Morgan McFall-Johnsen
HBO’nun dizisi ‘The Last of Us’ birden fazla açıdan klasik bir zombi kıyametini tasvir ediyor. Herkesin gündelik hayatına devam ettiği bir sabah, bir radyoda, Jakarta’da yaşanan kaostan bahsedilir. Ve akşam karanlığı çöktüğünde kaos şiddetlenir; salgına yakalanan beşerler, ana karakterin peşine düşerler. Ne var ki bu kez insanları zombiye dönüştüren şey bir mantardır.
İlk olarak dizinin esinlendiği görüntü oyununda gerçekleşen yeni senaryo, izleyicilere gerçek hayatta bir mantar salgınının olup olamayacağını merak ettirdi. Manchester Üniversitesi’nde mantar enfeksiyonlarını araştıran bir mikolog olan Norman Van Rhijn, Business Insider mecmuasına verdiği yazılı demeçte, “Bir mantar salgını mutlaka mümkün” diyor. Şu an için bilim tarafından bilinen hiçbir mantar çeşidi, beşerler açısından, bilhassa de dizinin betimlediği biçimde acil bir salgın tehdidi teşkil etmiyor. Buna rağmen, mantar enfeksiyonları dünya çapında artıyor ve araştırmacılar gitgide daha fazla sayıda insanın tehdit altına girmesinden telaş duyuyorlar. Dahası, kimi bilim insanları mantar krallığından yeni üstün patojenlerin türemesinden dert duyuyor.
ABD Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezleri’ne bağlı Mantar Hastalıkları Şubesi’nin şefi olan Tom Chiller, “Bunların ortaya çıkıp hastalık yayma potansiyeli çok yüksek” diyor: “Daha fazla mantarın, tedavisi daha güç ve daha bulaşıcı hale gelen insan patojenleri yaymaya başlaması şaşırtan olmaz.”
İşte, ‘The Last of Us’ dizisinin ardında yatan bilimsel gerçek, bilimkurgu ve mantarların neden olduğu tehditler:
GERÇEK: KARINCALARDA BİR ZOMBİ MANTARI MEVCUT
‘The Last of Us’ dizisinde bahsedilen zombiler, baş ve ağız bölgelerinde filizlenen ve yeni kurbanlara bulaşan ‘Cordyceps’ isimli bir mantarın kollarıyla çoğalır. Cordyceps sahiden mevcut; bununla birlikte, yalnızca böceklerin beyinlerini ve vücutlarını ele geçirebilir ve bu böceklerin en ünlüsü karıncalardır. Mantar bir karıncanın bedeninin içinde büyür, karıncanın üst gerçek tırmanmasına sebep olur; bunun akabinde başından filizlenerek ve etrafa sporlarını yayarak kendisini çok daha uzaklara yaymaya çalışır.
Cordyceps tipi mantar insan vücudunun ısısında hayatta kalamaz ve hâl böyleyken bizlere bulaşamaz. Tekrar de öteki mantar tipleri, insanların davranışlarına tesirde bulunabilecek zihin değiştirici nitelikler barındıran unsurlar üretir.
GERÇEK: MANTARLAR BEYNİ VE DAVRANIŞLARI ETKİLEYEBİLİR
Belki de en besbelli örnek, ‘sihirli’ mantarlarda bulunan ve halüsinojenik bir bileşik olan ‘psilosibin’ olabilir. Ergot mantarı, ayrıyeten insan zihnini değiştirmesiyle de bilinir. Kimi tarihçiler, Salem Cadı Davaları’nı ergot zehirlenmesiyle ilişkilendirerek, bayanların enfekte haldeki çavdarı yemelerinin akabinde tuhaf biçimde davranmaya ve birbirlerini büyücülükle suçlamaya başladığını tabir ediyorlar. Psikoaktif bir unsur olan LSD de ergottan elde ediliyor.
Cordyceps üzerinde araştırmalar yürüten ve ‘The Last of Us’ isimli görüntü oyununa danışmanlık yapan David Hughes, verdiği demeçte, “Her bira içişinizde, davranışınız bir mantarın yan eseri olan etanolden etkilenir” diyor. Ayrıyeten, Cryptococcus mantarı akciğerlerden beyne sıçrayabilir ve insanın davranışlarını değiştirebilecek olan menenjite yol açabilir. Hughes, televizyon dizisinden farklı olarak, zihni değiştiren mantarın ‘vücudumuza sıçramadığını ve gelecekte bir bulaşmaya neden olacak bir davranışı tetiklemediğini’ belirtiyor.
