Elif Koparal*
Tarım, gezegenimizin derin tarihinde insan topluluklarının doğal etraf ile olan alakasının kavranabilmesinde temel bir olgu. Bu kavrayışta en az tarım kadar değerli bir başka olgu ise kentleşme. Çağdaş dünyada tarım ve kırsal hayat ile kentleşme her ne kadar aksi bağlamlar üzere görünse de aslında yerleşik hayat ve kentlerin ortaya çıkışını tetikleyen sürecin insanın tarım yapmaya başlaması olduğunu arkeolojik datalardan biliyoruz. Bundan yaklaşık 10 bin yıl evvel avcı toplayıcılıkla geçinen, doğal barınakları konut olarak kullanan insanların bitkileri kültüre alıp hayvanları evcilleştirmesi ve böylece yerleşik bir hayata geçmesindeki temel etkenlerin ne olduğu hala en ilgi cazip araştırma alanlarını oluşturuyor. Artık “uygarlığın” çizgisel bir gelişimden fazla çok daha karmaşık bir süreç olduğunu biliyoruz. Yeni keşifler ve arkeolojik bulgular, avcı toplayıcı kümelerin Göbeklitepe üzere anıtsal yapıları inşa edip kullanacak, en kıymetlisi de buna muhtaçlık duyacak ölçüde örgütlenmiş ve karmaşık topluluklar olduklarına işaret etmekte. Göçebe bir hayat biçimi süren, kalıcı konutlar inşa etmeyen bu toplulukların toplumsal örgütlenme biçimleri “kentleşme” olarak tanım edilen süreçle toplumsal bağlar bakımından benzerlikler taşıyor olmalıydı. Bu mümkünlük insanların yerleşik yaşama geçerek tarım yapmaya başladığı eşiği anlamak için geçmişe daha çıplak bir gözle bakmamız gerektiğini hatırlatıyor bizlere.
Tarım ve kentleşmenin karmaşık münasebeti yalnızca geçmişi anlamak için değil, bugün ve gelecek için de kıymetli bir mevzu. Arkeoloji, bu karmaşık alakanın dinamiklerini anlamaya uğraş ederken, kent- kırsal ikiliğine dayalı telaffuzları de yine sorguluyor.
TARIMA DAYALI EKONOMİ
Warka Vazosu, Uruk, MÖ 3200-3000 Geleneksel anlayış, geçmişte kentlerin merkezileşen otoriteler olarak büyüyüp giderek despotlaştığı, kırsalın da merkezi besleyen bir pozisyonda sabitleştiği bir modeli benimsiyordu. Günümüzde Irak hudutları içinde kalan Fırat havzasında MÖ 4. binde kurulan Uruk yerleşimleri hala birinci kentler olarak tanımlanıyor. Hem toplumsal bağlar ve sembolizm üzere soyut hem de anıtsal yapı, kamusal alan ve sistemli yerleşim üzere somut bileşenleri ile Uruk kültürüne ilişkin yerleşimler kent tarifinin tüm gereklerine sahiplerdi. Bu kentlerin ortaya çıkışı kuşkusuz Fırat’ın verimli taşkın ovalarında yapılan tarım ile yakından ilgiliydi. Artı eserin merkezde yani idari bir kurum olan İnanna Tapınağı’nda toplanması, akabinde merkezden dağıtılmasına dayalı iktisat, sınıflaşma ve merkezi idarenin güçlenmesindeki en değerli ögeydi. 1934’te hafriyatta kesimler halinde bulunup birleştirilen ve bugün Berlin Müzesi’nde sergilenen Warka Vazosu üzerinde yer alan betimlerde dört bant halinde bir harman mevsimi sonrası eserin Tanrıça İnanna’nın tapınağına taşınması anlatılır. Tarıma dayalı iktisat ve eserin sirkülasyonunun, merkezi yönetimde toplanması kuşkusuz devlet mefhumunun da ortaya çıkışı ile ilgilidir.
