Rahmetli babam bizi küçükken İznik’e götürdüğünde ‘Nicea Kent Merkezi’ tabelasını okuduğumda, bu yönlendirmenin o yaşlarda tanımlayamadığım fakat hissettiğim bir farklılığı olduğunu anlardım. Kale kapılarının, duvarlarının, burçların ardındaki bu ‘şehir’ efsununu hâlâ koruyor.
İstanbul Kapı
Milattan evvel hayat sürmüş, ama efsanesiyle hala yaşayan Büyük İskender’i bilirsiniz. İşte bu Makedonyalı hükümdarın vefatından sonra, kumandanlarından Antigones ‘Askania’nın yanına, kendi ismini verdiği bu küçük kenti inşa eder. Lakin hasmı Lysimakhos’la yaptığı savaşı kaybedince kendi de ismiyle bir arada silinir. Yeni kumandan, karısı Nike’nin ilhamıyla burayı ‘Nikea’ yapar. İznik, işte bu sözden bozma…
Romalıların, kabaca ‘beden eğitimi sahası’ olarak tasarladığı yerlere ‘gymnasium’ deniyor. Jimnastik de buradan geliyor. İşte İznik Ayasofya’sı, 7’nci asırda Romalıların ‘gymnasium’u üzerine yapılan bir Bizans devri kilisesi. Orhan Gazi, 1326’da Bursa’yı devletine payitaht yaptıktan beş sene sonra İznik’i de zapt etmiş, kiliseyi mescide dönüştürmüş.
İznik Ayasofya’sı
Muhteşem Süleyman devrinde, Mimar Sinan yenilemesiyle yoluna devam eden İznik Ayasofya’sının bir özelliği var: Hıristiyan din adamlarının rastgele bir dini mevzuyu konuşup tartıştıktan sonra bir mutabakata vardıkları yerlere ‘konsil’ denir. İznik Ayasofya’sı da kurulun toplandığı yerlerden. Buradaki uzun münakaşalar sonunda, Hazreti İsa’nın ‘Tanrı’nın oğlu’ olduğunda hemfikir olunmuş. Literatüre ‘İznik Amentüsü’ olarak geçen kurallar sonucunda Hıristiyanlık kurumsallaşmış. İznik’i Orhan Gazi alsa da kentin Türklerle münasebeti Selçuklulara kadar gidiyor. Süleyman Şah zamanında, 1075’te Anadolu Selçuklularının birinci başşehri İznik olmuş, bunu not düşelim. Burası Osmanlı’nın birinci vakitlerinin nüfuzlu ailelerinden olan Çandarlıların zımnî hükümet merkezi üzere. Yeşil Cami’nin üretimine Çandarlı Halil Hayrettin Paşa tarafından başlanmış, oğlu Ali Paşa tarafından 1379’da bitirilmiş. Erken periyot Osmanlı yapıtlarının incisi olan mescitte, öbür hiçbir yerde görmeyeceğiniz ‘Allah, en büyüklerin en yücesidir’ manasına gelecek mihrap üstü yazısı var. Son cemaat yerindeki ‘vav’ harfiyle bu yazıyı kesinlikle fotoğraflayın.
Yeşil Cami
Minaredeki menorah
Yolunuzun üstünde, yeniden hiçbir yerde göremeyeceğiniz bir kitabe var. Bölümün işinsanlarından Hacı Özbek ismine, 1333’te inşa edilen kare planlı, kubbe örtülü küçük yapının kitabesinde caminin, kim ismine, ne vakit yapıldığı yazılı. Osmanlı’dan kalma en eski kitabe işte bu… Yeşil Cami’nin komşusu Kutbeddin İzniki’nin mescidi ve türbesi bir sonraki durağımız. İznikli, 15’inci yüzyılda yaşamış değerli bir âlim. ‘Türkçe ilmihal’ (İslam dininin muhakkak başlı unsurlarını, kurallarını öğreten kitap) yazması, Yıldırım Bayezid’i mağlup eden Buyruk Timur’u paylaması onu anlatırken kurulan cümlelerden. Burada enteresan bir ayrıntı kelam konusu: Minare esasında Musevilerin kutsal addettikleri ‘yedi kollu şamdan’, yani menorah çizimi var. Aslında Musevi bir tüccara ilişkin olduğu söylenen bu mezar taşı, devşirme gereç olarak minareye monte edilmiş.
İznik Müzesi de caminin çabucak yanında. Müze binası, Orhan Bey’in eşi, 1. Murat’ın annesi Nilüfer Hatun ismine yapılan bir imaret, yani bir hayır kurumu. Müzede Roma, Bizans ve Osmanlı devirlerine ilişkin eserler sergileniyor. Sütun başlıkları, lahitler, kabartmalar, steller, yazıtlar ortasında dolaşırken kendinizi İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde hissedeceksiniz.
İznik hiç kuşkusuz çinileriyle dünya çapında şöhrete sahip. Osmanlı coğrafyasına yayılan çini karoların yapıldığı fırınlarda 1963’ten bu yana arkeolojik hafriyat ve çalışmalar devam ediyor; 14’üncü ve 15’inci yüzyıla tarihlenen, efsanevi kırmızı hamurlu seramiklere ulaşıldı. Bu ortada çini yapmak, satın almak isterseniz çarşıda dükkânlar mevcut. Yolunuzu düşürmeye kıymet. İznik çinisi, imparatorluğun son periyodu, yerini Kütahya çinisine bıraksa da kendine ilişkin havasıyla hâlâ sürprizli bir geleneğe sahip.
İznik çinisi
Roma yolunda
İznik, Roma’nın da kenti. 1. Murat periyodu hamamının Roma yolunu sakladığını biliyor muydunuz? Bu hatıra, onarım çalışmaları sonunda kendini ele verdi, öyküsünü görünür yaptı. Bu küçük, kısa Roma yolunda yürüyün, sizden evvelki adımların sesini duyacaksınız. Yeri gelmişken İznik-Roma antik tiyatrosunun tamiri sürüyor. Tekrar Elbeyli Köyü’nde bir Roma yapıtı olan Dikilitaş’ı da kesinlikle görün.
Dikilitaş
Yorulmadıysanız şayet, Abdülvahap Sancaktari’nin türbesinden İznik panoramasını seyredin. Zeytin bahçeleri ortasındaki Sarı Saltuk’un makam-kabrini ziyaret edin, Yakup Çelebi zaviyesine uğrayın, tamirat bekleyen Böcekli Ayazma’yı görün, Kırgızlar Türbesi’nin öyküsünü dinleyin. Gölün kenarında akşam güneşini batırmaya niyetlendiyseniz şayet, Nâzım’a kulak verin: “Bu göl İznik gölüdür/Durgundur/ Karanlıktır/Derindir/Bir kuyu suyu üzere içindedir dağların…”