Seray Şahinler – Telif haklarının mevcut durumu ve akıbeti son yıllarda daha çok konuşuluyor, tartışılıyor. Gerek yasal düzenlemeler gerek meslek birlikleri ve varislerin gayretleriyle muharrirlerin hakkı daha sıkı önlemlerle korunuyor diyebiliriz. Türkiye’nin 1959’da Osman N. Karaca tarafından kurulan birinci telif ajansı ONK ise bu alandaki en esaslı kurum. Kitap, tiyatro, sinema-tv alanındaki çalışmalarını sürdüren ONK İdare Şurası Mehmet N. Karaca ile Türkiye’deki telif hakları üzerine konuştuk…
Türk edebiyatının yurt dışındaki tanınırlığı ve bilinirliği son yıllarda ne durumda?
Büyük bir değişikliğin var olduğunu düşünmüyorum. Bizim üzere ajansların uğraşları ve birtakım muharrirlerin ferdî teşebbüsleriyle ve kesinlikle Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın yabancı yayıncılara kendi lisanlarına çeviri için sağladığı teşvik programı TEDA’nın tesiriyle yurt dışında yayımlanan Türk yapıtları nicelik olarak artmış görünebilir lakin bu Türk Edebiyatı’nın tanınırlığı ve bilinirliğini önemli oranda arttırdı mı bilemiyorum. Bir konuya dikkat çekmek isterim. Yapıtlarımızın büyük pazarları oluşturan İngilizce, Fransızca üzere Batı lisanlarında yayımlanıp yayımlanmadığına bakıyoruz, bunu ölçü alıyoruz. Lakin İngiltere’de çeviri eser oranı yüzde 5, Amerika’da yüzde 3, Fransa’da biraz daha düzgün yüzde 15’in biraz üzerinde. Yani dünyanın dört bir yanından müellifler yapıtları bu lisanlara çevrilmesini ümit ediyor lakin sonuçta oradaki yayıncıların yayımlayabileceği çeviri eser sayısı da sınırsız değil. 2019 başında telif hakkı kalkana kadar Sabahattin Ali’nin başta “Kürk Mantolu Madonna” olmak üzere yapıtlarını tüm kıymetli pazarlarda yayımlatma muvaffakiyetini yakaladık. Öncesinde Reşat Nuri Güntekin’in “Yaprak Dökümü”, “Dudaktan Kalbe” üzere yapıtlarından uyarlanan televizyon dizilerinin yurt dışında tanınması bilhassa Rusya, Doğu Avrupa ve Balkan ülkelerinde muharririn yapıtlarının sıkça yayımlanma imkanı bulmasına yol açtı. Son devirdeki en kıymetli başarımız ülkemizde de yine keşfedilen müellifimiz Suat Derviş’in “Çılgın Gibi” isimli romanının “In the Shadow of the Yalı” ismiyle ABD’de yayımlanması oldu. Müellifin “Ankara Mahpusu” isimli yapıtı de yakında bu ülkede yayımlanacak.
Telif hakları bugün ne durumda pekala? Şu an yaşanan problemler sorunlar neler?
Geçmişte yaşanan kahırları düşündüğümde bugün telif hakları konusunda hiç de küçümsenmeyecek bir ilerleme kelam konusu elbette. ONK Ajans Türkiye’nin birinci telif hakları ajansı ve merhum babam Osman N. Karaca tarafından 1959 yılında kuruldu. Ben lise öğrencisiyken, ‘70’li yılların ikinci yarısında bile edebiyatla, sanatla direkt ilgili olmayan çeşitli yaş kümelerinden beşerler telif hakkı kavramının ne olduğunu bilmiyorlardı. Bugün makul bir eğitim seviyesindeki herkes için bu kavram bilinir olmuş durumda. Yaşanan dertlere gelince; bizim ajans olarak çalışma alanlarımız kitap, tiyatro, sinema ve televizyon ve her birinin kendine mahsus badireleri oluyor elbette. Örneğin bugün yayıncılık sanayisinin her türlü sorunu elbette bize ve doğal temsil ettiğimiz yazarlara yansıyor…
Türk tiyatrosundaki yeni sesler, yeni oyunları ve muharrirleri daha çok keşfediyor artık. Tiyatrodaki telif hakları ne durumda?
İki hususa değinmek isterim: Birincisi, küçük toplulukların kimileri özgün yapıtların isimlerini değiştirerek, afiş ve duyurularında muharrir ismine yer vermeyerek telif ödemekten kaçınıyorlar. Bunu ayıplıyorum ve ayrıyeten hak teslimiyeti açısından yanılgılı buluyorum. Tiyatro sanatını icra eden sanatkarlara hiç yakıştıramadığım bir durum. İkincisi ise küçük bir şikâyet. Gerek kimi ödenekli tiyatrolar gerekse özel tiyatrolar sahnelemek istedikleri oyunların, bilhassa de yabancı oyunların telif hakkı için ajansımıza bazen çok geç müracaatta bulunuyorlar. Öğreniyoruz ki oyun programa alınmış, provalara başlanmış, prömiyer günü gelmiş çatmış, bu türlü bir zamanlamayla tiyatro bize telif hakkı müracaatında bulunuyor. Meğer yabancı bir muharririn yurt dışındaki ajansı kelam konusu oyunla ilgili tahminen hiç rasyonel olmayan bir avans talebinde bulunacak. Tahminen oyunun oynanmasını istemeyecek. Politik nedenlerle geçmişte bu türlü durumlar oldu. Bu durumda haftalarca provalarda verdikleri emeğin boşa gitme mümkünlüğü ortaya çıkıyor. Bizi üzen bu cins durumlar oluyor. Sorun çıkmasa bile bize mukavele sürecini tamamlamak için kâfi mühlet kalmıyor.
Kültür yayıncılığı pazarın yüzde 45’i
Türkiye’de yayıncılık için sıkıntı bir süreç işliyor. Kâğıt krizi yaşanıyor ama bir yandan da kitap basım adetlerinde artış kelam konusu. Nasıl görüyorsunuz bugünkü tabloyu?
Bir müddet evvel sayılara baktığınızda kitap pazarında minimal bir büyüme var üzereydi ancak son devirde raporlarda önemli düşüşler görüyoruz. Ayrıyeten bu sayılara bakarken dikkate alınması gereken bir konu var. Pazarın yaklaşık yüzde 50’sini eğitim kitapları, yüzde 5 civarını da inanç kitapları oluşturuyor. Münasebetiyle açıklanan bandrol sayısının lakin yüzde 45’i kültür yayıncılığına ilişkin. Evet, yayıncılık dalında hem pandeminin hem de ülkenin içinde bulunduğu ekonomik şartların bir sonucu olarak önemli düşünceler yaşanıyor. Bunun bize yansıması kaçınılmaz, lakin bir yayınevi olmadığımız için bu hususta detaylı bir teşhis sunmam pek hakikat olmayabilir. Şunu söyleyebilirim; temsil ettiğimiz yerli ve yabancı muharrirlerin yapıtları açısından yayınevlerinin çok daha seçici olmak durumunda kaldıklarını, yeni müellifler ve eserler konusunda çok fazla risk almak istemediklerini gözlemliyoruz.