Yıllar boyunca çeşitli Nobel Komitelerinin yaptığı seçimlerden kimileri hayli tartışmalı olmuş, hatta dünyanın her yerinde bir kusur olarak kabul edilmiştir. İşte makul bir sıralama olmaksızın tüm vakitlerin en makûs Nobel Ödüllerinden birkaçı:
Johannes Fibiger: Tıp, 1926
Nobel Mükafatları evvelce keşif, muvaffakiyet ya da onları tetikleyen olaydan sonra hayli süratli bir formda verilirdi. Alfred Nobel’in bıraktığı talimatlar bu suratın garantisi üzereydi. Lakin bu durum vakit zaman sonradan saçma olduğu ortaya çıkan keşiflerin ödüllendirilmesine yol açtı. Tahminen de bunun en açık örneği 1926 yılında Fibiger’e “Spiroptera karsinomunu keşfetmesi nedeniyle” verilen tıp mükafatı olabilir.
Dr. Fibiger’in araştırması, makul bir yuvarlak solucan parazitinin sıçanlarda kansere neden olabileceğini gösteriyordu. Lakin daha sonra yapılan deneyler, Fibiger’in gözlemlediğini argüman ettiği “kanserlerin”, yetersiz A vitamininin neden olduğu lezyonlar olduğunu kanıtladı. Birtakım parazitlerin kansere neden olduğu bilinmesine karşın, incelediği yuvarlak kurtlar kansere neden olmuyordu.
1925’te ödül verilmediği düşünüldüğünde bu ödül daha da garip bir hal alıyor. Fibiger ile Dr. Yamagiva Katsusaburo‘nun her ikisi de kanserin nedenlerini belirlemeye yönelik çalışmaları sebebiyle kısa listeye girmişti. Lakin, her ikisinin de yayınlarının o devirde bir mükafatı hak etmek için kâfi olmadığına karar verildi. Dr. Katsusaburo 1926 mükafatını paylaşmadı fakat sonuçta çalışmalarının doğruluğu kanıtlanan kişi oldu. Katsusaburo’nun ortaya çıkardığı üzere kömür katranı kanserojendir.
Nobel Vakfı mükafatları iptal etmedi. Fibiger, çalışmalarının yalanlanmasına karşın hala kazananlar listesinde yer alıyor.
Bob Dylan: Edebiyat, 2016
Bob Dylan, “büyük Amerikan müzik geleneği içinde yeni şiirsel sözler yarattığı için” bu mükafata layık görüldü. Daha evvel pek çok şair bu mükafatı kazanmıştı lakin Dylan’ın müzik kelamlarının Rabindranath Tagore, Pablo Neruda ya da T.S. Eliot‘un şiirlerinden farklı bir sınıfta olduğu düşünülüyor. New York Times, daha evvel hiçbir müzisyenin mükafatı kazanmamış olması nedeniyle bu seçimi “radikal” olarak nitelendiriyor.
Edebiyat mükafatı hak eden herkese verilemese de, yorumcular o periyotta Dylan’ın Phillip Roth, John Updike ve Joyce Carol Oates üzere yazarlarla tıpkı jenerasyonda yer aldığına dikkat çekmişti. İskoç romancı Irvine Welsh mükafatla ilgili olumsuz bir yorumda bulunarak, “Ben bir Dylan hayranıyım lakin bu, bunak, saçmalayan hippilerin kokuşmuş prostatlarından koparılmış, makus tasarlanmış bir nostalji ödülü” demişti.
Bununla birlikte, hem Oates hem de Roth mükafatı veren komitedeydi. Dylan’ın kabul konuşmasında (Dylan katılmamayı tercih ettiği için Amerika Birleşik Devletleri’nin İsveç Büyükelçisi tarafından yapıldı) kendisini çok etkilemiş olan edebiyat yapıtları yer aldı. Ortalarında Salman Rüşdi‘nin de bulunduğu pek çok müellif Dylan’ın seçilmesini savunmuştu.
James Watson, Francis Crick ve Maurice Wilkins: Tıp, 1962
Bazen bir mükafatla ilgili en tartışmalı şey mükafatı kimin alamadığıdır. “Nükleik asitlerin moleküler yapısı ve bunun canlı malzemede bilgi transferi açısından önemi”nin, yani DNA’nın yapısının keşfi nedeniyle 1962 yılında verilen ödül için de durum böyledir.
Tek bir Nobel mükafatını yalnızca üç kişi paylaşabiliyor; bu kural bilimsel araştırmaların çağdaş tabiatı göz önüne alındığında arkaik olarak nitelendiriliyor. Meyyit bir bilim insanı ya da müellifin aday gösterilmesine müsaade verilmiyor. Öte yandan bu kural 1974 yılına kadar resmiyet kazanmamıştı. Münasebetiyle DNA’nın ve yapısının keşfi için verilen ödül Watson, Crick ve Wilkins’e verildi ve bu mükafata dahil olan öteki herkes dışlanmış oldu.
