Prof. Dr. Mehmet Özdoğan*
Uygarlık tarihinde esaslı değişikliklere yol açan kimi değerli dönüm noktaları oldu; hayatın yine biçimlenmesine neden olacak kadar kıymetli sonuçlara yol açtıkları için bu dönüşümler uygarlık tarihinin ‘kırılma’ noktaları olarak da isimlendirilir. Bu periyotlarda beslenme alışkanlıkları, kullanılan teknoloji kadar, toplumsal nizam, hayat biçimi ve insanın etrafı ile olan bağları üzere kültürü oluşturan ögelerin de çabucak hemen tümü değişti ve yeni bir biçim aldı. “Neolitik” olarak isimlendirilen devir de uygarlık tarihindeki en değerli kırılma noktalarından biri olduğu için Gordon Childe tarafından “Neolitik Devrim” olarak da tanımlandı. Fakat buradaki ihtilal sözcüğü birçoklarının anladığı üzere değişimin kısa bir müddet içinde gerçekleşmesini değil, vakit içinde ömrün tüm kurgusunun yine biçimlendiğini tanımlar.
Neolitik Devrim’in sonuçları daha sonra kentleşme, devlet oluşumundan başlayarak Sanayi Devrimi’ne kadarki sürecin kurgusunu oluşturdu. Üst Paleolitik devirde beşerler el hünerlerini geliştirerek doğal etrafları ile farklı bir münasebet kurmaya, bulundukları bölgeye nazaran yeni besin kaynaklarına yönelmeye başladı. İnce işçiliğin yanı sıra soyutlama yetilerini geliştiren Homosapiens’in havada dönmeden giden, aerodinamik özelliklere sahip, esasen kolay bir makine olan ok ve yayı geliştirmesi onu uzman avcı durumuna getirirken, olta ve zıpkın üzere aletleri yapabilmesiyle su eserlerinden de yararlanmaları insan nüfusunun süratle artmasına yol açtı.
Bu periyotta av ve su eserlerinin yanı sıra insan toplulukları etraflarında var olan yenebilir bitkileri, bilhassa yemiş ve kökleri de daha düzgün tanıyarak beslenmelerini çeşitlendirdi. Üst Paleolitik devrin ortalarındaki iklim salınımı giderek tesirini arttırarak ‘Buzul Çağı’ olarak isimlendirilen, orta nesilde on beş bin yıl kadar süren olumsuz etraf şartlarının yerleşmesine neden oldu. Otçul hayvan sürüleri önbuzul jenerasyonunun hareketine nazaran otlak alanlarını sık sık değiştirdiler. Bu süreçte insan toplulukları bulundukları doğal etraf ortamına bağlı olarak farklı beslenme alışkanlıkları geliştirdi. Beslenmelerini otçul sürü hayvanlarına bağlayan avcı topluluklar da hayvan sürülerini izleyerek daima olarak yer değiştirdi.
Soğuk periyotlarda dünyanın su bilançosunun değerli bir kısmının buzul örtüsüne dönüşmesiyle deniz düzlemleri de günümüze nazaran alçaldı. Son buzul periyodunda günümüzden yaklaşık 20-25 bin yıl öncelerinde de dünya deniz düzlemleri günümüze nazaran 120 m alçalırken; bir yanda dünyanın her yerinde kıyı topoğrafyası değişirken iç denizler ile okyanus sitemlerini bağlayan boğazların büyük bir kısmı da karaya dönüştü. Dolayısı ile günümüzün ve Üst Paleolitik periyodun bölgeler ortası irtibat yolları birbirinden çok farklıdır. Dünyanın öteki yerlerinde olduğu üzere bölgemizde de Buzul devrinin iklim şartları MÖ 12.000 yıllarında süratle değişerek günümüzün etrafını oluşturmaya başlamış, kuzey enlemlerindeki otçul hayvanlar da büyük sürüler halinde güneye inmişlerdir. Bu süreç içinde, Anadolu’nun iklim şartlarını belirleyen hâkim rüzgâr taraflarının değişimi ile günümüzde yarı kurak olan İç Anadolu yağışlı bir periyot geçirdi. Tuz Gölü’nün kapladığı alan iki katına çıkarak tatlı su gölü durumuna dönüşmesinin yanı sıra, bölgenin güneyinde Konya Ovası’nda Tuz Gölü’nden de daha büyük bir tatlı su gölü de oluştu. Çatalhöyük üzere sonraki devrin Neolitik yerleşimleri bu gölün kıyılarında gelişti. Güneydoğu Anadolu’da ise Diyarbakır ile Urfa ortasındaki Karacadağ’ın bir mühlet için günümüzde Hindistan’ı etkileyen muson yağışlarını alması, büyük hayvan sürülerinin barınarak çoğalmasını sağlayan çayırlıkları geliştirdi. İşte bu yazının temelini oluşturan tarım, bu altlığın üzerinde gelişerek global bir yaşama dönüştü.
