Sürgün problemine dair Edward Said’in ‘Kış Ruhu’ isimli denemesinde çarpıcı bir tespit vardır: “Sürgün, bir insan ile doğup büyüdüğü yer ortasında, zorla açılmış benlik ile benliğin gerçek yuvası ortasında zorla açılmış olan onulmaz bir gediktir: Özündeki acının üstesinden gelmek mümkün değildir. Tarihin ve edebiyatın, sürgünü insanın hayatında kahramanca, romantik, ulu ve hatta muzafferane sayfalar açan bir durum olarak betimleyen kıssalar barındırdıkları doğrudur. Lakin bunlar kıssadan, yabancılaşmanın kötürümleştirici hüznünü alt etme gayretinden ibarettir. Sürgünde elde edilen kazanımlar sonsuza dek geride bırakılmış bir şeyin kaybedilmesiyle daima olarak baltalanır.”(1)
Bu derin ve acılı sunuşa eklenecek çok az kelam vardır. Sürgün denen “acılı şey”, bir cins “yersizlik-yurtsuzluk” yaratır. Sürgün hayatı kültürel, dilsel ve ideolojik bir yıkımı da beraberinde getirir. Ülkesinden uzakta olmak, kültüründen, lisanından, anılarından, hafızasından uzakta olmak demektir.
Kısa mühlet evvel akına uğrayan ve ağır yaralanan Salman Rüşdi de bunlardan biridir. Yakın vakit evvel New York’ta katıldığı bir aktiflik sırasında bıçaklanan muharririn o an aklından neler geçtiğini bilmek sıkıntı. Tahminen hiçbir yere ilişkin olamama, hiçbir dine ilişkin hissedememe, hakkındaki mevt fetvası, yazdığı kitapları, aldığı vefat tehditleri, son otuz yılda değiştirdiği on bir mesken, ülkesinde bile yasaklanan yapıtları vardı. Tahminen de bunlardan hiçbiri yoktu. Bir makalesinde ‘Geceyarısı Çocukları’ ile ilgili yazdıkları, yaşadıklarını özetler üzeredir: “Geceyarısı Çocukları, tarihin bize sorduğu büyük soruya karşılık arayan bir tarih romanıdır: toplum ile birey, makrokozmos ile mikrokozmos ortasındaki ilgi nedir? Öbür bir deyişle: tarihi biz mi yapıyoruz, yoksa tarih mi bizi yapıyor (ya da bozuyor)? Vaktimizin efendisi miyiz yoksa kurbanı mıyız?”(2)
Tarih yaratmaya çalışırken tarih olmak, yazmaya çalışırken diğer bir kalemin ucunda yazılan olmak, yazdığı karakterlerin yazgılarının bir benzerini yaşamak üstteki soruya karşılık veriyor güya. Rüşdi için vaktinin efendisi olmaya çalışırken, kurbanına dönüşmesi bu türlü bir şey olmalı. Her ne kadar ‘Şeytan Ayetleri’yle konuşulan, tartışılan bir müellif olsa da dünya edebiyatı onu öncesinde büyülü gerçekçi formuyla yazdığı ikinci romanı ‘Geceyarısı Çocukları’yla tanıdı. ‘Geceyarısı Çocukları’, 15 Ağustos 1947 gecesinde doğan 1001 çocuktan biri olan Salim Sina’nın kıssasını anlatır. 1001 çocuğun doğduğunu söylemesi hem Doğu’nun masal dünyasına bir gönderme yapar hem de devam eden bir yazgıya işaret eder. Yani 1000 sayısı tamamlanmışlığı, 1001 ise sürekliliği tabir eder. Ülkesinin yaşadığı ve yazdığı tarihin süreklilik durumunda olduğuna dair bir vurgudur bu. Hindistan’ın yeni Başbakanı Nehru, bağımsızlık gecesi doğan Salim Sina’ya basında ilgi odağı olması nedeniyle bir mektup müellif. Salim Sina’nın koku duyusu gelişkindir ve kendisi üzere birebir gece doğan bu çocuklarla ortasında güçlü bir bağ vardır. Bu üstün özelliği sayesinde Hindistan’ın geçmişine seyahat yapar. Salim bu özelliğiyle hem ülkesinin sömürge hem de sömürge öncesi periyoduna tanıklık eder. Salim Sina’nın hayatı bir toplumun ömrüne, gelişimine, değişimine ve trajedilerine ayna meblağ.
