Gizem Demir
Arda Erel’in yeni romanı ‘Annemin Bilmediği Her Şey’, İnkılap Kitabevi tarafından yayımlandı. Erel kitapta, bir adamın kendini bulmaya çalışmasının izinde kolektif ve ferdi hafızayı, toplumsal meseleleri, aile olmayı, toplumsal statüleri, baskıları, ötekileştirilmeyi, yok sayılmayı, yalnızlaştırılmayı, kendine yabancılaşmayı sorguluyor.
Erel’le romanını konuştuk.
‘Annemin Bilmediği Her Şey’ isimli romanınızda hafızasını kaybetmiş bir adamın izinde kolektif ve ferdi hafızayı, pek çok toplumsal sorunu işliyorsunuz. Kitabınızı bu türlü bir tabana oturtma fikri nasıl geldi aklınıza?
Bu roman, asimilasyona açık insanların kendilerini tanıma, fark etme süreçlerini sorgulamamla başladı. Herkesin kendisini tanımakta eşit olmaması beni çok rahatsız etti. Bu eşitsizliğin içindeki cinsel, dinî, politik ve sınıfsal tüm asimilasyon alanları beni yazmaya sevk etti. Zira asimilasyon, şahısların kendilerini tanıma süreçlerini daima baltalayan, insanların kendilerine yabancılaşmalarına neden olarak onları kendi kimliklerinden uzaklaştıran çok acımasız ve hoyrat bir süreç. Ve bugünün toplumlarında birçok insanın asimilasyondan, kendini toplumdaki öteki insanlara “benzeşerek” tanımlamaktan kaçınamadığını, bundan kurtulamadığını görüyorum. İnsanların birden fazla kendileriyle barışık değiller; biliyorlar ki toplum da kendiyle barışık değil. Bu, onları kendilerine karşı tehdit ediyor ve korkutuyor. Bu korkutucu ve tehdit edici olan şeyin kaynağı ise siyaset, alışılmış ki tarihi bir öznelik süreci. Her gün üzerimize yağan “kendini sev” telaffuzları bile kendimizdeki farklılıkları değil, toplumla olan benzeşimlerimizi sevmemizi öğütlüyor.
Ben romanda bundan kaçınarak, kendini bilmeyi felsefi ve politik bir düzleme oturtmaya çalıştım. Roman da birinci etapta, “Yarın hafızamı kaybedersem bana gerçekleri kim anlatır, ne kadarını anlatır?” sorusunu kendime yöneltmem ve bu soruyu ezilen bir kimlik üzerinden, politik, sosyolojik ve felsefi bir yerden düşünmemle başladı. Çağdaş dünyanın, çağdaş olamaması karşısındaki hayal kırıklığım, bu romanı yazma sebeplerimden biri.
‘Annemin Bilmediği Her Şey’i yazarken kendinize otosansür uygulamak durumunda kaldığınız yerler oldu mu?
Annemin bilmediği Her Şey, Arda Erel, 252 syf., İnkılâp Yayınları ,2022. Evet oldu; bu soruya rahatlıkla, “Hayır uygulamadım” diyemeyeceğim. Zira maalesef vakit zaman büsbütün bilinçsizce otosansür uyguluyoruz. Özgürce düşündüğümüzü zannettiğimizde bile bize yerleştirilmiş bu baskıdan kurtulamadığımızı düşünüyorum.
Bu romanın konusu üniversal olduğundan, bu romanı öteki bir ülkede yazsaydım nasıl yazardım, bunu da düşünmeden edemiyorum. Lakin şöyle bir şey var ki, bu roman Türkiye bağlamından otosansürle yazıldıysa, bu da Türkiye bağlamından mevzunun “ne kadar müsaade verilerek” tartışıldığını bizlere ve tarihî olarak ileriki yıllarda edebiyat severlere gösterecek. Üzerimizde katman katman çoğalarak devam eden otoriter bir iklim varken, kimse üzerine yağan bu otoriter dalgadan kurtulabilmiş değil, elbette ben de değilim. Fakat bunu fark edenlerden olarak fark edemeyenlerle de birebir yerde değilim. Sansür uyguladığım kimi cümleleri fark ettiğimde, onları sansür uygulanmamış hâline yakın yazmaya çalıştım. Mesela romanımda ana karakterimin dayısı, neoliberal sıhhat siyasetleri yüzünden hayatını kaybettiğinde bunu, “Sistem öldürdü” halinde yazdım. Fakat sansür uygulamasaydım, çok daha detaylı ve net bir biçimde yazabilirdim diye düşünüyorum.
