Mimar Ahmet Işık Doğan’ın 1970’lerde hazırladığı doktora tezi “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları” uzun yıllar boyunca bu alanda çalışanlar için kıymetli bir kaynak görevi gördü. Yıllarca elden ele kopyaları dolaşan, baskıları biten kitabı geçtiğimiz günlerde Ketebe Yayınları tekrar meraklılarıyla buluşturdu. Bu hoş haber üzerine Doğan’la hem mimarlık mesleğini nasıl seçtiğini hem de bu kıymetli yapıtın kıssasını konuştuk.
Mimarlık mesleğine nasıl yöneldiniz? Bu alanda eğitim alma kararını nasıl verdiniz?
Mimarlık mesleğinin ailemde klasik bir geçmişi var. Büyük dayım Ömer Lütfi Beyefendi İstanbul Teknik Üniversitesi’nde yetişen birinci mimarlardan, Mimar Kemalettin’in devir arkadaşı. Büyük halam tarafından, Türkiye’de pek çok mimari yapıta imza atmış Doğan İnhisarı ile akrabayız. Ben lise son sınıfta iken ağabeyim İTÜ Mimarlık Fakültesi’nden mezun oldu. Ben de bu aile geleneğini devam ettirerek 1963 yılında İstanbul Alman Lisesi’nden mezun olduktan sonra Almanya’da Aachen RWTH Teknik Üniversitesi’nde mimarlık tahsiline başladım. 1970 yılında mezuniyetimden sonra Türkiye’ye dönünce pratik mimarlık yapmak yerine 1972 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Mimarlık ve Sanat Tarihi Kürsüsü’nde asistan olarak misyona başladım.
ERKEN OSMANLI MİMARİSİ İÇİN KAYNAK
Doktora teziniz Osmanlı mimarisi için değerli bir kaynaktı. Bu doktora çalışmasını hangi hocalarınızla yapmıştınız?
Profesör Doğan Kuban, Doç. Dr. Semra Ögel ve Doç. Dr. Metin Sözen idaresinde “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları: Tekkeler, Zaviyeler ve Misal Nitelikteki Fütuvvet Yapıları” bahisli doktora tezimi yazdım. Ortaya çıkan çalışma, sanıyorum, erken Osmanlı mimarisi için değerli bir kaynak oldu. Birtakım “sözüm ona akademisyenler” tarafından intihal edildi, birtakım önemli araştırmacılar tarafından da kaynak gösterildi. İstanbul Teknik Üniversitesi tarafından sonlu sayıda teksir olarak basılan doktora tezim aranılır bir kitap oldu. Bu çalışmam ortadan geçen elli yıl sonra Ketebe Yayınları tarafından, yeni bir mizanpaj ve dijitalleştirilmiş yeni çizimlerle tekrar yayınlandı.
Osmanlı mimarisinde tarikat yapıları üzerine çalışma yapmaya nasıl karar vermiştiniz?
Erken Osmanlı mimarisi konusunda doktora tezi yapmayı düşünürken elime Âşıkpaşaoğlu Ahmed Âşıkî’nin “Tevârîh-i Âl-i Osman” isimli yapıtı geçti. Âşıkpaşaoğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş periyoduna rastlayan tarihi kesitte Doğu’dan Anadolu’ya akan büyük göçte yer alan dört örgütten bahsediyordu:
“Ve hem bu Rum’da dört tayfa vardur
kim müsâfirler içine anılur.
Biri Gazîyân-ı Rum, biri Ahîyân-ı Rum
ve biri Abdâlân-ı Rum ve biri Bacîyân-ı Rum.”
Bu örgütlerden Gazîyân-ı Rum tayfası XIII. ve XIV. yüzyılda Anadolu’da batıya ilerleyen Türk göçünün önünde kol kuvveti ile toprak açan bölümdür. Bacîyân-ı Rum tayfasının uc beylilerindeki silahlandırılmış, cenklere katılan bayanların kastedilmiş olabileceği bir yorum olarak belirtildiği üzere, birtakım ipuçları toparlanınca, bu bayanlar örgütünün Orta Çağ Anadolu’sunda tarikat mensubu bayan dervişler olmaları gerektiği açığa çıkmaktadır.
Benim araştırmam için seçtiğim mimari örnekler fetihle açılan yeni toprakların iskân ve kolonizasyon aksiyonunda Abdâlân-ı Rum tayfasının, tarikatlara bağlı dervişlerin Tekke, Zaviye, Buk’a, Ribat, Derbend, İmaret üzere yapıları ve Fütuvvet unsurları çerçevesinde Anadolu’da sağlam bir dayanışma kuran Ahîyân-ı Rum tayfasının yapıları oldu.
ÖNEMLİ BİR YAPI TÜRÜ
Tarikat yapılarının cami ve sivil mimari yapılardan farklı bir tipolojisi olduğunu kitabınızda uzun uzun anlatıyorsunuz. Bize bu yapıların temel özelliklerini aktarabilir misiniz?