Kitabın yazılış serüveni, hazırlık çalışması en az kitap kadar ilgiyi hak ediyor. Bunun için özel metinlerle hesaplaşan bir roman yazmak istediğini daha birinci anda muhakkak ettiğini söylemek mümkün. The Guardian’a yazdığı bir makalede Thomas Mann’ın ‘Buddenbrooks’u, Miguel De Cervantes’in ‘Don Kişot’u Dostoyevski’nin ‘Suç ve Ceza’sı, Tolstoy’un ‘Anna Karanina’sı, Nikolay Gogol’un ‘Ölü Canlar’ı, Laurence Sterne’ın ‘Tristram Shandy’si, Charles Dickens’ın ‘Kasvetli Ev’i, François Rabelais’in ‘Gargantua ve Pantagruel’isi ve daha pek çok metin üzerinde araştırma yaptıktan sonra ‘Geceyarısı Çocukları’nı yazdığını söyler. Doğal ki bu muharrirler ve kitaplarla hudutlu değildir listesi, büyülü gerçekçi roman geleneği hakkında derinlemesine araştırmalar yapar, okunması gereken ne kadar metin varsa okur. Rüşdi hem kendi toplumunu hem de yaslandığı geleneği öğrendikten sonra metnini kaleme alır. Bütün bu çalışmayı yapmasındaki amaç Batı’nın kibirli, üstten bakan romancılık anlayışına Üçüncü Dünya edebiyatından bir pencere açmak ve açılan bu pencereden o metinlerle hesaplaşmaktır. Burada Batı’nın roman formunu kullanmak ve Batılı muharrirlerin metinlerine yaslanarak bir edebiyat yaratmak çelişkili görünebilir, tahminen de yalınızca bu nedenle İngilizce yazmaya karar vermiştir. Zira öteki türlü bir hesaplaşma imkânı bulamayabilirdi. Hasebiyle büyülü romanına hazırlık etabında hangi lisanda yazacağı da en az üstteki metinler kadar değerli hale gelir Rüşdi için. Bu mevzuda The Guardin’a yazdığı makalede şunları söyler:
“Dil sorunu, ‘Geceyarısı Çocukları’nın merkezinde yer aldı. Daha sonraki bir roman olan ‘Ayakların Altındaki Toprak’ kitabımı Bombay sokaklarında kullanılan Hintçe, Urduca, Gujarati, Marathi ve İngilizce karışımı bir lisan olan ‘Hug-me’ kısaltmasını kullanarak yazdım. Bu beş ‘resmi’ lisana ek olarak, Hindistan’ın diğer hiçbir yerinde kimsenin anlamadığı, kentin kendine mahsus argosu Bambay’ice de var. Açıktır ki okunabilirliği amaçlayan hiçbir roman Hug-me yahut Bambay’ice ile yazılamaz.”(3)
Yukarıdaki kelamlardan de anlaşılacağı üzere farklı lisanların ortasında kalmış, hangi lisanda yazacağına karar veremeyen bir muharrir görürüz. Bu lisanlardan rastgele birisini neden tercih etmediği sorgulanabilir. Edward Said üzere ona hak veren müellifler olduğu üzere Ngugi Wa Tiongo üzere şiddetle karşı çıkanlar da vardır. Değişik olansa her iki tarafın da haklı olduğunu düşündüren münasebetlerin varlığıdır. Said’in, Rüşdi’yi daha büyük bir şeyin modülü üzere görmesi ve lisan ile münasebetini bu minvalde değerlendirmesi dikkat caziptir.
“Hintli olmasına karşın İngiltere’de yaşayan Salman Rüşdi. Onun durumu, göçmenlikle ve sürgünle ilgili; ancak o, aslında yalnızca bir birey olmanın ötesinde daha büyük bir şeyin modülü. O, bir dünya lisanında yazabiliyor ve o lisanı, otorite ve tahkim kaynaklarına karşı kullanabiliyor. Münasebetiyle bu, hakikaten üzerinde durmaya kıymet bir şey.”(4)
Üstelik Said, Rüşdi’nin yapıtlarında anlattığı Hindistan’ın bir sömürge toplumu olduğunu bilerek müellif bu kelamları. Said’in bu bahiste eleştirel davranmamasının nedeni kitabın gücüdür. ‘Geceyarısı Çocukları’ Joseph Conrad’ın ‘Nostromo’da, ‘Karanlığın Yüreği’nde yaptığını zıt yüz ederek, bir adım ileriye taşır ve her şeyin Batı’dan bakıp anlaşıldığı üzere olmadığını anlatmaya çalışır. Üstelik dünya savaşları sonrasında, Batı Avrupa merkezli edebiyat ortamı roman çeşidine dair şu çarpıcı tespiti bulunduğu esnada yapar bütün bunları: “Roman öldü.”
Öyle ki o yıllarda Batılı metinlerde ve sinemada önyargılı bir “Doğu imgesi” yaratılmıştır bile. Bu fikrin kırılması zorken, ‘Geceyarısı Çocukları’nı müellif Rüşdi. Gerçekten üstte ismi geçen pek çok muharriri ve yapıtını çalışmasının nedeni budur. Hatta bu çalışmanın izlerini o metinlerde görmek mümkündür. Salim Sina, Don Quijote’yi, yarı akıllı arkadaşı Padma da Sanço Panzo’yı temsil eder. ‘Geceyarısı Çocukları’nın birinci yüz sayfası Salim Sina’nın doğumdan öncesini anlatır. Bu kısımda anlatılanlar Tristram Sandy’den izler taşır. Kitabın birinci yüz sayfasında Hint toplumuna dair çok şey anlatılırken, öteki yandan hiçbir şey anlatmaz. Akla Stern’ın, ‘Tristram Sandy’nin bir kısmının sonundaki kelamları getiriyor: “Okurumun şimdiye dek hiçbir mevzuda hiçbir şeyi iddia edememiş olmasının sorumluluğu büyük oranda bana aittir. Ve, bu açıdan Efendim, ben o denli yeterli, o denli özel bir mizaca sahibimdir ki, şayet sizin bir sonraki sayfada karşınıza ne çıkacağı konusunda en küçük bir fikir, bir varsayım öne sürebileceğinizi düşünsem,- onu kitabımdan derhal söker atardım.”(5)Yani kitabın birinci yüz sayfasında hem çok şey anlatılmış hem de hiçbir şey anlatılmamıştır; tıpkı Hint toplumunun ele avuca sığmayan kaotik hayatı, iddia edilemez yarını üzere. Rüşdi ve onun üzere müelliflerin “Üçüncü Dünya edebiyatını” bu kaotik noktadan ele alarak tartışmak gerekir. Edebiyatta Conrad’ın ‘Nostromo’su, ‘Karanlığın Yüreği’, E. M. Forster’ın ‘Hindistan’a Bir Geçit’ üzere romanları, sinemadaysa Francis Ford Coppola’nın “Kıyamet”i, Oliver Stone’un ‘Salvador’u üzere eserler Üçüncü Dünya’yı ve edebiyatını emperyalist bir bakış açısıyla anlatır. Üstelik bu yapıtların sahipleri bunu yaparken kendilerini bir kurtarıcı üzere göstermeye çalışır.
“Conrad’ın ‘Nostromo’daki, antiemperyalist alaycılığına böylesine çok şey borçlu olan tüm bu yapıtlarda, yeniden de, dünyanın kıymet ve mana taşıyan hareket ve hayat kaynağının Batı’da olduğu öne sürülür; Batı’nın temsilcileri, kıt akıllı Üçüncü Dünya konusundaki fantezilerinde ve iyilikseverliklerinde özgür üzeredirler. Bu görüşe nazaran dünyanın uzak bölgelerinde kelamı etmeye paha bir ömür, tarih ya da kültür, Batı olmaksızın düşünmeye paha bir bağımsızlık ya da bütünlüklü bir varlık bulunmaz.”(6)
Bu açıdan bakınca, Chinue Achebe’nin, Conrad’a “Esaslı bir ırkçı”(7) demesi rastlantısal değildir. Said’in, Rüşdi’nin İngilizce yazmasını haklı gören fikri de ‘Geceyarısı Çocukları’ romanının bütün bunlara bir karşılık mahiyeti taşımasından kaynaklıdır. Doğu’nun gizemli, büyülü, masalsı anlatı lisanıyla, Batı’nın roman formu bir imkân olarak doğar, birleşir ve ‘Geceyarısı Çocukları’ üzere yeni bir roman kanısının kapılarını ortalar. Batı’nın 400 yıllık roman serüvenine Üçüncü Dünya edebiyatından eklemlenerek roman sanatına yeni bir pencere ortalar. Said’in, Rüşdi’nin bir diğer lisanda yazmasını haklı gören fikrinin bir nedeni buyken öbür nedeni sömürgecileri değerlendirmesindeki gerçekçi halidir. Rüşdi, Hint toplumunun sömürge öncesindeki durumunu, sömürge periyodunu ve sonrasında bozulan, totaliterleşen vakitlerini da anlatır zira.
“Bugün Hindistan, bana nazaran, Acil Durum yıllarından bile daha karanlık bir kademeye girdi. Bayana yönelik hücumların fecî tırmanışı, devletin giderek otoriterleşen karakteri, bu otoriterliğe karşı durmaya cüret edenlerin haksız yere tutuklanması, dinî fanatizm, tarihin Hindistan’ı bir dünya haline getirmek isteyenlerin anlatısına uydurmak için tekrar yazılması. Hindu-milliyetçi, çoğunlukçu devlet ve her şeye karşın rejimin popülaritesi ya da daha berbatı, tahminen de hepsi yüzünden, bunlar bir tıp ümitsizliği teşvik ediyor.”(8)
Bu kelamları okuyunca, sürgün hayatının bir müellif için neden bu kadar güç olduğu rahatlıkla anlaşılabilir. Bir yandan ‘Şeytan Ayetleri’ nedeniyle hakkında çıkarılan vefat fetvası, bir yandan Batılı yazarlarla giriştiği hesaplaşma, öbür yandan Hindistan’ın totaliterleşen yapısını eleştirmesi. Bütün bunlar yaşadıklarının nedenini özetliyor güya. Elbet bir müellifi yalnızca bir yapıtı üzerinden tartışmak, hakkında fikir yürütmek kâfi olmayabilir, Rüşdi’nin bundan fazlası olduğu kesinlikle. ‘Şeytan Ayetleri’ etrafında dönen tartışmalar, en az hakkındaki mevt fetvası kadar kıymetlidir mesela, keza ‘Soytarı Şalimar’, ‘Utanç’, ‘Harun ile Hikayeler Denizi’ ve başka yapıtları de o denli.
Sonuç olarak Doğulu-Müslüman-sürgün bir muharririn kendisinden fazla yapıtlarını odağına alıp tartışmak, Batılı yazarlarla girdiği hesaplaşmayı anlamak, 400 yıllık bir roman geleneğine getirdiği yeniliği dikkate alarak metinlerine yaklaşmak değerli. Tahminen de bu sürgün müellifinin New York’taki aktiflik sırasında hücuma uğradığında aklından geçenler bunlardı.
Dipnotlar
1. Edward Said, Kış Ruhu, Çev. Tuncay Birkan, Metis Yayınları, S. 28
2. https://www.theguardian.com/books/2021/apr/03/salman-rushdi-on-midnights-children-at-40-india-is-no-longer-the-counutry–of-this-novel
3. https://www.theguardian.com/books/2021/apr/03/salman-rushdi-on-midnights-children-at-40-india-is-no-longer-the-counutry–of-this-novel
4. Edward Said, Yazınsal Tenkit, Hece Yayınları, Çev. Salih özer, S. 94
5. Laurence Sterne, Tristram Shandy Beyefendi’nin Hayatı ve Görüşleri, YKY Yayınları, Çev. Nuran Yavuz, S.
6. Edward Said, Kültür ve Emperyalizm, Hil yayınları, Çev. Necmiye Alpay, S. 23
7. Marina MacKay, Roman Nedir? Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, Çev. Fazilet Akdoğan Özdemir, S. 269
8. https://www.theguardian.com/books/2021/apr/03/salman-rushdi-on-midnights-children-at-40-india-is-no-longer-the-counutry–of-this-novel