Romanınızın spot cümlesi: “Bazen aynaya değil, sözcüklere baktığında görürsün kendini.” Yedi kitabınız var. Siz de kendini sözcüklere baktığında görenlerden misiniz, yazmak sizin için neleri söz ediyor?
Kelimeler benim içsel dünyama yaklaşmama, toplumların istediği o yabancılaşmaktan kurtulmama, özsaygımı korumama ve duygusal bakımımı önemsememe çok yardımcı oldu. Yazmak, daima kendinle ve toplumla çarpışmak; tartışmak ve daima sorular sormak demektir biraz da. Bazen topluma farklı bir yeri göstermeye çalışmaktır, bazen de toplumu gözünün önündekini göstermeye çağırmak.
Romanımın spot cümlesini şöyle açıklayabilirim: Ben kendimizi bilmeyi ve kendimizi görmeyi fizikî değil, felsefi bir yerden düşündüğümde aynanın bizi kendimize göstermediğini düşünüyorum. Ayna yerine hayatlarımıza sözleri koymamız, ayna yerine sözlere bakmamız gerektiğine inanıyorum. Zira sözler bize aynanın yapamadığı bir şeyi yapıyor, görülmeyen lakin görülmemelerine karşın tesiri çok kuvvetli olan bir yerden bize atak ederek bizi etkiliyor, istila ediyor. Kırgınlığımız, yaralanabilirliğimiz aslında birden fazla vakit sözlerin üzerimizdeki tahrip edici, ağır tesirinden kaynaklanıyor. Sözlere bu yüzden dikkatle bakmak, hangi kelimeyi yakınımıza ve uzağımıza yerleştirdiğimizi önemsemek lazım.
‘Annemin Bilmediği Her Şey’ ile aslında günlük hayatta karşı karşıya geldiğimiz lakin bazen tahminen de canımızı sıkmamak için görmezden geldiğimiz mevzulara da ayna tutuyorsunuz. Edebiyatın sizin için bu türlü bir yönü/amacı olduğunu söyleyebilir miyiz?
Ben edebiyatın konuşmaktan kaçınılan, konuşulması istenmeyen konuları yazmasını çok önemsiyorum. Zira şöyle bir şey var; şayet günlük hayattaki diyaloglar, Heidegger’in deyişiyle çok “laga luga” yapmakla geçiyorsa, değerli olan konulara pek alan açılamıyorsa, edebiyat bu alanı katiyetle fark etmek ve konuşulamayanı konuşmak zorunda. Toplumun çok fazla medyanın ve siyasetin tesiri altında olduğunu düşünüyorum. Bu yüzden bunlara karşı durmak, bunları fark etmek, iktidarların hegemonyalarına gedik açmak bence çok gerekli bir hareket. Edebiyat bu yüzden kritik bir noktada. Ve tarihten de biliyoruz ki edebiyat her vakit mevcut düşünsel hegemonyalara gedik açabilmiş. Yani bugünkü dünyanın gidişatında edebiyatın büyük bir sorumluluğu var aslında. Edebiyatın ve müelliflerin; bilinmeyeni bildirmesi, yanlış bilginin hızla yayıldığı bir vakitte yanlışsız bilgiyi de taşıma fonksiyonu görmesi gerektiğine inanıyorum.
Eserinizin tıpkı vakitte yer yer sizin ömrünüzden da izler taşıdığını belirtmişsiniz kitabınızın sonunda. Lakin elbette kurgu da var. Bu dengeyi nasıl kurdunuz?