Anıtları, sistemli planlanmış konutları ve mezarlıkları, kamu alanları, kanalizasyon sistemleri ile kent, ağır nüfusun barındığı ve aşikâr kurallara nazaran yaşanan yerler iken kentleri çevreleyen alan, tarım topraklarının, terasların, korulukların, çiftlik ya da mezra üzere küçük yerleşimlerin bulunduğu yabani ve ehlileşmemiş yerlerdi. Bu şema geçmişteki pek çok uygarlık için geçerli, fakat antik Yunan uygarlığının alameti farikası sayılan polis (antik Yunan’da kent-devlet), bu tersliği en net söz eden örnek. Kuşkusuz bu durum büyük ölçüde antik müelliflerden bugünün araştırmacılarına, polis hakkında büyük bir külliyatın yaratılmış olmasından kaynaklanıyor.
HELLEN DÜNYASINDA TARIM VE KIRSAL HAYAT
Çoğumuz antik dünyanın Egeli ve Akdenizli sakinlerini her ne kadar beyaz sütunlu yapılarda yaşayan, çokça şarap, balık ve zeytinyağı üretip tüketen beşerler olarak hayal etsek de tahıl tarımı ve hayvancılık ekonomik döngünün belkemiğini oluşturuyordu. 1970’lerde Kıta Yunanistan’da başlayan öncü yüzey araştırmaları ile bir arada antik devir toplumlarının kent merkezlerinde yaşayan, şölenlerde sefa süren, agorada siyaset tartışan, büyük savaşlarda gayret eden mitolojik kahramanlardan ibaret olmadığı anlaşıldı. Kuşkusuz yazılı kaynaklardan ve ikonografiden yola çıkarak Hellen dünyasında tarım ve kırsal hayata ait bilgi edinmek mümkün. Başta Hesiodos’un İşler ve Günler’inden tutun Homeros’un İlyada ve Odysseia’sındaki pek çok kısımda kırsal hayatın izini sürebiliriz. Bunun yanı sıra Solon ve Peisistratos’un Arkaik devirde Atina’da gerçekleştirdikleri toprak ıslahatları, tarımın ekonomik ve toplumsal refah açısından değerini vurgular nitelikte.
Attika siyah figür amphora üzerinde zeytin toplayanlar, MÖ 520 (Vulci, İtalya) Moses Finley, 1981’de yayınladığı Antik Yunan’da İktisat ve Toplum başlıklı kitabının en can alıcı kısımlarından birinde, Antik Çağ’ın Yunanlı ve Romalı toplumlarını çağdaş çağ öncesindeki tüm toplumlardan daha “kentli/ kentleşmiş” olarak tanımlar. Bunun sebebi, nüfusun büyük kısmının kent merkezlerinde yaşadığının kabul görmesidir. Bugün artık Yunanistan, İtalya ve Türkiye’de yürütülen sistemli yüzey araştırmaları sayesinde antik dünyanın kırsal hayatı hakkında çok daha fazla bilgimiz var. Yüzey araştırmaları, son yıllarda kentler ve etrafındaki yerleşim nizamlarını anlamanın ötesine geçti. 1970’lerden bu yana yeni araştırma ve tahlil metotları ile zenginleşen “Kırsal Arkeoloji” başka bir çalışma ve uzmanlık alanı olarak bize sıradan insanların gündelik hayatlarına ait canlı bir fotoğraf sunmakta. Gelişen metotlar sayesinde bugün antik çağlarda insanların tarım teraslarını ne vakit kullanmaya başladıklarını ne kadar aralıkla bu terasları onardıklarını, ne yetiştirdiklerini, hayvanlarını nerede nasıl tuttuklarından hayvansal eserleri nasıl koruma edip değerlendirdiklerini, şarap ve zeytinyağının üretimini ve bunun üzere kırsal hayat iktisadına dair pek çok bilgiyi edinebiliyoruz.
