Antropolog Zora Neale Hurston’ın Amerika’da kölelik kalkmadan evvel son “köle kargosuyla” gelen Cudjo Lewis ile 1927-28 yıllarında yaptığı röportajları içeren ‘Baraka’ İthaki Arşiv serisinden Özge Onan çevirisiyle yayımlandı. Kitap, antropolojik bir çalışma olmanın da ötesinde Lewis’ın biyografisi özelinde kölelik tarihinin bilinmeyen boyutlarını aydınlatmakta.
1891 doğumlu antropolog Zora Neale Hurston, Journal of Negro History mecmuasından Tabip Carter G. Woodson’ın kullanacağı bir makale yazmak için o periyot Amerika’da “antropolojinin babası” olarak bahsedilen Hekim Franz Boas’ın yönlendirmesiyle Alabama’ya, Mobile’ın bir banliyösü olan Plateau’ya sarfiyat. Böylece asıl ismi Oluale Kossola olan Cudjo Lewis ile tanışır. 1841 doğumlu bu yaşlı adamın, 1859 yılındaki son “köle kargosuyla” Orta Geçit’i aşan ve sağ kalan tek kişi olduğu düşünülmektedir. Cudjo ile röportajlar yapan Hurston, onun kıssası sayesinde kölelik tarihinin farklı boyutlarını da anlatacaktır.
İlkin kölelik tarihine dair bilgiler kaptan günceleri, mektuplar, satış evrakları üzere kaynaklarda mevcuttur. Muharririn tabiriyle bunlar satılana değil satıcıya ilişkin sözlerdir. Münasebetiyle, hafızasıyla muharriri şaşırtan yaşlı adamın tanıklığı yıllarca kölelik yapmış bir siyahinin gözünden kölelik olgusuna bakmamızı sağlar. Bununla birlikte, genel manada beyazların siyahları köleleştirdiği, onları zorla alıp sattığı düşünülmektedir. Halbuki durum tam zıddıdır: Afrika’da mütemadiyen kabile savaşları kelam mevzusudur ve galip gelen kabile, yendiği kabilenin genç erkeklerini ve bayanlarını satar. Hakikaten, Hurston bu yeni olguyu ‘Dust Tracks’ kitabında şöyle açıklar:
“Cudjo Lewis’le yaptığım, üç ay süren bu görüşmelerde beni en çok etkileyen şeylerden biri şuydu: Amerika’daki beyaz halk benim halkımı köleleştirdi. Evet, bizi satın aldılar ve sömürdüler. Lakin görmezden gelemeyeceğim, boğazıma takılıp kalan gerçek şu ki, beni, benim halkım sattı ve beyaz beşerler satın aldı. Bu, çocukluğumdan beri dinleyerek büyüdüğüm tarih anlatısını, yani beyaz insanların Afrika’ya gidip kırmızı bir mendil sallayarak Afrikalıları kandırdıktan sonra onları bir gemiye doldurup buraya getirdiği kıssasını yerle bir ediyordu.” (s.133)
Baraka, Zora Neale Hurston Çev: Özge Onanİthaki Yayınları, 168 sayfa
MAHKÛM KİRALAMA SİSTEMİ
Bu köle kaçakçılığının rotasının orta kısmına da Orta Geçit denmektedir. Köleler haftalarca hareketsizlik, yemeksizlik ve susuzluktan bitap halde satılacakları kıtaya varmak için bu yolu kat ederler. Bu şiddetli ve mecburî seyahatte biraz yiyecek ve biraz suyla hayatta kalırlar ve insan uzunluğunun çok altındaki bâtın kısımlarda çıplak tutulurlar. Hareketsizlikten kımıldayamayacak hale geldikleri vakit ise güvertede biraz yürütülüp tekrar tutuldukları kapalı kısma kapatılırlar. Amerika’ya vardıklarında ise satılır, pek birçoklarını erken yaşta vefata götürecek insanlık dışı çalışma kaidelerine natürel tutulurlar. 1859 yılında 70 günlük gemi seyahatinin akabinde Amerika’ya gelen Lewis da 5 sene 6 ay boyunca kölelik yapmış ve İç Savaş sonrasında özgürlüğüne kavuşmuştur. Lakin özgür kalan bu denli Afrikalı yıllarca çiftlikten gayrısını görmedikleri beyazların ülkesinde ne yapacaktır? Birincinin vatanlarına dönmek için para biriktirmeye çalışırlar, bunu ömürleri boyunca çalışsalar da ödeyemeyeceklerini anlayınca çiftlik sahiplerinden azar azar toprak alarak Africatown’ı kurarlar. Vakitle burası gelişecek, kendilerine ilişkin okulları ve kiliseleri de olacaktır. Lakin buranın birinci kurucuları ve onların çocukları özgürlüklerine kavuşsalar dahi zulme maruz kalırlar. Bunun en sarsıcı somut ispatı da köleliğin “mahkûm kiralama” sistemine dönüşmesidir. Kısaca, bir hata işleyerek yahut haksız yere tutuklanarak mahpusa düşen bir siyah bu sistem zoruyla köleden farksız formda çalıştırılmaktadır.
Bu zulmün, toplumsal boyutları da yadsınamaz: Amerikalı siyahlar da beyazlar da Afrika’dan getirilmiş olanlara yırtıcı muamelesi yapmaktadırlar. Yasal haklarını nasıl kullanacaklarını bilmezler. O denli ki Lewis’a tren çarpmış ve sol bacağını kullanamaz, yani asla çalışamaz hale gelmiştir. Amerikalı bir avukat şirkete dava açıp davayı kazanır ancak Lewis tazminatını asla alamaz. Çalışamaz halde olduğu için onu kilisenin zangocu yaparlar. Bir oğlunu da şerif yardımcısının kurduğu pusuda kaybeder. Çocukları, her gün ırkçılığa maruz kaldıkları için hengameye karışmaktadırlar. Üstüne, bir oğlunu da tren kazasında kaybeder. Siyahların geçtiğini gören kondüktörler yaya geçişinde düdük çalmaz, frene basmaz, kısaca bir siyahın hayatını kurtarmak için hiçbir uyarıcı işarette bulunmazlar. Bir çocuğunun gölde mevti ise intihar diye hasıraltı edilmiş olsa da kuvvetle olası bir faili meçhuldür. Vakit içerisinde bütün çocuklarını, akabinde karısını kaybeden yaşlı adam yapayalnız kalır. İşte bu adamın kıssası beyazların sözüyle son “köle kargosundan” hayatta kalan tek adam sayesinde tarihe düşülen notlardır.
Öte yandan kitabın öyküsü de dikkat alımlı olup buna dair detaylı bilgi kitabın Deborah G. Plant tarafından yazılan son kelamında mevcuttur. Birincinin Hurston husus hakkında Journal of Negro History mecmuasında bir makale yayımlamıştır. Bu, tıpkı vakitte onun birinci makalesidir. On yıllar sonra bu makalenin birçoklarının Emma Roche’nin ‘Historic Sketches of the South’(1914) kitabından intihal olduğunu fark eder çağdaş tarihçiler. Bunun sebebi Hurston’ın çektiği maddi zorluklar, sponsorlarının makaleyi yazması için üzerinde kurdukları baskı, ona yükledikleri angarya işler veyahut kendisi de Afrikalı olan antropoloğun iç çatışmaları olabilir. Lakin, Cudjo Lewis’ın hayatını anlattığı ‘Baraka’ isimli kitabını tamamladığında ise intihalden kaçınmaya çalışmış, makalede ismini sakladığı müellifleri bu metinde belirtmiştir.
BİLİNDİK KÖLELİK ANLATILARINDAN FARKLI
Kitaba bu ismi vermesinin sebebi Amerika’daki siyah kölelerin kaldığı derme çatma yapılara “barracoon” denmesidir. Aslen baraka ve kulübe manalarına gelen bu sözcük köle evi/köle kulübesi manasında kullanılmaktadır. 1931 yılında tamamlanan kitabı hiçbir yayınevi yayımlamak istememiştir. Bunun birincil nedeni Hurston’ın Lewis’ın ağız özelliklerini olduğu üzere yansıtmasıdır. Hakikaten kitabı Türkçeye kazandıran Özge Onan da röportajları antropoloğun bu hassasiyetine dikkat ederek çevirmiştir. Değişiktir ki bu kitap birinci kez 2018 yılında yayımlanmıştır. Kitabın öbür bir özelliği de Hurston’ın bazen hayal gücünden faydalanarak kitabı kısmen de olsa bir sanatçı gözüyle ele almasıdır. Çünkü, Boas’ın kültürel görelilik teorisini, yani hiçbir kültürün bir başkasından üstün olmadığını kabul eden antropolog beyaz emperyalizm hegemonyasına Lewis’ın hayatını “kelimesi kelimesine” aktararak karşı çıkmanın ne derece verimli olacağını irdelemiştir. Bu metot beyaz akademisyenlerin metodudur zira.
Öte yandan ‘Baraka’ bilindik kölelik anlatılarından ayrılır. Klasik anlatılarda rastlanılan özgürlük dileği, firar planları veya kendi kendini satın alma teşebbüsleri üzere temalar bu metinde yoktur. Amerikan Düşü değil Afrika Düşü kelam hususudur. Gelecek beklentisi üstün bir muvaffakiyet elde etmek yerine bir gün kendi insanlarının yanına dönebilmektir. Plant’in sözüyle bilakis anlatılmış bir kölelik öyküsüdür. Hıristiyanlığa geçiş süreci de klasik anlatılardan farklıdır, Lewis ve öbürleri gelenek ve göreneklerini koruyarak din değiştirmiştir. Meraklı okur için metnin sonunda âlâ bir kıssa anlatıcısı olan Lewis’ın aktardığı kıssalar, onun antropolog tarafından çekilen bir fotoğrafı, Africatown’un kurucuları, küçük bir tabirler sözlüğü ve kaynakça mevcuttur. Bu özelliklerinden hareketle kitaba dair en yanlışsız kıymetlendirme için tekrar Plant’in kelamlarına başvurmakta yarar var:
“Hurston siyah halka ilişkin dehayı toplamak, korumak ve yüceltmek için giriştiği bu projede bir yandan en büyük düşü olan tüm dünyaya ‘Afrika’daki en büyük kültürel zenginliği tanıtma’ hedefine ulaşırken tıpkı anda toplumsal Darwinizme, bilimsel ırkçılığa ve Amerika’nın öjeni ismini verdiği kelamda bilimine karşı çıkıyordu. Büyük Irk Teorisi’nin merkezinde yer alan biyolojik determinizmin doktrinini çürütüyordu. Hurston’ın gözler önüne serdiği bu kıssa, kültürel değersizlik ve beyazların üstünlüğü üzere telaffuzlar karşısında bir tartışma başlatıyor, Avrupa’nın kültürel hegemonyasına karşı çıkıyor ve birebir vakitte, beyazların üstünlüğü tezini sorgulatıyordu.” (s.144)