Roman yazmak benim için iki şeyi gerektiriyor: Kendime yaklaşmayı, duygusal, düşünsel dünyamda gezintiye çıkmayı ve kendimden büsbütün uzaklaşmayı. Zira roman karakterleri müellifin kendisi olabiliyor çoğunlukla; ben buna çok dikkat ediyorum ve vakit zaman sakıncalı buluyorum. Ana karakter ben olursam, o vakit tüm romanlarım birbirine benzeyebilir. Ben romanda kendi yaşantımdan izler taşıdığını yazdım. Örneğin Altan üzere çocukluk yıllarımda akran zorbalığına uğradım. Akran zorbalığına uğramak çok sıkıntı, çok sancılı, yaşarken sizi canlı canlı kanatan bir süreç. Üzerinizde birileri tepiniyor ve siz çok az şey yapabiliyorsunuz, hele de çocuksanız… Ana karakterimin yaşadığı akran zorbalığı, benim tecrübemden izler taşıyor ancak asla birebir değil. Örneğin ben hiçbir vakit fizikî şiddet görmedim, Altan’ın ailesi üzere bir ailede büyümedim. Lakin Altan’ı anlayabildim, bağ kurabildim, yaklaşabildim ve vakit zaman uzaklaşabildim de.
“Bazı beşerler kendileriyle tanışamazlar. Özellikle tanıştırılmazlar,” diyorsunuz kitabınızda. Siz de kendiyle geç tanışabilen/tanıştırılanlardan mısınız?
Aslında kendimizle tanışmak, hiç bitmeyen bir süreç. Bunun bir başlangıcı var, doğum. Lakin sonu yok. Olağan birden fazla insan kendini tanıyabiliyor mu, işte bunu bilmiyorum; roman da bu eşitsizliği yazmaya çalıştı zaten… Kendinle tanışmanın, bilhassa asimilasyona açık kimliklerde çok kanayan bir dinamiği var. Zira şayet kendinle geç tanıştığını fark ediyorsan, kendinden seni çaldıklarını anlıyorsun. Bir hırsız buluyorsun yani, seni senden çalan, koparan… Ve kendinle geç tanışmak, dünyanın tüm coğrafyalarında değersizleştirilip ötekileştirilenlerin, asimilasyona uğrayan insanların başına gelen bir şey. Zira dışlanan tüm kimlikler, aslında kendilerini “aynı”ya da indirgemeye çalışıyorlar; tıpkı Altan’ın çocukluğunda yaptığı üzere. Dışlanmamak için toplumdaki beşerlerle özdeşleşmeye çalışmak, kendini tanıma sürecini çok etkiliyor.
Toplumsal hafıza ve kişisel hafızadan birini unutmak zorunda olsanız hangisini unutmayı tercih ederdiniz?
Zor lakin değerli bir soru. Ben toplumsal hafızayla ferdi hafızayı birbirinden başka yerlere koymuyorum, ikisini iç içe geçmiş olarak görüyorum çoğunlukla. Lakin bir tercih yapmam gerekseydi sanırım toplumsal hafızayı unutmak isterdim. Zira toplumsal hafıza, birebir vakitte amneziyi de içeriyor; tabuları, idealizasyonu, yüceltmeleri, aşağılamaları ve hiyerarşiyi de. Ve alışılmış ki toplumun hatırladıkları, genelde iktidarın hatırlattıkları, hatırlatmak istedikleriyle de yakından bağlantılı. Judith Butler kimin yasını tutup kimin yasını tutmayacağımızı bile medyanın, iktidarların belirlediğini söylüyor. Ben de neyi hatırlayıp, neyi hatırlamayacağımızı, neyi unutmamız gerektiğini de iktidarların şekillendirdiğini, çoğunlukla yönettiğini düşünüyorum. Bu yüzden toplumsal hafızayı unutmak zorunda kalmak, ferdî hafızayı unutmak kadar tehlikeli gelmiyor bana.
‘Annemin Bilmediği Her Şey’in konusu ve lisanı prestijiyle bir başkaldırı olduğunu, kulakta çınlayan sessiz bir çığlık tesiri yaratmayı amaçladığını söyleyebilir miyiz?
Kesinlikle söyleyebiliriz. Ben bu romanımı toplumda ezildiğini hisseden herkesin okumasını çok istiyorum. Tıpkı vakitte ezme ezilme ilgilerinde ezen tarafta yer alan insanların da okumasını çok istiyorum. Zira aslında romanım, yalnızca ezilen insanların neler yaşadığını değil; ezen insanların da ezilenleri ezerken nasıl gözüktüklerini berrak bir suda dolaşarak, tüm gerçekliğiyle, aileye ve topluma eleştirel bir yerden bakarak, korkusuzca, tüm gerçekliğiyle anlatıyor.