Mike McRae
Hiçbir şey, bir beyaz cücenin yok oluşu kadar gösterişli olamaz. Termonükleer kendini imha hareketleri, kozmosta görülebilecek en güçlü patlamalar ortasındadır ve yıldızı, ihtişamlı bir alev halesi içerisinde varoluşa veda etmeye zorlarlar. Yeni bir keşif, kimi beyaz cücelerin cansız bir performansla meyyit taklidi yaptıklarını, lakin, daha sonra eskisinden çok daha ışıltılı bir biçimde parlamayı sürdürdüklerini teyit etti.
İLK OLARAK ON YIL EVVEL GÖZLEMLENDİ
‘SN 2012Z’ ismi verilen süpernova, on yıl evvel, yakınlarda bulunan bir sarmal galaksi olan NGC 1309’da ortaya çıktı ve kısa bir müddet evvel, yapılan tüm hesaplamalara nazaran yok olduğunun işareti olması beklenen son bir performansla parladı. Konukçu galaksinin manzaraları yıllar öncesine dayandığı için, hangi yıldızın patlama yaşadığını bulmak, günümüzde artık boş olan alanları saptamak için daha sonraki imgeleri incelemeyi gerektiriyordu.
Kaliforniya Üniversitesi’nin Santa Barbara Kampüsü’nde astronom olan Curtis McCully, “En son Hubble dataları elimize geçtiğinde, iki şeyden birini görmeyi bekliyorduk: Ya yıldız büsbütün yok olmuş olacaktı ya da hâlâ orada duracaktı; yani, patlamış durumdaki yıldız artık patlamadan evvelki imajlarda gördüğümüz yıldız olmayacaktı” diyor: “Hiç kimse hayatta kalarak eskisinden daha parlak hale gelen bir yıldızı görmeyi beklemiyordu. Bu, gerçek bir bilmeceydi.”
Ne kadar beklenmedik olsa da, aslında müşahede büsbütün eşsiz değildi ve beyaz cüce yıldızlar kelam konusu olduğunda, vefattan sonraki hayatın o kadar da tuhaf bir şey olmadığına ait artan bir delil kümesine katkıda bulundu.
SÜPERNOVALAR NASIL OLUŞUYOR?
Güneşimizin kütlesine sahip olan bir yıldız, son helyum modüllerini karbon ve oksijene dönüştürdüğünde, çökerek dünyamızın büyüklüğünde ağır, beyaz ve sıcak bir küre haline gelir. Daha büyük elementler yaratmak için gereken kütle olmadan, bir müddet kaynar ve sonunda donuk, siyah bir yumru haline gelene dek çok çok uzun bir vakit zarfında soğur. Şayet bu kadar tükenmiş haldeki bir yıldız çekirdeği yakınlardaki yörüngede dönen cömert bir eşlikçi yıldıza sahipse, ondan biraz fazladan gaz çekeceği için ömrü daha uzun olabilir.
Öte yandan, kritik bir eşikte, bütün bu fazladan kütle kazanımı karbonu füzyona zorlama riski taşır ve göz açıp kapayıncaya dek devasa ölçülerdeki enerjiyi açığa çıkaran ve yıldızı ‘Tip Ia süpernova’ ismiyle bilinen bir süreçte modüllerine ayıran denetimsiz bir yansımaya yol açar. Birçok vakit, geçmişte bir beyaz cüce tarafından işgal edilen alanda kayda bedel bir şey kalmaz; geride sadece uzayda sürüklenen ve artık radyasyonla belirli belgisiz parlayan, genişleyen bir yıldız tozu bulutu kalır. Bu özel patlamalar o kadar tertiplidir ki, neredeyse hepsi kabaca tıpkı parlaklıkta yanar ve bu durum onları kozmostaki araları ölçmek için kullanışlı bir hale getirir.
AYKIRI ÖRNEKLER DE MEVCUT
Bununla birlikte, patlamaların tamamı o kadar da nizamlı değildir. Daha yaygın görülen ‘Tip Iax süpernova’, havai fişeklere daha az emsal ve bundan çok, nispeten donuk bir inilti içinde yavaşça patlayarak bir hayal kırıklığı yaratır. Bu daha az etkileyici süpernovaların bir adım sonrasında tespit edilen ve kalın bir fotosferin ayırt edici özelliklerine sahip olan yüksek yoğunluklu husus belirtileriyle, çok fazla yıkıcı olmayabilirler.
NGC 1309’un SN 2012Z’den hem evvel hem de sonraki renkli imgeleri. Soldaki imaj NGC 1309’un Hubble’dan alınan (patlama öncesi) fotoğrafını içeriyor. Üst-orta manzara, patlama öncesi imajda süpernovanın pozisyonunu yakın planda gösteriyor. Sağ üstte 2013 müşahedesinden kalan SN ~ 2012Z imajı sergileniyor. Orta alt imajda, 2016’da yapılan en son gözlemlerde SN ~ 2012Z’nin yeri gösteriliyor. Sağ alt imaj ise, patlama öncesi manzaralar ile 2016’daki müşahedeler ortasındaki farkları gözler önüne seriyor. Görsel: McCully v.d., The Astrophysical Journal, 2022. Kendi süpernovasının akabinde öfkeyle etrafa yayılan SN 2012Z’yi keşfetmek, pek çok durumda olmasa da, beyaz cücelerin termonükleer bir duruma geldikten sonra dahi parçalanmadan hayatta kalabileceğine ait çok az kuşku bırakıyor.
ÖLÜMDEN SONRA PARLAK BİR YAŞAM
Bu özel yıldızın neden sırf kendini parçalamakla kalmayıp, tıpkı vakitte daha da parlak bir biçimde hayata geri döndüğü, tam manasıyla gizemli bir sorun. Keşfi gerçekleştiren araştırmacılar, patlamanın sırf bir şeyleri karıştırdığını ve var olan gerecin daha az ağır, daha şişirmiş bir forma geri dönmesine imkân tanıdığını düşünüyorlar. Daha büyük bir hacme eriştiği için, beyaz cücenin soğuyan kalıntıları her zamankinden daha parlak görünecek.
McCully, “Tip Ia süpernovaları açısından tesirleri çok derin” diyor: “Süpernovaların en azından hududa kadar büyüyebileceğine ve patlayabileceğine şahit olduk. Buna rağmen patlamalar cılız kalıyor; en azından bir kısmı bu türlü. Bundan sonra anlamamız gereken şey, bir süpernovanın başarısız olmasına ve Tip Iax’e dönüşmesine neyin sebep olduğu ve Tip Ia bağlamında neyin başarılı olduğu.”
Araştırma The Astrophysical Journal’da yayınlandı.
Yazının özgünü Science Alert sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)