ANADOLU’NUN TARIMA YÖNELMESİ
Başta buğday, arpa üzere tahıllar ile mercimekgillerin tarımı Güneydoğu Anadolu’da, bilhassa Karacadağ etrafında başladı. Bu bir tesadüf değil; Karacadağ’da yeni oluşan doğal etraf ortamının avcılıkla geçinen kalabalık insan topluluklarının bir yerden başkasına göç etmeden rahatlıkla geçinebileceği bir ortamı sağlamış olmasıdır.
Ancak insanları bu bölgeye çeken tahıllar değil, av hayvanlarının bolluğu oldu; öbür bir deyişle, beşerler çiftçi olmak için özel bir uğraş vermedi, ömürlerini avcılıkla sürdürürken etraflarındaki bitkilerden yararlanmaya başlayıp, vakit içinde tahıllara yöneldi. Güneydoğu Anadolu buğday, arpa, çavdar, fiğ üzere birçok tahıl ile mercimek ve baklagillerin yabani cetlerinin doğal yaşama alanıdır. Bunların bir kısmı, bilhassa arpa ve çavdarın yabanıl ataları öteki coğrafyalara da yayıldı, fakat buğday ve mercimek bu bölgenin yerli bitkileridir, dolayısı ile buğday tarımı yalnızca Güneydoğu Anadolu’da başlamış olmalıdır. Buna karşılık tahıl tarımı Yakındoğu’nun farklı kesitlerinde, kısmen birbirinden bağımsız, kısmen bölgedeki toplulukların bilgi ve tecrübe paylaşımı ile Filistin ve Zagros’lara kadar olan bölgelerde de gerçekleşti.
Tahılların yabanıl ataları, tarıma alınmış günümüzdeki çeşitlerden çok farklı özelliklere sahiptir, taneleri çok daha küçük ve üzerlerinde fazladan bir kapçık daha vardır. Fakat daha kıymetlisi yabanıl tahılın başak verdiğinde tanelerin resen dökülerek etrafa saçılmasını sağlayan bir dokusu vardır, günümüzdeki tahıllar üzere toplayarak taşımaya uygun değildir. Bu nedenle öteki bitkilerle karışık olarak yetiştiği ortamda biriktirilecek kadar toplanamaz, toplanabilmesi için öteki otsu bitkiler ile rekabet etmediği bir ortam gerekir. Buğdayın başak tutması için bahar yağışları kafidir, kurak geçen yazdan etkilenmez. Buna karşılık böylesi bir ortamda başka otsu bitkiler barınamaz. Karacadağ’da günümüzde yabanıl buğday hala tarla biçiminde ağır bir örtü olarak doğal ortamdaki varlığını sürdürebilmiştir. Büyük bir olasılıkla yabanıl buğdayı nitelikli besin olarak gören beşerler taneleri toplamaya çalışmış, toplayabildiklerini de yerleşim yerlerine getirmiş olmalıdır. Kuşkusuz bu toplamada, toplamaya daha elverişli olan, sapa başkalarına nazaran daha bağlı olan taneler ister istemez öne çıkmıştır. Bu süreç nesiller uzunluğu sürdükçe toplamaya elverişli tanelerin oranının da artmış olacağını düşünebiliriz.