Kuşkusuz Neolitik periyot araştırmaları için bunlar başından beri en değerli mevzular. Fakat bu araştırmalar, kent ve kırsal alan ayrımının bariz ve toplumsal örgütlenme açısından tanımlayıcı olduğu sonraki süreçler için görece daha yeni bir çalışma alanı. Anıtsal mimari, kentli ömür ve muktedir sınıfın politik tarihinden gözümüzü ayırdığımızda geçmişte çok daha büyük bir çoğunluğun nasıl yaşadığını anlayabilmemiz mümkün. Bir tapınak ya da kent iskân alanının kazılması kadar küçük bir çiftliğin ya da köyün kazılması da kıymetli, zira geçmişin ömür döngüleri hakkında çok şey söyleme potansiyeline sahip. Yakın geçmişe dek hafriyatlarda bezemesiz, kaba, günlük kullanım kapları diye kenara atılan seramik buluntular üzerinde yapılan tortu tahlilleri ziraî eserler ve üretim zincirleri hakkında bize bilgi vermekte. Kentlerin etrafını çevreleyen tarım alanlarından alınan toprak örnekleri ile yapılan polen tahlilleri, palinoloji çalışmaları ile geçmişteki paleocoğrafyaları anlayabiliyoruz. Araştırmaların odağı kentler, anıtlar ve kentli hayattan daha gündelik bir döngüye, sıradan insanlara ve kırsal peyzaja çevrilmiş durumda. Bu sayede tanıdığımızı ve bildiğimizi sandığımız bir dünya hakkında hala pek çok yeni şey öğrenmekteyiz.
DOĞAL FELAKETLER VE KITLIKLAR GEÇMİŞ TOPLULUKLARI DA ETKİLEDİ
Yerleşik hayata geçiş ve kentleşme uygarlık olgusu ile koşut giden kavramlar. İçinde yaşadığımız çağda insan merkezli bir varoluş hali eleştirilerek sonumuzu hazırlayan sürecin tarım ve yerleşik hayata geçiş olup olmadığı tartışılıyor. Doğal etrafa ve öbür çeşitlere verdiğimiz ziyanlar ve bu tahrip edici hareketleri en aza indirgeyecek bir anlayışın yaygınlaştırılması günümüzün en kıymetli tartışma mevzularından. Her zamankinden daha yakın görünen global kıtlığın yaklaşması ile bu tartışmalar hararetlense de böylesi bir yaklaşım ve fikrin izlerini en azından bir elli yıl öncesine dek sürmek mümkün. Uzun vakittir hem çevrebilimciler hem de arkeologlar geçmişte sıkı sıkıya tutundukları birtakım inanışlarından vazgeçtiler. Artık çevrebilimciler “doğanın kendi istikrarı var” telaffuzunu bir yana bırakırken arkeologlar da yavaş yavaş insanlığın derin geçmişinde toplumların “doğayla barış içinde yaşadığına” dair ütopik fikirlerden vazgeçiyorlar. Arkeolojinin giderek çeşitlenen çok disiplinli yaklaşımları ve formülleri sayesinde iklim krizleri, doğal felaketler ve kıtlıkların geçmiş toplulukları nasıl etkilediğini artık daha güzel biliyoruz. Kuşkusuz beşerler ve başka tüm canlılar gezegenimizin uzun ömrü boyunca bizim felaket olarak nitelediğimiz nizamı bozan tabiat olaylarını tekraren yaşadılar ve kimilerimiz yeryüzünden silindi. Öteki bir deyişle dünya var olduğundan bu yana daima bir debdebe halinde lakin insan daima kendi ömrünce bir hisse biçiyor hayata.
Bugün dünya nüfusunun yüzde 55’i kentlerde yaşıyor, bu oranın 2050 yılı ile bir arada yüzde 68’e yükselmesi öngörülmekte. Sanayi İhtilali öncesi dünya ile karşılaştırıldığında bu büyük bir oran ve çok süratli bir ivme. Kentleri çevreleyen kırsal alanlar ve yabani tabiat giderek kentler tarafından yutulmaya devam ediyor.
Kent ömrü şartlar açısından bakıldığında hala keskin bir sınıflaşmaya dayalı. Kentli sakinlerin azımsanamayacak bir kısmı toplumsal açıdan sağlıklı ve uygun bir ömür sürme bahtına sahip değil. Bu durum kırsal hayata dönüş akımının da en kıymetli tetikleyicisi kuşkusuz. Daha yeterli bir hayat seçeneği olarak kırsal hayatı seçenler çoğunlukla tekrar kentte daha âlâ şartlara sahip olanlardan oluşuyor. Uzaktan bakıldığında köye dönüş ekolojik açıdan bir tahlil olarak görünse de ekseriyetle kırsalı soylulaştırmaktan öteye gitmeyen bir süreç. Görünen o ki insanlığın geleceği tekrar kentleşerek inşa olma yolunda.
