TDK sözlüklerinde sadece olumsuz anlamlarla tanımlanan “Ali” maddesi ve Türk Dil Kurumu ile Kültür Bakanı’na 11 soru

Armağan L. İlker

Türk Lisan Kurumu (TDK) çevrimiçi Aktüel Türkçe Sözlük’te “özel isim” olarak “Ali” maddesi şöyle düzenlenmiştir. 

Ali ‘Çok zorba’ manasında Ali kıran baş kesen, ‘bir kimse birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir diğerine vererek işini yürütmek’ manasında Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek tabirlerinde geçen bir kelam. (TDK kelamlık.gov.tr / Şimdiki Türkçe Kelamlık / Erişim Tarihi: 10 Ekim 2022) 

“Ali”, TDK Yeni Türkçe Sözlük’te sırf “Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek” tabiri üzerinden tanımlanırken, “Veli” hususunda bu tabire atıf yapılmış mıdır diye Veli unsuruna gidildiğinde orada bu tabire yer verilmediği görülmektedir.  

Çevrimiçi kaynaklarda bir eksiklik yahut kuşku olması halinde basılı kaynaklar temel alınır. “Ali”nin TDK Yeni Türkçe Sözlük’te öncelikle “özel isim” olarak tanımlanıp sırf olumsuz manada kullanılan iki tabirde geçen kelam olarak açıklanması, o hususta geçen öteki “özel isim”lerin açıklamasında bu tabirlere yer verilmemesi kuşkulu bir durum doğurduğundan basılı TDK Türkçe Kelamlık taraması gerekti. 

2019’da yayımlanan TDK Türkçe Sözlük’te (11. Baskı) “Ali” unsuru şöyle yer almaktadır:

“Kurnazca ve haince düzen” manasında Ali Cengiz oyunu, “çok zorba” manasında Ali kıran baş kesen, “bir kimse birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir diğerine vererek işini yürütmek” manasında Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek tabirlerinde geçen bir kelam. 

Burada karşımıza bir sorun daha çıkıyor. Çevrimiçi TDK Yeni Türkçe Kelamlık ve basılı TDK Türkçe Kelamlık “Ali” hususları birbirinden farklı. TDK, “Ali”yi, “Ali kıran baş kesen” ve “Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek” deyimleri üzerinden açıklamakla yetinmemiş, basılı kaynağa, olumsuz mana taşıyan bir tabir daha eklemiştir: Ali Cengiz oyunu.

“Ali”nin sadece olumsuz mana taşıyan tabirlerle tanımlanması

“Ali”ye yüklenen tek karşılık ve yalnızca olumsuz mana taşıyan tabirlerle tanımlanması dışında, sözlükbilim prensiplerine de uyulmadan hazırlanan bu husus için evvelki baskılar kronolojik olarak izlendiğinde, “özel isim” olarak Ali unsurunun birinci olarak 1988 yılında yayımlanan TDK Türkçe Kelamlık 8. Baskı’da ve “Ali Cengiz oyunu” tabirini kapsayarak düzenlendiği görülmektedir:

Ali is. Ar. Kişi ismi olarak aşağıdaki tabirlerde geçer: Ali Cengiz oyunu “kurnazca ve haince düzen” manasında kullanılır. Ali kıran baş kesen çok zorba: “O kadar kızın içinde Ali kıran baş kesen olmuş…” Tarık Dursun K. Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek (bir kimsenin) birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir diğerine vererek işini yürütmek.

Ancak bir evvelki TDK Türkçe Sözlük’te (1983/7. Baskı) “özel isim” olarak “Ali” hususu yer almamaktadır.

1983/7. Baskı TDK Türkçe Sözlük’te ilgili sayfada unsur sıralaması şöyledir:

Burada öbür bir mevzu daha dikkat çekmektedir. 1983/7. Baskı’da başka farklı yer alan “alikıran” ve “alicengiz” tabirleri, 1988/8. Baskı’da unsur olarak yer almamıştır.

1983 ve 1988 baskıları karşılaştırıldığında görülüyor ki TDK, 1983/7. Baskı’da unsur olarak yer alan “alikıran” ve “alicengiz” tabirlerini 1988/8. Baskı’da kaldırmış ve sözlüğe “özel isim” olarak “Ali” hususunu ekleyerek bu iki olumsuz manada kullanılan tabiri “Ali” hususunda “Ali” karşılığı olarak tanımlamıştır.

TDK, “Ali” maddesinde “Ali”nin yer aldığı ya da temsil ettiği öteki bir manaya ve çağrışıma yer vermediği üzere, “Ali”ye “Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek tabirlerinde geçen bir söz” olarak atıf yaptığı tabire “Veli” hususunda rastgele bir atıf yapmamıştır. 

TDK, “Ali” için atıf yaptığı “Ali Cengiz oyunu” tabirinde geçen “Ali” için unsur açtığı halde “Cengiz” için unsur açmamıştır.

TDK, olumsuz manada kullanılan üç tabirde geçen üç isimden (Ali, Veli, Cengiz) sadece “Ali”yi seçip ona unsur açmış ve bu üç tabirin taşıdığı olumsuz manası “Ali”ye yüklemiştir.

Buraya kadar TDK 1988/8. Baskı’da birinci sefer yer verilen “Ali” hususunun sözlükbilim prensipleri yok sayılarak hazırlandığı, bu tercihin bilimsel etik kurallara uymadığı görülmektedir. Buna karşın TDK tarafından 1988’de sadece olumsuz örneklerde geçen “özel isim” olarak düzenlenen “Ali” unsuru günümüze kadar basılı TDK Türkçe Sözlük’te ve çevrimiçi baskısında korunmuştur.

1988 ve 2019 baskılarında “Ali” unsurları ortasındaki fark

TDK’nın sözlükbilim unsurlarına ters bir teknikle 1988/8. Baskı Türkçe Sözlük’te birinci kere tanımladığı “özel isim” olarak “Ali” unsuru, 2019/11. Baskı’da korunmakla kalınmamış, “Ali”ye yüklenen olumsuzluk manası daha da güçlendirilerek hususta değişiklik yapılmış, en ağır tarif direkt unsur başına çekilmiştir.

1988 ve 2019 yılı basılı TDK Türkçe Kelamlık “Ali” unsuru ortasındaki fark aşağıda görülebilir:
(1988/8. Baskı TDK Türkçe Sözlük/Ali Maddesi) 

Kişi ismi olarak aşağıdaki tabirlerde geçer. Ali Cengiz oyunu “kurnazca ve haince düzen” manasında kullanılır. Ali kıran baş kesen çok zorba: “O kadar kızın içinde Ali kıran baş kesen olmuş…” Tarık Dursun K. Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek (bir kimsenin) birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir diğerine vererek işini yürütmek.

2019/11. Baskı TDK Türkçe Sözlük/Ali Unsuru:

Ali “Kurnazca ve haince düzen” manasında Ali Cengiz oyunu, “çok zorba” manasında Ali kıran baş kesen, “bir kimse birinden aldığını ötekine, ötekinden aldığını bir diğerine vererek işini yürütmek” manasında Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek tabirlerinde geçen bir kelam. 

2019/11. Baskı’da “Ali” hususunda değişiklik yapıldığı göz önüne alındığında 1988/8. Baskı’da tanımlanan ve günümüze kadar birebir manada korunan “Ali” hususunun sehven kaldığı düşünülemez; zira TDK, 1988/8. Baskı’da bilimsel bakış ve tanımlamadan uzak, sözlükbilim ve bilimde etik unsurlarına muhalif düzenlenen bir maddeyi tashih etmek, düzeltmek yerine 31 yıl sonraki baskısında bu unsurun olumsuzluk şiddetini daha da görünür kılacak formda, “Kurnazca ve haince düzen” tarifini başa alarak “Ali” hususunu güncellemeye gitmiştir.

TDK 1988/8. Baskı ve 2019/11. Baskı kelamlık çalışmasının ortak üyeleri

1988/8. Baskı TDK Türkçe Sözlük’te “özel isim” olarak “Ali” unsuruna birinci sefer yer veren TDK Kelamlık Bilim ve Uygulama Kolu Heyeti’nin o devirdeki lideri Prof. Dr. Hasan Eren’dir. 1988/8. Baskı TDK Türkçe Kelamlık çalışmasında Prof. Dr. Hasan Eren dışında heyette yer alan öteki dört üye, Doç. Dr. Nevzat Gözaydın, Doç. Dr. İsmail Parlatır, Prof. Dr. Talat Tekin ve Doç. Dr. Hamza Zülfikâr’dır. Bu üyelerden Nevzat Gözaydın, İsmail Parlatır ve Hamza Zülfikâr, 2019/11. Baskı TDK Türkçe Kelamlık Çalışma Kümesi’nde da yer almışlardır.