ÇANAK ÇÖMLEK ÖNCESİ DÖNEM
Tek bir tahıl adedinin besin için hiçbir cazipliği olmadığı üzere, avuç dolusu da toplasanız besin kaynağı olarak görülemez. Taneler kuruyup sertleştiğinde yenmesi daha da güç ve tatsız olur. Buna karşılık biriktirilip saklanabilme üzere öbür besinlerde olmayan bir özelliği vardır. Şayet nasıl yararlanacağınızı biliyorsanız yazın toplayıp, kışın başka besin kaynakları azaldığında yararlanabileceğiniz muteber bir besin kaynağı olur. Genel olarak bu tıp sert taneli, tahıl çeşidi bitki ve yemişler ya haşlanıp sulu aş olarak kıymetlendirilir ya da dövüp, öğütülerek un haline getirilir. Un elde edildikten sonra bunun mayalandırılması, öbür bitkilerle karıştırılması, ateşte közlenmesi üzere değişik kullanımları olabilir. Beşerler kelam konusu tahıllardan yararlanmaya çanak çömlek öncesi periyotta başladılar, dolayısı ile un ve tahıllardan sulu aş olarak yararlanmaları kelam konusu değildir. Buna karşılık öğütücü taş aletlerin en eski örneklerini Üst Paleolitik devrin ortalarından itibaren farklı bölgelerden biliyoruz; olasılıkla bunlar sert taneli yemişlerin ezilmesi için geliştirildi. Esasen Ön Asya Epi-Paleolitik periyot hafriyat yerlerinin birçoğunda öğütücü taş aletler bulunmuştur. Esasen sorun tahıllardan nasıl yararlandıklarından çok, tahılları ne vakit aktif olarak kullandıkları ve tarımın nasıl olup da ömrün temeli durumuna geldiğidir.
Tahıl ve baklagillerin yabanıl ataları tarıma alınanlardan çok farklıdır; fakat, hangi yol ile olursa olsun yabanıl çeşidin tarıma alınmış çeşide dönüşümü birkaç bin yıl üzere hayli uzun bir mühlet içinde gerçekleşti. Bu değişim sürecinin izinin nasıl sürüldüğünü anlatabilmek için, bitkilerin arkeolojik hafriyatlarda ‘bulunabilirliği’ üzerinde kısaca da olsa durmakta fayda var. Her türlü organik unsur üzere bitkiler, tahıl taneleri de vakte dayanıksızdır, çürür, birkaç on yıl üzere kısa bir mühlet içinde izini bırakmadan yok olur. Olağan dışı durumlar bir yana bırakılırsa, bu çeşit organik hususlar fakat yanarak kömürleşirlerse günümüze ulaşıp arkeolojik hafriyatlarda bulunabilir. Yanarak kömürleşen bir kalıntının yandığı tarih, genel olarak C14 olarak da isimlendirilen, radyoaktivitesinin azalma oranı ölçümüne dayalı olan yol ile saptanabilmektedir. Lakin cins belirlemesi yapılabilmesi için yanarak kömürleşmiş adedin biçimini korumuş olması gerekir. Çoklukla mesken ya da ambar yangınları rüzgârsız sakin ortamda olduğu için kömürleşmiş adedin detaylı tarifi yapılabilir. Arkeolojik hafriyat bulguları üzerinde çalışan bitki bilimciler bu biçimde âlâ korunmuş örneklerle alt cinslere, yabanıldan tarıma alınmış tipe geçişin hangi kademesinde olduğuna kadar pek çok ayrıntıyı hassaslıkla tanımlayabilirler. Yeniden tıpkı formda yanmış bitki sapları, fitolitler de taneler kadar birebir hassaslıkta olmasa da tıp tarifinde kullanılır.
Tek bir tahıl adedinin besin için hiçbir cazipliği olmadığı üzere, avuç dolusu da toplasanız besin kaynağı olarak görülemez. Taneler kuruyup sertleştiğinde yenmesi daha da güç ve tatsız olur. Buna karşılık biriktirilip saklanabilme üzere başka besinlerde olmayan bir özelliği vardır. Şayet nasıl yararlanacağınızı biliyorsanız yazın toplayıp, kışın öbür besin kaynakları azaldığında yararlanabileceğiniz muteber bir besin kaynağı olur. Genel olarak bu cins sert taneli, tahıl çeşidi bitki ve yemişler ya haşlanıp sulu aş olarak kıymetlendirilir ya da dövüp, öğütülerek un haline getirilir. Un elde edildikten sonra bunun mayalandırılması, diğer bitkilerle karıştırılması, ateşte közlenmesi üzere değişik kullanımları olabilir. Beşerler kelam konusu tahıllardan yararlanmaya çanak çömlek öncesi devirde başladılar, dolayısı ile un ve tahıllardan sulu aş olarak yararlanmaları kelam konusu değildir. Buna karşılık öğütücü taş aletlerin en eski örneklerini Üst Paleolitik periyodun ortalarından itibaren farklı bölgelerden biliyoruz; olasılıkla bunlar sert taneli yemişlerin ezilmesi için geliştirildi. Zati Ön Asya Epi-Paleolitik periyot hafriyat yerlerinin birçoğunda öğütücü taş aletler bulunmuştur. Esasen sorun tahıllardan nasıl yararlandıklarından çok, tahılları ne vakit faal olarak kullandıkları ve tarımın nasıl olup da ömrün temeli durumuna geldiğidir.