Yapıldıkları vaktin ihtiyaçlarına yanıt veren ve günümüz şartlarında artık fonksiyonlarını yitirmiş olan tarikat yapılarının incelenmesinde, yapıların bugünkü durumlarının mimari kıymetlendirilmelerinden çok fonksiyonel tahlilleri yapılmaya çalışılmıştır. Bilhassa tarikat yapılarında, içerikleri çok defa görsel olarak algılanan görünümün ötesinde, direkt doğruya tarikatların dinsel-mistik öğretileriyle buna bağlı bir sembolizmle belirlenen birtakım özelliklerinin irdelenebilmesi için, bu çeşit bir kuramsal yaklaşım kaçınılmaz bir mecburilik olmaktadır. Lakin bu türlü bir fonksiyonel tahlilden hareketle tarikat yapılarının misyonları, içerikleri ve mimari karakterleri belirlenebilecek, Türk kültürünün mimari ve sanat tarihi kıymetleri içinde kıymetli bir yapı çeşidi oluşturan tarikat yapılarının sistemli bir tipolojisinin yapılması mümkün olabilecektir.
ÂDAB VE ERKÂNI ÖĞRENMEK KOLAY OLMADI
Bu araştırmaya nasıl sürdürdünüz?
Tarikatlarla ilgili bir yapının incelenmesi, yapının içinde geçen aksiyonlardan soyutlanarak ele alınamayacağı için, zarurî olarak tarikatların sırlı, çok defa açıkça dışarıya aktarılmamış olan öğretileriyle ilgilenmemi gerektirdi. Bu durumda, günümüzde aksiyonları tarihe karışmış olan tarikatların prensipleri, ayinleri, âdab ve erkânı ile ilgili bilgileri edinmek kolay olmadı. Ayrıyeten, edinilen bilgiler tarikatların tavır ve geleneklerine yabancı olan kişinin karşısına kıymetlendirilmesi güç, simge yüklü bir lisan ile çıktıklarından, elde edilen bilgileri araştırma lisanına aktarırken, bilhassa bunlardan yapıların mimari özelliklerinin açıklanması için yararlanırken birtakım problemlerle karşılaştım. Ama bu mistik ve sembolik içeriklerinden soyutlandıklarında birtakım tarikat yapıları; yerleri kavranamayacağı için, bu dataları yer yer şemalarla anlatım aracı olarak kullanmayı denedim. Bu formda, şimdiye dek ele alınan örnekleri daha çok deskriptif tanıtıma dönük olan tarikat yapılarının özgün niteliklerini belirtmeye çalıştım.
Tarikat yapılarının yanı sıra, tekrar tıpkı yaklaşım metodu ile bu yapılarla birçok taraftan ortak özellikleri olan fütüvvet yapılarını inceledim. Kaynağını tasavvuftan alan, münasebetiyle sık sık tarikatlarla eş manalı bir örgütlenme sanılan ancak kıymetli farklılıkları olan fütüvvetin Anadolu-Türk topraklarındaki temsilcileri Ahilerin ortaya çıkarttıkları fütüvvet mescitlerinin ve Ahi zaviyelerinin incelenmesi, her şeyden evvel farklı fonksiyon ve nitelikteki yapılar için kullanılan ortak terminolojiyi açıklığa kavuşturmak bakımından gereklidir. Bu yapıların Osmanlı mimarisi içindeki yerlerinin belirlenmesi, fonksiyonlarının saptanması ve tarikat yapıları ile olan ortak ve ayırıcı özelliklerinin saptanması ile Anadolu-Türk mimarisi geleneğinde dinî ve sivil mimari cinslerinin yanı sıra üçüncü bir kategori oluşturan yapıların sistemli bir tipolojisinin önerilmesi mümkün olmuştur.
Kuban’la derin sohbet
50 yıl sonra tekrar basılan Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları yapıtınız için önsözünüzde kitabınızı üç isme, üç hocanıza ithaf ediyorsunuz: Doğan Kuban, Abdülbaki Gölpınarlı ve Cengiz Orhonlu. Bu üç ismin sizin üzerinizde nasıl bir tesiri var? Onlarla yaşadığınız anekdotları aktarabilir misiniz?
Doktora yöneticim Sayın hocam Doğan Kuban çalışmamın tüm sürecinde yardımcım oldu. Tezimde kullandığım plan ve röleveler için Mimarlık Tarihi ve Onarım Kürsüsü arşivinden yararlanmamı sağladı. Doktoramdan sonra dostluğumuz daima devam etti. Son olarak 2021 yılında vefatından birkaç ay evvel kendisini Anadolu Hisarı’ndaki meskeninde ziyaret edip derin bir sohbete dalmıştık.
Gölpınarlı’nın öğütleri
”Çalışmamda bir fütüvvet mescidi, yani Anadolu Ahi Örgütü’nün bir yapısı olarak tanımladığım Bursa Yeşil Camii’de kubbeli ortaya sofaya açılan eyvan biçimindeki yan yerlerin duvarlarındaki çini kaplamada bulunan yazıların içerikleri, Kur’ân ve hadislerden alıntılarla birlikte, alışılagelmiş mescitlerde rastlanmayan biçimde, gündelik yaşama ve toplumsal bağlantılara yönelik, Arapça ve Farsça beyitler ve öğütler olduğunu gördüm. Yerinde fotoğraflarını çekip sonradan şerit halinde birleştirdiğim bu yazıların okunması ve Türkçeye çevrilmesinde başvurduğum pek çok kişi ve merciler ortasında, nihayet sayın Abdülbaki Gölpınarlı, bu yer yer Arapça, Farsça karması yazıları okuyup bu işe ayırabildiği değerli vakitlerinde metinleri teyp bandlarına okuyarak çevirilerini yapmak lütfunda bulundu.
Bu yazılarda, özetle şu öğütler sıralanmaktadır:
“Komşuya uygun davranmak, hakikat kelam söylemek, susmak.
Yoksula, muhtaç olana yardım etmek.
Aç doyurmak, çıplak giydirmek.
Adalet sahibi olmak, namuslu kazanmak, eşit davranmak
Konuk olan şahsa ikram etmek, üç gün üç gece ağırlamak.”
Bektaşiliğin bilinmeyen yapıları
Osmanlı İmparatorluğu’nda 1826 tarihinde II. Mahmud tarafından Yeniçerilik lağvedilince, bu ocakla bağından ötürü Bektaşilik tarikatı da baskıya uğramış ve imparatorluk topraklarındaki tekke ve zaviyelerine el konulmuştur. Bektaşilik ile ilgili tüm yapılar, bu tarikatın Sultan Abdülaziz vaktinde (1861-76) tekrar faaliyete geçmesine kadar olan müddet içinde Nakşibendi tarikatına devredilmiştir. Bu olayla ilgili olarak Bektaşilik tarikatının “emval ve emlakinin müsaderesi” (mal ve mülküne el konulması) süreci için 1243-1255 (m. 1827-1840) tarihlerinde Osmanlı İmparatorluğu topraklarında bulunan bütün Bektaşi yapılarının listesi çıkarılmış ve bu yapılar o günkü durumlarıyla, bütün mal, mülk ve gelirleriyle, ismi geçen deftere kaydedilmişlerdir. 175 varaktan oluşan bu defter, birinci elden bir kaynak olarak, Bektaşi zaviyeleri ile ilgili şimdiye kadar karanlıkta kalmış olan pek çok istikameti aydınlatmaktadır. Başvekâlet Arşivi’ndeki, kültür tarihimize daha birçok ışık tutabilecek nitelikteki, lakin yetişmekte olan nesiller için araştırılması ve yayınlanması gitgide olanaksızlaşan sayısız dokümanlar ortasından bu defterin ortaya çıkartılması ve kullanılır hale getirilmesi Sayın Prof. Dr. Cengiz Orhonlu sayesinde olmuştur. Tezimde kaynak olarak kullandığım “Bektaşi Zaviyeleri” isimli değerli defteri Başvekâlet Arşivi’nde bularak, incelemek üzere, Sayın Orhonlu, 1975 yılında öğrencisi Süheyla Kurtulmuş Bilge’ye İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Kısmı Yeniçağ Kürsüsü “Mezuniyet Tezi” olarak vermiştir. Sayın S. K. Bilge, defteri okumuş, Anadolu ve Rumeli eyaletlerindeki Bektaşi tekke ve zaviyelerinin defterdeki tam listesini ve çeşitli yerlerde yapıların kimlerin uhdelerinde (sorumluluğunda, olduğunu gösterir kayıtları naklettikten sonra, defterde ismi geçen sayısız zaviyeler ortasından bir adedinin, Anadolu Eyaleti Teke Livası’ndaki Elmalı Kazası Abdal Musa Zaviyesi’nin defterdeki 56-63 sayfalar ortasındaki detayı bilgilerini ekleyerek Latin harfleriyle daktilo etmiştir. Bu sayede, okunması ve araştırmam için kaynak olarak kullanılması benim için olanaksız durumdaki bu dokümanın yararlanabilir duruma gelmesini sağlayan Sayın Süheyla Kurtulmuş Bilge’ye de ayrıyeten teşekkür ederim.
Son periyot Osmanlı şehzadeleri içinde en varlıklı olan Yusuf İzzeddin Efendi’nin dükkanları, çiftlikleri, kasır ve köşkleri bulunmaktaydı. Bunlar ortasında Çamlıca Köşkü, Zincirlikuyu Köşkü, Çavuşbaşı ve Hekimbaşı çiftlikleri sayılabilir. Kendisinin vefatıyla birlikte arkasında kalan Hatice Şükriye Sultan, Mehmed Nizameddin Efendi, Mihriban Mihrişah Sultan olmak üzere üç çocuğunun şimdi yaşları küçük olduğu için olduğu için ailesine bir vasi atanmış ve vasinin kontrolünü de kardeşi Abdülmecid Efendi üstlenmiştir.
Yusuf İzzeddin Efendi’nin ikbal, idbar ve intihara uzanan 68 yıllık ömrünü mevzu alan biyografik kitap tıpkı vakitte Sultan Abdülaziz, Sultan II. Abdülhamid ve Sultan Mehmed Reşad evrelerini, yaşanan siyasi, toplumsal olayları da ele almasıyla yakın tarihe kaynaklık etmektedir.