“ali kıran baş kesen”de “Ali” nerede?

TDK “Ali” hususunun açıklamasında “Ali kıran” olarak yer verilen, 1983/7. Baskı’da yer alan “alikıran başkesen” ve “alicengiz oyunu” tabirlerinde geçen “ali”nin “özel isim” olduğu niyetiyle “Ali” unsurunu tanımlasa da Yrd. Doç. Dr. Seyfullah Türkmen, 2009 yılında yayımladığı “Atasözleri ve Tabirlerde Yaşayan Kişi Adları” başlıklı makalesinde “özel isim” olarak “Ali”nin yer aldığı ve TDK’nın 1988’den bugüne kadar “Ali” karşılığı olarak verdiği “Ali Kıran”daki “ali”nin şahıs ismiyle ilgisinin olmadığını belirtmektedir. Türkmen, “ali kıran baş kesen” tabirindeki “ali”nin “Dalı kıran baş keser” kelamının konuşma lisanından günümüze gelmiş bir “galat”, yanlışlık olduğunu sav etmektedir.

Bkz. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/54677

“al-i Cengiz” nasıl “Ali Cengiz” oldu? 

Türkmen birebir makalesinde, Kubbealtı Sözlüğü müellifi Ayverdi’ye atıf yaparak “Ali Cengiz oyunu” tabirindeki “Ali”nin “özel isim” değil, “aile, soy” manasına gelen “āl” olduğunu, “āl-i Cengiz”in de “Cengiz’in soyu” manasına geldiğini belirtmekyedir.

Bkz. Kubbealtı Lügatı, Misalli Büyük Türkçe Kelamlık, İlhan Ayverdi, 2011 

TDK’nın, sırf üç tabirde geçen kelam olarak tanımladığı “özel isim” “Ali” hususu düzenlemesinden yıllar evvel Ferit Devellioğlu’nun “özel isim” olarak tanımladığı “Ali”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat’te şöyle yer almaktadır:

Alî: Ebû-Tâlib’in oğlu ve peygamberimizin dâmâdı ve amcazâdesi, dördüncü halife.

Bu durumda…

1. TDK “alikıran başkesen” ve “alicengiz oyunu” unsurlarından “ali”yi çekerek “özel isim” “Ali” hususu yaratmış, sözlükten unsur olarak çıkardığı bu iki tabiri “Ali” hususunun karşılığı olarak tanımlamıştır; sonraki yıllarda buna “Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye” tabirini eklemiştir.
2. TDK, 1983/7. Baskı Türkçe Sözlük’te yer alan “alikıran” ve “alicengiz” unsurlarını 1988/8. Baskı TDK Türkçe Sözlük’ten çıkarmıştır.
3. TDK, “alikıran” ve “alicengiz” unsurlarında geçen “ali”ye, “özel isim” sayarak unsur açmış, tıpkı tabirlerde geçen öbür özel isimlerden “Cengiz”e unsur açmamıştır.
4. TDK, “Ali” için atıf yaptığı “Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek” tabirinde geçen “Veli”den “Veli” unsurunda kelam etmemiştir.
5. TDK, 1983/7. Baskı’da yer alan “alikıran başkesen” ve “alicengiz oyunu” hususlarını kaldırıp 1988/8. Baskı Türkçe Sözlük’te bu iki tabiri “Ali” unsuruna karşılık olarak tanımlayan kelamlık heyetinde yer alan üç kişi, “Ali” unsurunu güncelleyen 2019/11. Baskı TDK Türkçe Kelamlık Çalışma Kümesi’nde da misyon almıştır.

TDK’ya Sorular:

1. TDK kelamlık kolu çalışması gereği sözlükte yeni bir unsura yer vermek için evvel o unsurun önerilmesi gerekmektedir. TDK, “Ali” unsuru TDK Türkçe Sözlük’e ne vakit, kim tarafından önerilmiştir? “Ali” hususunun bu halde kabul edilmesinin münasebetleri kayıtlarınızda nasıl yer almaktadır?
2. TDK, 1988/8. Baskı’da “özel isim” olarak açtığı “Ali” unsurunda “Ali”nin manasını neden sırf olumsuz mana taşıyan “alikıran baş kesen” ve “alicengiz oyunu” tabirleriyle açıklamıştır? 
3. TDK, 1988/8. Baskı’da “alikıran” ve alicengiz” unsurlarını sözlükten neden kaldırmıştır? TDK kayıtlarında, bu hususların kaldırılmasının önerilme ve kabul edilme münasebetleri nelerdir?
4. TDK, 1983/7. Baskı’da husus olarak baş harfleri küçük yazılan “alikıran” ve “alicengiz” deyimlerindeki “ali”nin “özel isim” olduğuna hangi dilbilimsel usulü kullanarak karar vermiştir?
5. TDK, içinde “özel isim” olarak “Ali” geçtiğini öne sürerek örnek verdiği “alikıran” ve “alicengiz” unsurlarında geçen “özel isim” (Ali) için husus açtığı halde neden tıpkı tabirlerde geçen öbür “özel isim” “Cengiz”e sözlükte husus açmamıştır?
6. TDK, “Ali” için atıf yaptığı “Ali’nin külahını Veli’ye, Veli’nin külahını Ali’ye giydirmek” tabirinde geçen “Veli”den “Veli” hususunda neden kelam etmemiştir?
7. TDK “Ali” unsurunun, 2019/11. Baskı TDK Türkçe Sözlük’te ve çevrimiçinde bugünkü haliyle değiştirilmesi ne vakit, kim tarafından önerilmiştir? “Ali” hususunun bu halde kabul edilmesinin münasebetleri kayıtlarınızda nasıl yer almaktadır?
8. TDK, 1988 Türkçe Sözlük’te düzenlenen ve sonraki baskılarında günümüze kadar devam ettirilen, sadece olumsuz manadaki üç tabirle tanımlanan “Ali” unsurunun, bir kelamlık çalışması kapsamında dilbilim, sözlükbilim ve bilimsel etik prensiplerine uygun, eksiksiz, gerçek ve kapsayıcı tanımlandığına inanıyor mu?
9. TDK, içinde “Ali” geçen ve “kurnazca ve haince düzen”, “zorba” manasına gelen iki tabiri sözlükten kaldırıp “Ali” hususunun tek karşılığı olarak tanımlamayı, buna “işini insanları kandırarak yürüten” manasında kullanılan diğer bir tabiri eklemeyi, “Ali”yi sözlüklerinde sırf olumsuz manada tanımlayarak güncellemeyi nefret lisanı sayıyor mu? 
10. TDK, okuma yazma öğrendikten sonra, manasını öğrenmek için TDK Türkçe Sözlük’e bakıp isminin sadece “çok zorba”, “kurnazca ve haince düzen”, “işini insanları kandırarak yürüten” manasında tanımlandığını gören 7 yaşındaki Ali’ye ne söylemek ister?

T.C. Kültür ve Turizm Bakanı’na soru:

TDK Türkçe Sözlük’te “özel isim” olarak düzenlenen “Ali” hususunun sırf olumsuz mana taşıyan üç tabirle tanımlanması hakkında ne düşünüyorsunuz?

Hatırlatma: Türk Lisan Kurumu (TDK), bugün Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlıdır. TDK, 2018’de Cumhurbaşkanlığı tarafından çıkarılan 664 sayılı KHK’de yapılan yeni bir düzenlemeyle ve 2018/1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlanmıştır.

KAYNAKLAR

tdk.gov.tr

sozluk.gov.tr

TDK Türkçe Kelamlık 1983/7. Baskı

TDK Türkçe Kelamlık 1988/8. Baskı

TDK Türkçe Kelamlık 1998/9. Baskı

TDK Türkçe Kelamlık 2005/10. Baskı

TDK Türkçe Kelamlık 2019/11. Baskı

Ferit Devellioğlu, Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 1984/6. Baskı

Kubbealtı Lugatı, Misalli Büyük Türkçe Kelamlık, 2011/2. Baskı

islamansiklopedisi.org.tr

dergipark.org.tr

dildernegi.org.tr

ayk.gov.tr

ktb.gov.tr

resmigazete.gov.tr