Dr. Av. Muhammed Hardalaç
Arkeoloji, “arke” (eski) ve “logos” (yöntem, bilim) sözlerinin birleşimi ile oluşmuştur. Türkçeleştirilmiş hali kısaca “eskinin bilimi”dir. Arkeoloji eski kültür ve medeniyetleri; günümüze ulaşabilmiş kalıntılarını sosyoloji, coğrafya, tarih, edebiyat, etnoloji üzere birçok bilimden yararlanarak inceleyip yine kurmaya çalışan bilim koludur diyebiliriz. “Eski” olarak söz ettiğimiz bu geçmişin çoğunluğunun toprak altında kaldığını ve bunları çıkarabilmek için hafriyat yapılması gerektiğini ve bu hafriyatın da arkeolojinin temeli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu ayki kapak konusu olan Teos Antik Kenti’nde de bilim temelli kazıçalışmalarında epey değişik bir keşif yapılmıştır. Teos’ta 95 cm yüksekliğinde bir mermer stele yazılmış 58 satırdan oluşan bir yazıt bulunmuştur. Antik kentte birbirinden bedelli, geçmişi bize anlatan birçok keşif yapıldıysa da 2 bin 200 yıllık kelam konusu yazıtı kıymetli kılan, bu yazıtın Anadolu’daki en kapsamlı “kira sözleşmesi” olmasıdır. Yazıttaki bilgilere nazaran içerisinde yapılar, köleler, kutsal sunak bulunan bir arazi olasılıkla vasiyetname yoluyla Teoslu bir vatandaş olan Dionysas isminde bir hayırsever tarafından “neos”lara bağışlanmıştır. Kontrattan kentin gymnasion’unda eğitim gören 20–30 yaşları ortasındaki neos’ların nizamlı gelir sahibi olmaları için kendilerine miras yoluyla kalan bir araziyi kiraya verdikleri anlaşılıyor. Arazi açık artırma metodu ile kiraya veriliyor. Birtakım bireyler toprağa talip oluyor ve sonrasında kimin kiralayacağına karar veriliyor. Kiralayanın ismi de yazıtta açıkça belirtiliyor.
Şartlar ve cezalar
Sözleşmede çok sayıda kaide bulunmakta olup bunlar epey ayrıntılıdır. Öncelikle kiracının bu koşulları yerine getirmesi için bir kefil gerekiyor. Bu muahedenin yürürlüğe girmesi için altı şahit isteniyor. Bu altı şahidin üçü kentin baş yöneticilerinden oluşuyor. Bunun dışında neos’lar kontratta “kutsal” olarak nitelendirilen bu araziyi yılda üç gün kullanmak istediklerini de belirtmişler. O periyotta de topraklardan devlet tarafından vergi alınıyordu fakat arazi “kutsal” olarak nitelendirildiği için vergiden muaftutulmuş. Yazıtın neredeyse yarısı ceza formülleriyle donatılmıştır. Kiracının arazinin yıllık bakımını yapmaması, binaları bakımsız bırakması durumunda ceza ödeyeceği kontratta ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Ayrıyeten neos’lar, her yıl araziyi denetleyeceklerini, arazinin verimliliğinin katiyen azalmaması gerektiğini de kontrata yazmışlardır. Kiracı mukavelede belirtilen şartları yerine getirdiği sürece vakit kısıtlaması olmaksızın araziyi işletme hakkına sahip olmaktadır.
İki terim
İki terim Metinde ayrıyeten şimdiye dek belgelenmemiş iki türel terim geçmektedir: Bunlardan “atmenon” yıllık kira bedelini (150 drakhme), “epheurethen” ise arazinin kiralanması esnasında açık artırmada elde edilen ihale bedelini (450 drakhme) söz ediyor. Teos’taki bu mükemmel keşif o periyodun hukuk anlayışı ile ilgili bize bilgiler veriyor. Bölgede bulunan yaklaşık 400 yazıt daha var. Bu yazıtlar hukuk dışında Helenistik Dönem’deki toplumsal hayatın anlaşılması açısından epey bedelli. Tarihe ışık tutan bilgileri ortaya çıkaran, derleyen, günümüzde var olmayan bir kültürü insanlığa sunan, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Ankara Üniversitesi’nin ortak çalışmasıyla gerçekleşen bu keşif için şahsen kendisiyle de çalışma imkânı bulmuş biri olarak Hafriyat Lideri Prof. Dr. Musa Kadıoğlu’na, bilim insanlarımıza ve emeği olan herkese hürmetlerimizi sunmadan Teos’ta bulunan kira kontratı geçmek istemedik bu yazımızda.