Tahıl ve baklagillerin yabanıl ataları tarıma alınanlardan çok farklıdır; fakat, hangi yol ile olursa olsun yabanıl cinsin tarıma alınmış tipe dönüşümü birkaç bin yıl üzere hayli uzun bir mühlet içinde gerçekleşti. Bu değişim sürecinin izinin nasıl sürüldüğünü anlatabilmek için, bitkilerin arkeolojik hafriyatlarda ‘bulunabilirliği’ üzerinde kısaca da olsa durmakta fayda var. Her türlü organik husus üzere bitkiler, tahıl taneleri de vakte dayanıksızdır, çürür, birkaç on yıl üzere kısa bir mühlet içinde izini bırakmadan yok olur. Olağan dışı durumlar bir yana bırakılırsa, bu çeşit organik unsurlar lakin yanarak kömürleşirlerse günümüze ulaşıp arkeolojik hafriyatlarda bulunabilir. Yanarak kömürleşen bir kalıntının yandığı tarih, genel olarak C14 olarak da isimlendirilen, radyoaktivitesinin azalma oranı ölçümüne dayalı olan sistem ile saptanabilmektedir. Fakat cins belirlemesi yapılabilmesi için yanarak kömürleşmiş adedin biçimini korumuş olması gerekir. Ekseriyetle mesken ya da ambar yangınları rüzgârsız sakin ortamda olduğu için kömürleşmiş adedin detaylı tarifi yapılabilir. Arkeolojik hafriyat bulguları üzerinde çalışan bitki bilimciler bu biçimde güzel korunmuş örneklerle alt cinslere, yabanıldan tarıma alınmış cinse geçişin hangi etabında olduğuna kadar pek çok ayrıntıyı hassaslıkla tanımlayabilirler. Yeniden birebir halde yanmış bitki sapları, fitolitler de taneler kadar birebir hassaslıkta olmasa da cins tarifinde kullanılır.
Ancak yeniden de sağlıklı ve kapsamlı bir sonucun elde edilebilmesi örnek sayısına bağlıdır. Son yıllarda kazıların sayısındaki artış kadar hafriyat prosedürlerinin de giderek gelişmesi, beslenme ile ilgili bilgilerimizi arttırmanın yanı sıra daha muteber yorumlar yapılmasını da sağladı. Fakat, üstte da değindiğimiz üzere yabanıl çeşidin tarıma alınmış cinse dönüşümü çok yavaş bir süreç içinde gerçekleşti; bu da insanların tahıllardan bilinçsiz rastgele yararlanmadan, şuurlu seçiciliğe, aktif kullanıma başladıkları tarihi kesin olarak değil, mümkünlük hesapları ile belirlenmesine neden oldu. Bu nedenle, beşerler kesin olarak şu tarihte topladıkları tohumları ekerek tarıma başladılar demek muhtemel değildir. Fakat tekrar de hafriyatlarda av hayvanlarına ilişkin kemiklerin sayısı azalırken tahıl işlemede kullanılan aletlerin sayısının artması ambar üzere tahılların saklanacağı yerlerin gelişmesi, hayat nizamındaki değişiklikler ve tahılların cazipliği ile sayısı artan fare kemiklerinin çoğalması üzere göstergeler faal tarıma geçildiğinin ispatlarının sadece bazılarıdır.
Ayrıntıları bir yana bırakırsak, Neolitik periyodunun sonlarında, Güneydoğu Anadolu, Kuzey Suriye ile Kuzey Irak yörelerinde insanların beslenmesinde tarımın av ve toplayıcılığın önüne geçmiş olduğunu, Çanak Çömlekli Neolitik devrin birinci evrelerinde, yaklaşık MÖ 7400 yıllarında bölgedeki toplulukların sözün tam manası ile çiftçi olduklarını söyleyebiliriz. Çiftçiliği, tarımın başlangıcını sırf beslenmedeki bir değişim olarak görmek yanlışsız değildir. Ömrün tüm kurgusu tarımla birlikte değişmiştir!
