da bu birinci kıymetli adımı güçlendirmiştir. Bu 2 yayın ile Osmanlı arkeolojisinin memleketler arası seviyede meşruiyet sağladığını bile söyleyebiliriz. Hatta 2 yayın ve bu yayınların memleketler arası seviyedeki geçerliliği, Âsâr-ı Attika Nizamnamesine altlık olmuştur. Bu Nizamname ile eski yapıtların korunması yolunda büyük bir adım atılmıştır. Yani Osman Hamdi Beyefendi, Sidon Kral Mezarı hafriyatını gerçekleştirip, bu hafriyata ilişkin dataları yayınladıktan sonra ulaştığı en sonuncu sonuç ülkemizde yer alan eski yapıtların korunmasına kadar uzanmıştır. Öbür taraftan Anadolu arkeolojisine emek veren erken bilim insanlarının, Türk arkeolojisinin temellerini oluşturan çalışmalarından seçkiler, esaslı bir arkeoloji bilimi geçmişimiz olduğunu göstermek ve bu çalışmaların Türkçe lisanından okunmasını sağlamak yanında kurucu duayenlerimize bir hürmetin da tabiridir.
İLK BİLİMSEL ENVANTERLERİMİZ
-Atatürk’ün şahsen Türk Tarih Kongresi’ne çağırdığı Avusturyalı ünlü sanat tarihçisi Josef Strzygowski’nin (1862-1941) kaleme aldığı ve 1903’de yayımlanan Küçük Asya: Sanat Tarihinin Bakir Toprakları başlıklı kitap da seride yer alıyor. Bu eserler tıpkı vakitte bu topraklarda yapılan birinci kayıt çalışmaları da diyebilir miyiz?
Fahri Aral: Bu ve serimizdeki başka eserler Anadolu’nun farklı periyotlarına ve bölgelerine ilişkin yapıtların kalıntıların birinci bilimsel keşiflerini ve değerlendirmelerini içermekle birlikte ülkemiz ismine elbette birinci bilimsel envanter çalışmaları manasına da gelmektedir.
-Serinin dikkat çeken çalışmalarından birisi de Anadolu’yu karış karış gezerek Türk mimari yapıtlarını kayda alan Albert-Louis Gabriel’in çalışması. Bu değerli yapıtın birinci kere iki cildi de Türkçeye kazandırılıyor. Bugün Anadolu’da Türk mimarisi üzerine çalışma yapacak bir araştırmacıya katkı sunan kıymetli bir kaynak eser. Bugün bu yapıtın devamı sayacağımız öbür çalışmalar da yapılmış mı diye merak ettim?
Fahri Aral: Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri ve Niğde vilayetleri hudutlarında kalan Türk anıtları Gabriel’in bu iki ciltlik anıtsal yapıtına birinci sefer bir ortada değerlendirilmiş ve yayınlanmıştır. Elbette bölgedeki bu anıtlar üzerine daha sonra çalışmalar ve yayınlar yapılmıştır. Gabriel bu çalışmaların öncüsü olmuştur. Anadolu’yu gezen Albert Louis-Gabriel mimar, arkeolog, tarihçi üzere çok istikametli oluşu ile karşılaştığı tüm Türk mimarisini kayda geçirmiştir. Bu süreçte oluşan 2 cilt yapıtı Türkçeye çevrilmiştir. Albert Louis- Gabriel’in Anadolu tutkusu, Diyarbakır, Mardin, Batman, Hasankeyf, Nusaybin, Urfa ve Bitlis’te devam etmiştir.
DEFTERLERİN DEVAMI DA GELECEK
Remzi Oğuz Arık’ın 1930 ve 40’lı yıllarda çeşitli hafriyat alanlarında yaptığı çalışmalara ilişkin, bugüne kadar koruma edilen günceleri, yazışmaları ve görsel gereçler erken Türk arkeolojisinin kıymetli evrakları olarak arkeoloji dünyasına sunulmuştur.
-Evet Remzi Oğuz Arık’ın hafriyat defteri de bu seride birinci sefer günışığına çıktı. Çok özel bir çalışma olmuş. Bu hafriyat defterinin kıssası nedir? Bu hafriyat defterlerinin devamı da gelecek mi?
Asım Erverdi: Arık’ın 30 ve 40’lı yıllarda Alacahöyük, Karaoğlan, Hacılar üzere çeşitli hafriyat alanlarındaki çalışmalarının çok kıymetli günceleri, yazışmaları ve görsel gereçleri bu sandıklarda korunmaktayken bu yayınla erken Türk arkeolojisinin bu kıymetli dokümanları arkeoloji dünyasına sunulmuş ve böylece de yok olmaktan da kurtarılmıştır. Çeşitli erken periyot arkeologlarına ilişkin bunun gibisi evrakların varlığını biliyoruz. Enstitü vakit içinde bu seriyi devam ettirecektir.
-Aynı vakitte seride denizaltındaki arkeolojik dünyaya da dikkat çeken kıymetli bir çalışma var. Bu eser tıpkı vakitte varlıklı sualtı mirasımızın da haritasını çıkarıyor. Hem yayıncılık hem de arkeolojik çalışma olarak denizaltı arkeolojisi pek gündeme gelmiyor. Bunun sebebi sizce nedir? Bu yayınlarla bu alanda da bir ezber bozulur mu?
Asım Erverdi: Sualtı Arkeolojisi öteki arkeolojik çalışmalara nazaran daha sonra başlamış ve az sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir. Şimdilerde bu ivme yükselmektedir. Gündeme çok sık gelmese de son devirlerde üzerinde durulmaya başlanmıştır. Bu eksikliğin giderilmesi ve geç kalmışlığa dikkat çekmek ve de bilim dünyasını genel bir yapıtla bilgilendirmek üzere bu kapsamlı çalışma sualtı arkeolojisi çalışan bilim insanlarının yazılarından oluşan bu kapsamlı yapıtla birinci kere bir bütün olarak Türkiye’de Sualtı çalışmaları biçiminde yayınlanmıştır. Bu çeşit çalışmaları artırarak ve üzerinde durarak bildiklerimizin dışına çıkmak mümkündür.
İSLAM SANATI GEÇ KALINMIŞ BİR ALANDI
-Richard Ettinghausen, Oleg Grabar ve Marilyn Jenkins-Madina’nın kaleme aldıkları 1987’de İngilizce olarak basılan İslam Sanatı ve Mimarisi (650-1250) kitabı da dikkat alımlı. Bu seri birebir vakitte bu topraklarda yüzlerce yıldır Türk ve Müslümanların medeniyetlerine de ayna tutuyor. Arkeoloji dünyasında İslam sanatı üzerine çalışmalar neden geç devirde başlanılmış? Bu bahiste görüşleriniz nedir?
Fahri Aral: Aslında İslam kültürünün ve bunun olgunlaştırdığı sanatla mimarinin taşındığı farklı karakterleri çözebilmek için inanç oluşumlarının kökenlerine inmemiz gerekir. İşte tam da bu nedenle İslâm sanatını, mimarisini, yaratılan formları ve bunların yaratılma biçimlerini uygun kavramak gerekir. Bundan dolayıdır ki bu süreç biraz vakit almış ve geç devirde başlamasına neden olmuştur. Türk İslam Sanatları üzerine çalışmalar -tam kâfi olmasa da- yapılmaktaydı lakin arkeoloji disiplininde Türk İslam sanatı ve kültürüyle ilgilenmek başka bir husustur. Şimdilerde bu teknikte çalışmalar çoğalmaktadır. Enstitü bu geç kalınmış sorun üzerine de dikkat çekmeyi ve yeni bir ivme kazandırmayı amaçlamıştır.
-Anadolu arkeolojisi üzerine çocuklar için Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü tarafından Arkeoloji Macerası isimli bir kitap da yayınladı. Çocuklar için nasıl bir okuma haritası belirlediniz?
Fahri Aral: Anadolu arkeolojisi üzerine çocuklara yönelik yaptığımız yayınlarda hedefimiz, erkenden çocuklarda tarih ve kültür şuurunu oluşturmaktır. Bu hedefe yalnızca yayınlarla değil, projemiz kapsamında gerçekleştirdiğimiz eğitim programlarımızla da ulaşmaya çalıştık.
Asım Erverdi: Enstitü’nün isminde yalnızca “Arkeoloji” değil “Kültürel Miras” da bulunmaktadır. Bu üzere yayınlarda hedefimiz çocuklardan başlayarak müdafaa şuurunu, tarih ve kültür şuurunu yükseltmektir. En kıymetli misyonlarımızdan-işlerimizden biri de çocuklarımızı erkenden bilinçlendirmek ve eskiçağ bilimlerine heveslendirmektir. Bu hedefe yalnızca bu yayın ile değil, projemiz kapsamında gerçekleştirdiğimiz eğitim programlarımızla da ulaşmaya çalıştık. Birebir vakitte düzenlemiş olduğumuz I. Arkeoloji Şûrası’nda da çocuklarımıza özel alanlar ve etkinlikler oluşturduk. Bu kitapta ise birinci adım olarak çocukların sorularını yanıtlamaya başladık. Hiç arkeolojinin ne olduğunu, nasıl bir bilim olduğunu düşündünüz mü? Üzere sorulara karşılık vermeye çalıştık. Daha sonra ise ; Arkeoloji Macerası kitabı çocukları yedi günlük bir arkeoloji kampına çağırdı. Bu yaklaşım ile çocukların hayal güçlerini ve araştırma yollarını geliştirmeyi amaçlayan bir harita çiziyoruz.
-Aynı vakitte Doç. Dr. Rânâ Özbal’ın editörlüğünde Türkçe ve İngilizce hazırlanan memleketler arası hakemli bir mecmua de çıkarıyorsunuz. Arkeoloji üzerine bugün yapılan çalışmalar da bir manada kayıt altına alınıyor ve tartışmaya açılıyor diyebilir miyiz?
Fahri Aral: Enstitü’nün daima periyodik yayınının ana emeli, bilimsel bilgiyi yayacak akademik tartışmaortamı sağlamak ve bu sayede bilimsel diyalog ile bilimler ortası bağlantıyı teşvik etmek. Yayını itinayla hazırlayıp her makaleyi hem İngilizce hem de Türkçe yayınlamayı hedefliyoruz. İngilizce makalelerin Türkçe olarak da yayınlanması, sırf Türkçe’nin terminolojik açıdan zenginleşmesini sağlamakla kalmayacak, birebir vakitte memleketler arası çalışmaları mahallî bağlamlara da taşıyacak. Birebir halde Türkçe makalelerin İngilizce yayınlanmasına katkıda bulunmak da mahallî araştırmaların memleketler arası görünürlüğünü artırmaya ve hasebiyle Türk araştırmacıların çalışmalarını geniş platformlarda paylaşılabilmesine hizmet edecek. Türkçe ve İngilizce lisanlarında hazırlanan mecmuanın birinci iki sayısı (2021-1 ve 2022-2) yayınlanmıştır. Yayın Kurulu’nun biçimlendirdiği ve hakemli statüde olan bu seri aralıksız olarak devam ettirilecektir.