TARIMIN GELECEĞİ İÇİN GEÇMİŞİNİN ANLAŞILMASI
Binlerce yıldır var olan fakat giderek artan bir süratle saçaklanarak büyüyen kentler tarafından yutulan ve tahrip edilen tarım yerlerini, meraları, ormanları, makilik alanları korumak kolay değil. Pek çok ülkede sürdürülebilirliği odak alan yeni kentleşme yaklaşımları akıllı büyüme, yeşil kentleşme yahut yeni şehircilik üzere etiketler altında ekolojik planlar geliştiriyor. Bunlardan biri de ziraî kentleşme ismi verilen, sürdürülebilir ziraî üretimi kente entegre eden anlayış. İnsanlığın geçmişinde değerli bir olgu olan kent-kırsal ayrımını aykırı yüz eden, kent ve kırsalı bütünleştiren bir anlayış. Kent dokusu içinde yamalar halinde var olan kırsal ve ziraî alanların değerlendirilmesini öngören bu ekolojik yaklaşımın uygulanabilirliği hala soru işaretleri taşısa da potansiyeli yüksek tahlillerden biri.
Bu durumda ömrün sürdürülebilmesi ve ekonomik istikrarın sağlanmasında hala anahtar olan tarımın geleceği ne olacak? Tarımın geleceği için geçmişinin anlaşılması, kadim tarım havzalarının belirlenmesi, klâsik ve doğal etrafla barışık prosedürlerin tekrardan hafızamıza girmesi ehemmiyet taşıyor. 1990’lardan bu yana süratle değişen dünya siyaseti ve neoliberalizmin hakimiyeti ile ekolojik istikrarlar süratle altüst olmuş durumda. Tahminen de arkeoloji ve ekolojinin iş birliği bugün çok daha manalı ve fonksiyonel. Antroposen’in getirdiği yeni kavrayışlarla ikisi ortasındaki bağ giderek kuvvetlenmekte. Daha güzel bir gelecek için geçmişten öğreneceğimiz çok şey olduğu fikri giderek yaygınlaşmakta. Fakat yaşadığımız ülkede tarımın hem geçmişi hem de geleceği büyük tehlike altında. Evvel geçmişinden başlayalım;
TÜRKİYE’DE KIRSAL ARKEOLOJİ YAPMAK…
Dünyada arkeoloji son elli yıldır farklı formül ve araştırma metotlarını kullanarak çok daha niş alanlara yöneldi. Böylece küçük modülleri bir ortaya getirerek insanlığın derin tarihi hakkında çok daha ayrıntılı ve renkli bir görünüm sunma uğraşına girdi. Fakat bu değişim ve gelişimi Türkiye arkeolojisinde uygulamak bugünlerde pek mümkün görünmüyor. Arkeolojinin siyaset ve bürokrasi ile olan malum bağı kaçınılmaz olarak pratiğini de şekillendiriyor.
Evrensel nitelikteki arkeolojik yaklaşım ve uygulamalar kırsal peyzajı, tarım pratiklerini, üretim zincirlerini, kırsal ekonomiyi, gündelik hayat döngülerini anlamaya ve kavramaya yönelirken Türkiye arkeolojisinde bu alanlar hala hak ettiği takdiri kazanmış değil. Meğer geçmişteki kırsal hayatı anlamak bize tabiatla daha barışık bir hayatın kapılarını açıyor. Geçmişten süregelen üretim gelenekleri, tarım uygulamalarındaki derin hafızanın büsbütün unutulmadan korunması ve bilgimizin artması tahminen gezegenimizi kurtarmaya yetmez lakin daha güzel bir ömür geçirmemize ve daha âlâ bir gelecek inşa etmemize yarayabilir. Bu da lakin araştırmaların yapısal olarak gelişimi ile mümkün.