KURGU: ZOMBİ MANTARI İNSANLARA SIÇRAYABİLİR
Mantar hastalıklarının hayvanlardan insanlara bulaşması mümkündür. Bununla birlikte, Cordyceps gibisi bir mantarın böceklerden insanlara ulaşan dev bir sıçrama manasına gelen büyük bir mutasyona uğraması ve yeniden de davranışlarımızı tesirli bir halde yönlendirme yeteneğini koruyabilmesi fikri, ziyadesiyle ihtimal dışı.
Chiller, bulaşıcı hastalık dünyasında “Asla, ‘asla’ demeyin” diye uyarıyor. Konuşmasını, “Buna rağmen, aşılması gereken çok fazla mani olduğunu söyleyebilirim” diye sürdürüyor: “Bir karınca ile bir insan dikkat cazibeli oranda birbirinden farklıdır. Bir bağışıklık sistemimiz mevcut, farklı sıcaklıklarda yaşıyoruz, bildiğiniz üzere beden sıcaklığımız onlarınkinden çok daha yüksek. Bu nedenlerden dolayı, o mantarın baş etmesi gerekecek son derece güç birtakım temel olgular kelam konusu.”
GERÇEK: MANTARLARI ÖLDÜREN BİR AŞI MEVCUT DEĞİL
‘The Last of Us’ dizisindeki kurgusal insan Cordyceps’iyle kontaklı birinci hadiseler, Endonezya’nın Jakarta kentinde, hükümetin önde gelen bir mikologdan bu mantarı mikroskop altında incelemesini ve bir cesedin ağzına yerleştirmesini istediği vakit ortaya çıkar. Kahramanımız, kurbanla bir arada çalışan 14 kişinin ortadan kaybolduğunu öğrendiğinde dehşete kapılır. Bir hükümet yetkilisine, “İlaç yok. Aşı yok” diye sert bir biçimde bilgi verir. Mantarı denetim altına almak için hükümetin kentin tamamını bombalamasını tavsiye eder.
Gerçek hayatta, (uzmanlar bunun yerine bombalamayı önermese de) ölümcül mantar enfeksiyonlarına karşı bir aşı olmadığı gerçek. Bunları tedavi etmek kelam konusu olduğunda, elimizde sırf birkaç ilaç çeşidi mevcut ve bunlar sürekli sağlam bir tedavi sunmuyor. İşin aslı, hücresel seviyede mantarlar ve beşerler birbirine çok benzediği için, onlara karşı savaşan ilaçların büyük kısmı, insan bedeni için de zehirlidir. Mantar Enfeksiyonlarına karşı Global Hareket’in aktardığı kadarıyla, mantarlar, sıtmaya kıyasla daha fazla insanın canını alıyor. Hughes, “Mantarlara ait sorun, alet çantamızda onları denetim edecek çok fazla aracımızın olmaması” diyor.
2009 yılında keşfedilen Candida auris üzere kimi ölümcül mantarlar, elimizdeki mantar önleyici ilaçlara karşı bile güçlü bir direnç geliştirdi. Dünya Sıhhat Örgütü’nün belirttiği kadarıyla, Candida auris, hastane salgınlarında bulaştığı kurbanlarının yüzde 29 ilâ yüzde 53’ünün canını aldı. Chiller, mantar patojenlerinin büyük kısmının fırsatçı olduğunu ve yalnızca bağışıklığı baskılanmış olan insanlarda önemli hastalıklara yol açtığını aktarıyor. Chiller, “Ancak artık fırsatçı olmasa da rastgele birimize bulaşabilen mantarlar mevcut. Ve hakikaten endişelendiğim şey, bunların daha bulaşıcı ve daha dirençli bir hale gelmesi” diyor.
KURGU: BEŞERLER ISIRIR VE FİLİZLER MANTARI YAYAR
HBO dizisindeki zombiler, hastalığı yaymak için kurbanlarını ısırmak ya da onlara mantar filizleri aşılamak zorundadır. Gerçek hayatta mantar bulaşması asla bu türlü gerçekleşmez. Mantar enfeksiyonları, tıpkı bir atletteki ayak mantarı yahut saçkıranda olduğu üzere, büyük oranda temas ya da yüzeyler aracılığıyla bulaşır.
Bundan dolayı, Hughes, mantarların bir salgın tehdidi taşıdığını düşünmüyor. “Bir pandemiye, yani tek bir tıbbın tüm dünyayı geniş ölçüde etkilediği bir olaya baktığımızda… sırf bulaşma yollarının tabiatı gereği bile, mantarlar için mümkün görünmüyor” diyor. Mantar patojenlerinin büyük kısmı, başka beşerlerle temas etmekten çok etraftan bulaşır. Mantar sporlarını her vakit solursunuz. Bunlarla birden fazla vakit insan bağışıklık sistemi ilgilenir. Öte yandan, şayet bağışıklık sisteminiz bir hastalık ya da kullandığınız ilaçlar nedeniyle zayıfsa, bu mantar içinizde serpilebilir.
Özellikle de hastaneler ve hapishaneler bundan ötürü salgınlara meyillidir. İnsanları hasta eden mantarların büyük kısmı, bağışıklığı baskılanmış beşerler bir ortaya geldiğinde ya da birçok insan yakın temas halindeyken ve ortak yüzeyleri paylaşırken en üst düzeyde yayılır. ‘Vadi Humması’ üzere kimi daha tehlikeli mantar hastalıkları havadaki sporlardan bulaşır ve bunlar sağlıklı insanları bile hasta edebilir. Van Rhijn, “Gerçek hayattaki kâbus senaryosu, buna emsal mantarların daha fazla hasar yaratması ve görece hafif bir enfeksiyondan hayatı tehdit eden bir enfeksiyona dönüşmesi” diyor.
GERÇEK: ARTAN SICAKLIKLAR TEHDİDİ BÜYÜTEBİLİR
Candida auris salgınları, gizemli biçimde, 2010’lu yıllarda birebir anda üç farklı kıtada birbirinden bağımsız biçimde ortaya çıktı. Bu salgınlar ortasında açık bir ilişki ya da temas mevcut değildi. Kimi bilim insanları, temas sınırının iklim değişikliği olduğunu düşünüyor. Global sıcaklıklar artarken her şey üzere mantarlar da bu duruma ahenk sağlamak zorundalar. Daha fazla sayıda mantar daha yüksek sıcaklıklara ahenk sağlarken daha fazlası da insan bedeni onları yüksek ateşle öldürmeye çalıştığında dahi insan vücudunun ısısında hayatta kalabilir ve çoğalabilir.
‘The Last of Us’ dizisinin açılış sahnesi, 1968 yılında bir bilim beşerinin bir TV sunucusuna hafif seviyedeki global ısınmanın yeni mantar harika patojenleri ortaya çıkarabileceğini söylemesiyle, bu duruma parmak basıyor. Dünya Sıhhat Örgütü geçen yılın ekim ayında yayınladığı birinci mantar patojenleri listesinde, Cryptococcus’la birlikte Candida auris’i birinci dört öncelikten biri olarak sıralıyordu. İklim değişikliği, mantarların insanlığa verdiği ziyanı çoğaltabilecek etkenlerden yalnızca bir tanesi.
Tıpkı daha evvelki HIV/AIDS gibisi viral hastalıklar üzere, Covid-19 salgını da daha fazla insanı mantar enfeksiyonlarına karşı hassas bir hale getirdi. Bir öteki risk faktörü de bağışıklık sistemini baskılayan ve mantarlar üzere başka enfeksiyonlar karşısında daha korunmasız hale getiren ilaçlar kullanma değerine, daha fazla insanın hayat kurtaran ameliyatlar olmasına imkân tanıyan gelişim etabındaki tıbbi teknolojiden kaynaklanıyor. Chiller, “Burada nitekim de insanların dikkatini çekmek ve ziyadesiyle havalı bilim kurgu olasılıklarını öngörmek isteyen bir diziden kelam ediyoruz. Ve bu muhteşem” diyor: “Özellikle de bağışıklığı baskılanmış durumda olan ya da hastanede yatan bireylerde kısaca, mantarı düşünmemiz gerek. İnsanların hayatını kurtarmanın en uygun yolu, erken teşhis ve tedavidir.”
Yazının yepyenisi Business Insider sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)