TARIM VE HAYATIN KURGUSUNUN DEĞİŞİMİ
Başka besinlerin yanı sıra tahıl tanelerinin toplanması, beslenme alışkanlıklarının çeşitlenmesi dışında toplum ömrüne tesir yapmaz. Buna karşılık topladığınız tohumları ekerek eser elde etmek istediğinizde insan ve etraf ortasındaki yeni bir süreci de başlatmış olursunuz. Sizden evvel hiç kimsenin eşmediği bitkilerden onların sarmal haline gelmiş köklerinin ayıklanmadığı bir toprağa tohum ekmek günümüz şartlarında bile güç başarılacak bir uğraştır. Tarımın başladığı periyotlarda aletlerin imali için kullanılan hammaddeler, sert kayaçlar, yongalanabilir çakmaktaşı, obsidyen, tahta ve boynuzla sonludur. Toprağı eşeleyebilecek bir aleti biçimlendirip günümüzün kazması üzere bir sapa bağlayıp binlerce yılın birikimi bitki köklerinden arındırarak ekim yapabilecek duruma getirmek her manada büyük bir gayret gerektirir. Büyük olasılıkla başlangıçta tohumlar bir sopaya bastırarak toprağa açılan deliklere tek tek atılarak dikilmiştir. Ekim yapılan toprağın kelamın tam manasıyla ne vakit sürüldüğünü söyleyecek durumda değiliz; günümüzde hala kullanılmakta olan kara saban güçlü hayvanların evcilleştirilmesinden sonra gelişmiş bir araçtır. Her ne kadar Çanak Çömleksiz Neolitik devir içerisinde yaban sığırı evcilleşmişse de bu hayvanın gücünden tarla sürmek için birinci sefer ne vakit yararlanıldığını lakin varsayımlarla söyleyebiliriz.
Tarımın gereği olarak tabiattaki bir toprak modülünün büyük emek vererek paha üretecek formda dönüştürülmesi ister istemez o toprağın kişisel sahiplendirilmesini gündeme taşıdı. Bu durum ileride “tapu” olarak tanımlanan toprağın bireyin üzerine geçirilmesiyle çözümlendi. Bu dönüşümün gereği olarak ortaya çıkan ikinci sorun, sahiplenilen toprağın geleceği, toprağın kime ve nasıl aktarılacağı oldu. Bu sorunun tahlili ise miras hukukuyla sizin ardılınızın kim olacağının belirlenmesi oldu. Etnografik datalar, tarıma geçmemiş avcı topluluklarda bireylerin çocuklarının mirasçı ardılı olarak görülmediğini gösteriyor. Münasebetiyle tarıma dayalı bir ömür biçimiyle birlikte ister istemez tapu, miras, aile, mirasçı üzere yeni ve belirleyici kavramlar da ortaya çıktı.
Tarım şayet beslenmenin temeli olacak kadar ağır olarak yapılıyorsa bireyin ötesinde iş gücü gerektirir. Bu, kimi durumlarda süreçle birlikte gelişen miras hukukuyla ilişkili olarak, birbiriyle soy bağı olan kalabalık ailelerin birlikte çalışmasıyla çözümlenebildi; kimi durumda ise “ücretli iş gücü” gerekti. Bir bireyin mülkü olarak görülen tarlada diğerlerinin personel olarak çalışması, yeni bir toplum tertibini ve toplum katmanlarını ortaya çıkardı. Bu durumun yansıması, sulu tarım yapmanın gerektiği yarı kurak ve kurak bölgelerde çok daha abartılı sonuçlar verdi. Sulu tarımla elde edilecek randıman, alan ünitesinde kuru tarımda elde edilecek eserin kat kat üzerindedir; gereksinim duyulandan kat kat fazla eser ortaya çıkar. Çoklukla sulu tarımın yapıldığı bu cins bölgeler Suriye-Mezopotamya örneklerinde olduğu üzere doğal etrafın çok hudutlu imkanlar sağladığı yörelerdir. Bu durum, elde edilen artı eserin gerek duyulanlar için kullanılmasını, diğer bir deyişle artı eserin artı bedele dönüşmesini sağladı. Esasen sulu tarımın yapılabilmesi için gereken iş gücü kuru tarımdan kat kat fazladır, oluşan artı paha öbür bölgelerdeki insanların buraya personel olarak gelmesini sağlayacak “çekim odağı” oluşturur. Sonuç olarak doğal etrafın çok hudutlu olduğu, artı pahanın oluştuğu bir bölgede giderek sayısı artan fiyatlı personel olarak çalışan bir nüfus gerekir. Oluşan yeni olgunun temel taşları; bu kalabalığın beslenmesi, nizamı bozmayacak bir biçimde iş yaparak yaşayabilmesi, oluşan artı bedele dayalı bir iktisat ile ticaretin yapılması, artı bedelin korunması, artı pahayla zenginleşen bir toplum katmanının ortaya çıkması, bürokrat, tüccar, silahlı güç, güçlü yöneticiler, zenginleşmiş ayrıcalıklı toplum katmanı oldu. Bu dönüşüm, kolay tarıma dayalı Neolitik devir topluluklarının kentleşme, devlet, imparatorluk süreçlerinden geçerek Sanayi Devrimi’ne kadar olan nizamın itici gücü oldu. Buna karşılık sulu tarıma gerek duyulmayan kuru tarım bölgelerinde Neolitik devirle birlikte başlayan hayat, varlığını gelişen devlet ya da imparatorluklar tarafından sahipleninceye kadar katmanları ayrışmamış olarak uzun vakit sürdürebildi.