TÜRKİYE’NİN TARIM POLİTİKALARI
Bugün Türkiye arkeolojisinde en büyük bütçeler uygun korunmuş antik kentlerin süratle restore edilmesi ve turizme açılmasına ayrılmakta. Adeta bilime yapılan yatırımın süratle karşılığını almak üzerine şurası bir anlayış var. Yüzey araştırmaları ve kırsal arkeoloji çalışmalarının hakkını vererek yapılabilmesi ise mevcut şartlarda pek mümkün değil. 2020 yılında alınan bir karar ile Ankara’da bulunan İngiliz Arkeoloji Enstitüsü ve Koç Üniversitesi laboratuvarlarında yıllardır bulunan, arkeobotani alanında eğitim için referans koleksiyon olarak kullanılan tohumlara “kamu malı” olduğu ve “ata tohumu araştırmalarında kullanılacağı” gerekçesiyle Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından el konuldu. Bu sene projelere yollanan ve her tıp organik bulgunun tahlillerinin yapılmasına kısıtlama getiren karar yazısı da bu yeni yaklaşımın son halkası. Bu topraklardaki tarımın geçmişinin çağdaş bilimsel anlayıştan çok tekelci ve devletçi bir anlayışla araştırılması planlanıyor. Bir yandan karbonlaşmış tohumlardan mucizevi biçimde teğe sekiz eser veren cet tohumu peşinde koşarken bir yandan da var olan tarım topraklarının kullanılmaz hale getirildiğini izliyoruz.
Son 20-30 yıldır izlenen tarım siyasetleri, bu alandaki bilimsel çalışmalara ait alınan kararlar, bugünkü ömür kalitemizi düşürürken bir yandan da bu topraklardaki tarımın geçmişini anlamamıza mahzur olmakta.
Derin geçmişinden pek yakın vakte dek bir tarım ülkesi olan Türkiye’de arkeolojik araştırmalar açısından tarım, tahminen de bugüne dek vurgulanandan çok daha değerli. Türkiye arkeolojisinde arkeobotani, arkeozooloji, çevresel arkeoloji üzere çok kıymetli çalışma alanlarında yetişen uzmanların sayısı şimdi bir elin parmaklarını geçmemekte. Organik buluntuların tahlil için ilgili üniversitelere dahi gönderilemiyor olması, memleketler arası iş birliklerinin kurulmasının önüne konulan bir pürüz olarak gelişmeye başlamış araştırma alanlarının ülkemizde meyyit doğmasına en büyük sebep. TÜBİTAK ve başka kurumların dayanakları ile ileri teknolojilerle donatılan laboratuvarlar uzman yetersizliğinden daha kullanılamadan atıl hale gelmiş durumda. Tüm bu sıkıntılar bu topraklarda derin bir geçmişi ve gelişimi olan tarımın bilimsel olarak araştırılmasına mani teşkil etmekte. Halbuki geçmişteki toplulukların tarımla münasebetini gereğince anlayabileceğimiz çok disiplinli, çok sesli bir bilimsel ortam uzun vadeli de olsa çevresel problemler açısından en yapan tahlil.
PEKİ YA TARIMIN GELECEĞİ?
Ülkemizde tarımın ve kırsalın arkeolojisine yönelik çalışmalar büyük bir sekteye uğramış durumda. Tarım topraklarının ve zeytinliklerin imara açılması, bu alanlarda maden işletilmesine, turizm alanları inşa edilmesine, taş ocakları açılmasına müsaade veriliyor olması antik kırsal peyzajın geri dönülemez biçimde tahribatına sebep olmakta. Fakat bu siyasetler kuşkusuz yalnızca tarım ve kırsal peyzajın geçmişine dair bir kayıp değil, tıpkı vakitte geleceği için de büyük bir risk.