Buna, X-ışını kırınımı alanında yaptığı çalışmalarla DNA’nın çift sarmal yapısının keşfinde hayati ehemmiyet taşıyan imgeleri elde eden Dr. Rosalind Franklin de dahildi. Kazananlar birinci yayınlarında Franklin’in çalışmalarına atıfta bulunmadılar ve Watson, “The Double Helix” (İkili Sarmal) isimli kitabında Franklin’i olumsuz bir biçimde yansıttı. Franklin hiçbir vakit bir mükafata aday gösterilmedi. 1958’de ölen Franklin’in cinsiyetçiliğin kurbanı olduğu düşünülüyor. Araştırma grubunun bir üyesi, Dr. Aaron Klug, 1982 yılında Nobel Kimya Ödülü’nü kazandı ve onunla birlikte başladığı çalışmayı sürdürdü. Bu da Franklin’in çalışmalarının hakikaten de mükafata layık olduğunu gösteriyor.
Enrico Fermi: Fizik, 1938
Bazen bilimsel bir bulguyla ilgili sorun, yanlış olması değil; bulguya ait ispatların bulguyu desteklememesidir. Enrico Fermi‘ye “nötron ışınlamasıyla üretilen yeni radyoaktif elementlerin varlığını göstermesi ve yavaş nötronların neden olduğu nükleer tepkilerle ilgili keşfi” nedeniyle verilen 1938 fizik ödülünde de durum böyleydi.
Fermi mükafatı, 1934 yılında yaptığı ve uranyum atomlarının nötron bombardımanına tutulmasıyla daha evvel bilinmeyen elementlerin nasıl yaratılabileceğini gösteren bir deneyle kazandı. “Ausonium” ve “hesperium” olarak isimlendirilen bu yeni elementlere sırasıyla 93 ve 94 atom numaraları verildi.
Ancak Fermi yeni bir element keşfetmedi. Bunun yerine, ağır uranyum atomlarının bölünerek daha hafif elementlere dönüştüğü nükleer füzyonu gerçekleştirmeyi başardı. Bunun farkında değildi. Bulduğu “elementler” yalnızca baryum ve başka bilinen elementlerin bir karışımıydı. Gerçek elementler olan 93 ve 94, yani neptünyum ve plütonyum daha sonra keşfedilecekti. Fermi’nin gördükleri için alternatif açıklamalar 1934 üzere erken bir tarihte ortaya atılmıştı, lakin nükleer füzyonun tam manasıyla keşfedilmesi Fermi’ye ödülünün verilmesinden sonra gerçekleşti.
Fermi, Manhattan Projesi’nin bir kesimi olarak Chicago Üniversitesi’nde birinci yapay nükleer reaktörü ve kendi kendine devam eden birinci nükleer zincirleme tepkisi denetlemeye devam etti. Ayrıyeten dünya dışı ömürle ilgili ünlü bir paradoks ortaya attı. 1944 fizik mükafatı füzyonu keşfetmesi nedeniyle Otto Hahn‘a verildi, lakin Fermi bu deney için de bir mükafatı hak etmiş olabilir.
Antonio Egas Moniz: Tıp, 1949
Dr. Moniz, siyasetten emekli olduktan sonra tam vakitli olarak tıbba yönelen Portekizli bir rönesans adamıydı. “Bazı psikozlarda lökotominin tedavi edici bedelini keşfettiği için”, yani beynin farklı kısımları ortasındaki kontakları keserek akıl hastalığını tedavi etmek için cerrahi bir usul icat ettiği için Nobel Ödülü’nü kazandı. Başlangıçta “prefrontal lökotomi” olarak bilinen bu teknik, Amerikalı tabipler tarafından geliştirilerek “lobotomi” olarak yine isimlendirildi.
Ameliyat bir vakitler korkutucu derecede popülerdi. İngiltere’de 17 bin kişi bu ameliyatı olurken 40 bin Amerikalı’nın da lobotomi yaptırdığı varsayım ediliyor. Bu ameliyatların birden fazla çocuklara ya da Rosemary Kennedy ve Howard Dully üzere kendi tıbbi kararlarını veremeyecek durumda olanlara uygulandı.
Ameliyat anksiyete, depresyon ve psikoz semptomlarını azaltırken, frontal lobun kesilmesi birçok hastayı kişilikten mahrum bıraktı. Ameliyat olanlar çoklukla “donuk, kayıtsız, isteksiz, güdüsüz ya da inisiyatifsiz, düz, uyuşuk, sakin ve ilgisiz, çocuksu, uysal, teşvik edilmeye muhtaç, pasif, kendiliğindenlikten mahrum, hedefsiz ve amaçsız, meşgul ve bağımlı” olarak tanımlandı. Ameliyat Kennedy’yi ömür uzunluğu iş göremez hale getirdi.
1950’lerin başında çoklukla ilaç formunda alternatifler kullanıma sunuldu. Sovyet Rusya’sı tıpkı on yıl içinde ahlaki dertler nedeniyle uygulamayı yasakladı. Lobotominin kullanımı Fransa’da 1980’lere kadar devam etse de 1970’lere gelindiğinde birden fazla ülke bu prosedürü yasakladı. Uygulamaya ait telaşlar birinci ortaya çıktığı günden bu yana var olsa da, artık dünyanın her yerinde geçmişin “barbarca bir kalıntısı” olarak görülüyor. Nobel Ödüllü Dr. Torsten Wiesel, Dr. Moniz’in mükafatını “hayret verici bir karar hatası” olarak değerlendirmişti.
Yukarıda da belirtildiği üzere, Nobel Vakfı mükafatları iptal etmiyor. Nobel’in internet sitesinde ameliyatın o devirde mevcut olan en güzel tedavi olduğunu savunan bir kısım bulunuyor.