Burada kelamını ettiğimiz Neolitik devirle başlayan tarım MÖ 3.bin yılda Birinci Tunç Çağ’da yeni bir sıçrama yaptı; bu, “İkincil Tarım Devrimi” olarak da isimlendirilir. Bu süreçte öncesinden çok daha tesirli sonuç verecek tarım araçları gelişirken, ağır tarım uygulaması ortaya çıktı. At ve sığırın evcilleştirilmesi, bunların gücünden yararlanarak toprağı sürmek için geliştirilen saban çok geniş alanların tarıma alınmasını sağladı ve böylelikle randımanı kat kat artırdı. Artan tarım eserlerinin süratle işlenmesi için orak bıçakları geliştirilirken, hayvanların çektiği dövenlerle hasadın süratli bir formda kaldırılması sağlandı. Tarım teknolojisindeki gelişmenin yanı sıra Birinci Tunç Çağ, üzüm, zeytin üzere sanayi bitkilerinin de tarıma alındığı, bunların süreçten geçirilerek şarap ve zeytinyağı üzere ticari bedeli olan eserlere dönüştürülmesiyle iktisadın öbür bir boyuta taşındığı bir periyot oldu. Bunu MÖ 2’nci binyıldan itibaren madenin tarım aletlerinde kullanılması izledi. Lakin bu değişimin her bölgeye tıpkı halde yansımaması nedeniyle bölgeler ortası farklılıklar daha da abartılı duruma geldi.
YAKINDOĞU DIŞINDA GELİŞEN TARIMA BİR BAKIŞ
Tarım sadece bölgemizde başlamadı; başta Çin, Orta ve Güney Amerika üzere farklı coğrafyalarda, farklı vakitlerde, farklı süreçler içinde, Anadolu’da bizim bölgemizden farklı bitkiler tarıma alındı. Örneğin Çin’de pirinç, Kuzeydoğu Asya’da darı, Amerika’da patates ve mısır olmak üzere bölgeden bölgeye değişen epeyce geniş bir yelpaze vardır. Birebir formda her bir bölgede tarımın başlangıcına neden olan süreç, getirdiği sonuçlar, günümüze yansıyan tesirleri birbirinden farklı oldu. Örneğin, Çin’de yerleşik hayat MÖ 20.000 yıllarında, Anadolu’dan çok daha evvel başladı. Tekrar Anadolu’dan çok daha eski bir tarihte MÖ 18.000 yıllarında kilden kap kacak imali ortaya çıkarken, buna karşılık tarımın başlangıcı MÖ 4000 yıl üzere geç bir tarihte geldi. Enteresan olan Yakındoğu, Çin ya da Amerika üzere birbirinden farklı olan bölgelerde tarım bir müddet sonra her birinde farklı nedenlere bağlı da olsa kent, devlet, bürokrasi, ordu, ruhban sınıfı, güçlü idare erki sonuçlarını doğurdu. Fakat bu yazıyla genelleyerek özetlediğimiz sürece farklı bir bakış açısıyla baktığımızda günümüz hayatının altlığını oluşturan Sanayi Devrimi’nin bölgemizde Neolitik devirle birlikte gelişen tarım tertibinin bir sonucu olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
*İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarihöncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı