Terzi Fikri o denli bir giysi dikti ki Fatsa’ya
O Gürcü o denli bir gürledi ki arkadaşlarıyla
Noktalar, noktalı virgüller, askeri operasyonlar
Kimseler çıkaramaz Fatsa’nın sırtından!
Emek hakkının sımsıcak çıplaklığını
Can Yücel
12 Eylül yaklaşırken yıllardır yükselen Türkiye sosyalist hareketi ismine -her ne kadar varoşlarda fakirlerin konut problemini çözen işgaller, fabrikalarda sendikaların, hak taleplerinde kitle örgütlerinin aktifliği üzere olumlu örnekler çoksa da- sokağın, fakirlerin kimi temel problemlerinin onlarla birlikte alternatif idare modelleri ile çözüldüğü örnekler fazla değildi. Natürel burada asıl sorun, böylesi örneklerin ortaya çıkma ihtimalinde bile devletin ‘tehlike’yi hissederek çabucak boğmaya çalışmasıydı.
Tayyip Erdoğan’ın hafta sonu yaptığı konuşmada Fatsa’nın sosyalist belediye lideri Fikri Sönmez’i vefatından otuz yıl sonra hatırlatması üzerine düşünmek gerekiyor. Fındık fiyatını açıkladığı Ordu’da Erdoğan şu kelamları söylemişti: “Bu Ordu, terörün nemenem şey olduğunu yeterli bilir. Ordu, Terzi Fikri’yi de güzel bilir, onların bedelini benim Ordum çok ödedi.”
KARADENİZ’DE FINDIK ÜRETİCİSİ RAHATSIZ
Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan fındık fiyatını açıkladığı konuşmasında neden Terzi Fikri’ye böylesi olumsuz bir atıf yaptı? Kabul etmek gerekiyor ki toplumsal yansıların alabileceği tarafı Erdoğan hâlâ düzgün analiz ediyor. Konuşmasını yapmasından bir hafta evvel Sol Parti, Fatsa’da bir fındık mitingi yapmıştı. Erdoğan’ın oy deposu olarak gördüğü Karadeniz’de kendi memleketi Rize dahil bir değişimin yaşanmakta olduğuna ait müşahedeler de var. Unutmamak gerekiyor ki 12 Eylül öncesinde bu bölgelerde solun kıymetli bir tesiri vardı. Sol bu bölgelerde Fındık üreticisi köylüleri örgütleyerek yükselmişti.
“Fatsa deneyimi”, 14 Ekim 1979 ile Temmuz 1980 ortasında yalnızca dokuz ay süren sosyalist bir belediye çalışmasıdır. Pekala ortadan geçen otuz beş yıla karşın neden hâlâ Fatsa ve Terzi Fikri konuşulmaya devam ediyor? Fatsa, 12 Eylül darbesinin akabinde devrin cuntasının başkanı Kenan Cihan tarafından da çokça lisana getirilmişti. Şöyle diyordu darbenin muktedir generali: “Orada Terzi Fikri diye biri çıkmış ‘Devlet benim’ diyor. Komite kurmuş, Fatsa’yı o komite yönetiyor. Ne yapılıp, yapılmayacağının kararını halk veriyor. Yahut halk ismine o komite. Yani kararı devlet vermiyor. Devlet otoritesi sıfır. Devletin kanunları Fatsa’da işlemiyor.”
‘FATSA DENEYİMİ’ NEYDİ?
“Devletin kanunlarının işlememesi” elbette görece bir kavramdı. Kelam konusu olan devletin klasik işleyişini beklemeyen bir lokal idare tecrübesiydi aslında… Elbette burada yalnızca bir belediyecilik tecrübesi yaşanmadı. Devrimci Yol (Dev Yol) üzere periyodun güçlü bir sol örgütünün dayanağının kıymetine de vurgu yapmak gerekiyor. Fatsa üzere bir küçük ilçede de sistemin mahallî uzantıları bu teşebbüsü baştan engellemeyi başarır ya da işlemez hale getirebilirdi.
Fatsa’da 1979 yılında yapılan orta seçimlerde, Dev Yol’un desteklediği ve mesleğinden ötürü ‘Terzi Fikri’ olarak tanınan Fikri Sönmez, bağımsız aday olarak 3096 aldı. CHP adayı Zeki Muslu 1133, Adalet Partisi adayı İstek Özmaden 859 oy almıştı. Kısa sürecek Fatsa tecrübesi bu seçimin kazanılması ile başladı.
Ancak burada şunun altını çizmek gerekiyor. Bu muvaffakiyet bölgede yıllardır süren devrimci çalışmanın bir sonucuydu. Ve elbette Fikri Sönmez’in ferdî tarihinin de… Bölgenin temel geçim kaynağı olan fındık tıpkı vakitte büyük tüccarların köylünün emeğine el koymasının aracıydı. Türkiye Emekçi Partisi’nin kurulması ile birlikte 1960’lardan sonra fındık fiyatının belirlenmesine yönelik çok sayıda miting gerçekleştirilmişti. 1938 doğumlu, geçimini terzilik yaparak sağlayan Fikri Sönmez, bu mitinglerin tesirli konuşmacılarından biriydi. Sönmez 12 Mart darbesinin akabinde 1972 yılında tutuklanmış, yirmi ay mahpus yattıktan sonra hür bırakılmıştı. Tekrar 1978-79 yıllarında Ordu ve Giresun’da yapılan 8 “Fındıkta Sömürüye Son” mitinginin konuşmacısı ve örgütleyicisiydi.
SİLAHLI TAARRUZLARIN ORTASINDA BELEDİYECİLİK
Ancak 1979 yılı kanlı bir yıldı. Türkiye’nin birçok yerinde bilhassa taşrada sol-sosyalist örgütlerin taraftarlarına, öne çıkan önderlere, hatta Cumhuriyet Halk Partisi’nin yöneticilerine yönelik önemli silahlı hücumlar oluyordu. Fikri Sönmez’in bağımsız aday olduğu seçimler öncesinde ona karşı da bir suikast teşebbüsü yaşandı. Eylül 1979’daki bu akından bacağından vurularak sağ kurtulmayı başardı.
Seçimler kazanıldığında ise kısa sürecek Fatsa tecrübesinin birinci adımları çabucak atıldı. O yıllarda sırf Karadeniz’de değil, Türkiye’nin bütün kırsal bölümlerinde en kıymetli sorun “yol ve alt yapı” sıkıntısıydı. Köylerin ilçeler ile ilişkisi, ‘yol’ denilemeyecek çamurlu patikalar ile sağlanıyordu. İlçe içindeki mahalle ortaları ise en ufak yağmurda çamur deryasına dönüşüyordu. Üstelik mazotun, yağın karaborsaya düştüğü, stokçuluğun yaygınlaştığı yıllardı.
Fatsa, nüfus yoğunluğu ve sıkıntılar açısından bir değerlendirmeye tabi tutularak on bir bölgeye ayrıldı. Bu bölgelerde bâtın oy açık sayım temeline nazaran seçimler yapılarak 11 komite kuruldu.
KARABORSA YASAKLANDI, YOLLAR YAPILDI
Bu komitelerin aktardığı problemlerin tahlili için çalışılmaya başlandı. Bölgede karaborsa ve stokçuluk yapan depolar basılıp malların gerçek fiyattan ödemesi yapılıp dağıtımı sağlandı. Lakin en değerlisi bataklığa dönen yollar, “Çamura Son Kampanyası” ile halkın iştiraki da sağlanarak yapıldı. Yolların yapılması ile birlikte ilçenin bir öteki kıymetli sorunu olan sivrisinek konusu da halledilmiş oldu. Elbette işlerin kısa müddette bürokrasiye takılmadan yapılmasının en değerli nedeni bu bahiste gösterilen iradeydi. Daha evvel müteahhitlerin elinde yıllara yayılıp bitirilemeyen belediye işleri kolektif bir irade ile kısa müddette halledilebilmişti. En değerlisi ülkenin öbür yerlerinde devam eden silahlı ataklar kısa müddette durduruldu. Kente giriş çıkışlar bu komitelerin kontrolündeydi. Bir müddet sonra aile içi uyuşmazlıklardan, kan davalarına, eşlerinden şiddet gören bayanlara kadar bir çok sorun için de halk mahkemeler yerine bu komitelere gelmeye başladı.
Bu durum periyodun hükümetinin ve sıkıyönetimle yönetilen ülkenin askeri bürokrasisinin dikkatini çekti. Birebir devirde Çorum’da kentin Alevi ve solcu mahallelerine yönelik provokasyon, kurulan barikatlar ve direniş ile durdurulmuştu.
Çorum olayları tartışılırken devrin başbakanı Süleyman Demirel “asıl tehlikeye” işaret etti: “Çorum’u bırakın, Fatsa’ya bakın.”
Çünkü tertip, Fatsa’da ‘hep korktukları’ adil hayatın bir küçük örneğini görmüştü. Ülkenin büyük kısmında yağ, akaryakıt, tüpgaz kuyrukları ve çatışmalar varken ilçenin muhafazakar partilerinin bile rahatsız olmadığı bir tecrübenin yayılma ‘tehlikesi’ ortaya çıkmıştı. Fatsa’ya yönelik açıklamalar bir askeri operasyonun hazırlıklarının ayak izlerini gösterirken CHP, Adalet Partisi ve Ulusal Selamet Partisi ilçe liderleri şu açıklamayı yapmışlardı: “Fatsa’da komünist işgal yok, ateş ile barut yok, böylesine huzurlu bir yerde olay çıkartmak niçin?”
DARBEDEN ÇOK EVVEL FATSA’YA OPERASYON HAZIRLANDI
12 Eylül askeri darbesinin akabinde başlayan Dev-Yol davasının klasörleri ortasında sonradan bulunan bir evrak, Fatsa’ya yönelik Genelkurmay Başkanlığı’nda darbeden çok evvel bir rapor hazırladığını gösteriyordu.
Genelkurmay Başkanlığı Taktik Karargâh Kumandanı Tuğgeneral Ahmet Çakıroğlu tarafından sunulan raporda şunlar söyleniyordu: “Devletin yokluğunu fırsat bilen Dev-Yol militanları, güçlü olduklarını göstermek ve taraftar kazanmak amacı ile bayilere gelen akaryakıtı vatandaşlara dağıtmış, sigaralara el koyarak olağan fiyattan halka intikalini sağlamıştır, margarin bulunmadığı vakitlerde fabrikalardan temin ettikleri yağları, olağan fiyattan halka dağıtmışlardır. ‘Devlet’in yapamadığını örgüt yapıyor’ fikri yaratılarak birçok sempatizan kazanılmış ve komünizm için geniş bir taban oluşturulan Fatsa, kurtarılmış bölge ilan edilerek ülke uçurumun kenarına getirilmiştir. Kısa ve uzun vadedeki tedbirlerin alınması durumunda, Fatsa bölgesindeki anarşik olayların büyük ölçüde önlenebileceğine inanılmaktadır. Bugün için mümkün olan önlemlerin alınmasının erken olduğunun düşünülmesi halinde, yarın için çok geç kalınabilecektir.”
Hazırlanan bu rapor aslında olağan bir ülkede aslında olması gereken hizmetlerin belediye tarafından yapılmasının dahi bir ‘komünizm tehlikesi’ olarak yorumlandığını gösteriyor.
O periyot Hürriyet gazetesinin muharriri olan ve daha 2015 yılında CHP’den milletvekili seçilen Oktay Ekşi şöyle yazıyordu: “Fatsa elden gidiyor, ordu bir şeyler yapmalı.”
Dönemin Tercüman üzere sağcı gazetelerinde Fatsa ile ilgili haber çıkmayan gün yoktu. Bu küçük ilçe bir anda sağ basının gayesi olmuştu.
12 EYLÜL’ÜN PROVASI YAPILDI
Fatsa’da hiçbir güvenlik sorunu olmamasına karşın 12 Eylül darbesinin provası sayılabilecek büyük bir operasyon hazırlandı. Periyodun yeni atanan Ordu Valisi Reşat Akkaya’nın yaptığı birinci açıklama, “Fatsa’yı vatan topraklarına katmaya geldim” olmuştu. İktidarda Adalet Partisi ve MHP’nin olduğu 2. Milliyetçi Cephe hükümeti vardı. Operasyonu iki ay sonra askeri darbeyi yapacak olan Genelkurmay Lideri Kenan Cihan yönetmişti.
11 Temmuz 1979 sabahı çok büyük bir askeri güçle Fatsa’ya girildi. İlçeye evvel hücumbotlarla denizden baskın gerçekleştirilirken, bir mekanize piyade taburu, üç jandarma komando birliği, vilayet alay komutanlığı destek birliklerle katılmış, ayrıyeten polis ve MHP’li olduğu bilinen Vali Akkaya’nın gönderdiği ülkücü militanlar da yer almıştı. Bu bireyler evvelce tespit edilen yüzlerce Fatsalının meskenlerini göstermiş, gözaltılar yapılmıştı. Periyodun gazeteleri “operasyon silah kullanılmadan yapıldı” başlığı ile “Devlet Fatsa’ya girdi” diyordu. Lakin beklenen büyük çatışma olmadı. Tek kayıp gece pusu kuran bir askeri birliğin kumandanının kendi askerleri tarafından ezkaza vurulması ile gerçekleşti.
Terzi Fikri ve yüzlerce insan tutuklanıp cezaevine kondu. İki ay sonra gelen 12 Eylül askeri darbesi ile bu şahıslar tekrar azap merkezlerine götürülüp ağır azaplardan geçirildi. Askeri mahkemelerde, “Ben ne yaptımsa halkım için yaptım” diyen Fikri Sönmez, 4 Mayıs 1985’de kaldığı cezaevinde kalp krizi geçirerek öldü. Bir savunmasında şöyle diyordu:
“Beton duvarlara, demir parmaklıklara mecbur edildiğim için hiç ancak hiç hüzün duymuyorum. Vatansever olduğumu bugün söylediğim üzere, 25 yıldan bu yana her yerde söyledim. Bunun için arbedelere girdim. Azap gördüm, zindanlara atıldım. Şayet bir ülkede vatan, İsviçre bankalarında saklı hesap defterleri ve Amerikan doları olarak görülüyor ve bu beşerler da idaresi ellerinde bulunduruyorlarsa vatan için darağaçlarını omuzlayanları elbette ‘vatan haini’ ilan edeceklerdir.”
DOKUZ AY SÜREN TECRÜBE UNUTULMADI
Fatsa tecrübesi, ülkenin kan ve kaos içinde olduğu bir periyotta topu topu dokuz ay sürdü. Fakat bu kısa deneyim bile muktedirlerin neden korktuğunun bir simgesi oldu. Sonrasında yaşanan her sol mahallî belediye tecrübesinde de akla gelen örnek oldu.
Şimdi Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın onu tekrar hatırlatması ile “Terzi Fikri”nin hâlâ yaşadığını da bir defa daha fark etmiş olduk…