Son yirmi yılda tarım topraklarının, meraların, ormanlık alanların ve zeytinliklerin imar, madencilik, taş ocaklarına açılması tarafında durmaksızın yönetmelik değişiklikleri yapılıp kanun tasarıları hazırlanmakta. Ülkenin dört bir yanında pak güç kisvesi altında gereğinden fazla kurulan Rüzgar Güç Santrali (RES) tesisleri, ülke iktisadı için çok kıymetli olduğu savunulan taş ocakları ve madenler, tekrar en büyük ekonomik girdilerden biri olduğu için tarım alanlarımızın, sulak yerlerimizin, zeytinliklerimizin katledilmesini neredeyse yasal bulmamızı bekleyen mega turizm projeleri ile bugüne dek değerli bir tarım ülkesi olan Türkiye, besinini dışarıdan almaya mahkum edildi. Çiftçinin ve hayvancının desteklenmemesi, tersine eserini çöpe dökecek raddeye getirilmesi, tarımla uğraşan ailelerde yeni jenerasyonun bunu sürdürmemesi ve hatta köyleri terk etmesi ile sonuçlanıyor. Böylece tarım alanlarının fiziki ihlalinin yanı sıra kuşaklar uzunluğu elde edilen kırsal hayat hafızası ve âlâ tarıma dair bilgi de kaybolmak üzere. Yalnızca takım biçmek değil hayvancılık da değerli ölçüde küçülmüş ve tekrar bu alandaki sağlıklı hayvancılık teknikleri unutulmaya yüz tutmuş durumda.
Sözgelimi, yıllardır Toroslardan Ege’ye bu toprakların en eski sakinlerinden olan keçilerin beslenmesi ormanları tahrip ettikleri münasebeti ile 2012’de yasaklanmıştı. Sürü sahipleri ve çobanlar bir anda geçimlerini kaybetmiş ve hayvanlarını devletten gizlenerek kuş uçmaz kervan geçmez yerlerde mağaralarda saklamaya çalışmışlardı. Meğer bu coğrafyada yaşayan herkes keçilerin doğal ekosistemin ayrılmaz modülü olduklarını ve öne sürülen münasebetin bilakis filizleri yiyerek orman yangınlarının azalmasına katkıda bulunduğunu biliyordu. Bugün neredeyse her yerde peyzajın bir kesimi haline gelen RES’ler ölçüp tartmadan meskûn mahallerin yakınına, köylere yapıldığından, evvel arıları, kuşları sonra da köy sakinlerini yerinden ediyor. Adeta kaş yapayım derken göz çıkartır üzere pak güç vaadiyle pek çok yerde arıcılığın son bulmasına ve köylerin boşalmasına neden oluyorlar. Ne tesadüftür ki pak güç vaadinde bulunan RES şirketlerinin birçok rantın yüksek olduğu bölgelerde hazine yerlerinde kuruluyor. Taş ocaklarına gelince inşaat kesimini doyurmak için adeta giderek büyüyen bir canavarı beslercesine dağlar oyulmaya devam ediliyor. Taş ocaklarının yegâne ziyanı bitkisel dokuyu tahrip etmek değil. Taş çıkartma süreci sonucunda ortaya çıkan yüksek ölçüdeki toz, bu ocakların etrafındaki ağaçların kurumasına sebebiyet verdiği üzere yeniden tarımın yapıldığı pek çok köyde ömrün sürdürülmesine mahzur teşkil ediyor. Mega turizm projeleri ise yüzlerce kilometrekarelik alanlarda oteller, kulüpler ve golf alanları inşa ederek dış turizmden gelir sağlamayı planlarken kıyılarda, sulak alanlarda binlerce yıllardır var olan ve gelişen ekosistemler yok olma tehlikesi ile yüz yüze.
Sözün özü, tarım insanlık tarihinde uygarlığın en değerli kesimi. Arkeoloji aracılığıyla geçmişi daha uygun kavrayabilmemiz için antik kırsal peyzajın belgelenmesi, anlaşılması ve korunması çok kıymetli. Bu alanlar birebir vakitte günümüzün de kadim tarım havzaları. O nedenle hem geçmişimizi hem de geleceğimizi kurtarmak ismine tarım alanlarını, ormanları, meraları, makileri, sulak alanları, keçileri, domuzları, kuşları ve tüm doğayı savunmamız ve müdafaamız boynumuzun borcu.
*Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü