Sultan Abdülaziz devranında Mabeyn başkatipliği yapmış olan Mehmed Âtıf Bey’in (1836-1907) başkatiplik müddetince yaşadığı ve gözlemlediği hadiseleri içeren Hâtıra-i Âtıf isimli eser Ketebe Yayınları tarafından yayımlandı.
Kitabın çıkış noktasını Mehmed Âtıf Bey’in Horhor’daki konağında ve İbnülemin’e konuk olduğunda gerçekleştirilen sohbetler oluşturmaktadır. Bu sohbetlerde Âtıf Beyefendi, devlet kapısında geçirdiği yılları, tanıdığı simaları, şahit olduğu hadiseleri uzun uzun anlatırmış. Bu sohbetler vesilesiyle İbnülemin, Âtıf Bey’in anılarının kaleme alınmasının yararlı olacağına kanaat getirmiş. İbnülemin Mahmud Kemal’in ısrarı üzerine bir taraftan Âtıf Bey’in şifahen anılarını anlatmış başka taraftan da İbnülemin Mahmut Kemal’in kendisi, babası Mehmed Emin Paşa ve Emin Paşa’nın oğlu Ahmed Tevfik Beyefendi tarafından kayda geçirilmiştir. Böylelikle Hâtıra-i Âtıf bedene gelmiştir.
Mehmed Âtıf Beyefendi, 1836’da İstanbul’da Ağnam müdürü Ali Şakir Refet Bey’in oğlu olarak dünyaya gelir. Çeşitli memuriyetlerin akabinde kendisi 1873’de Mabeyn başkatibi ve 1875’de Hazine-i Hassa Nazırlığına getirilmiş, 1879’da Amasya mutasarrıflığı ve 1883’de Karesi Valisi olarak vazife almıştır. 1907’de vefat eden Âtıf Beyefendi vasiyeti üzerine Edirnekapı kabristanlığına defnedilmiştir.
Nurettin Gemici ve Hikmet Toker tarafından yayına hazırlanan kitapta Hâtıra-i Âtıf özgün lisanıyla okuyucuya sunulduğu üzere Âtıf Bey’in hayatı ve hatıratı hakkında genel bir kıymetlendirme de yer alıyor. Sultan Abdülaziz’in tahta çıkmasıyla başlayan hatıratta Macar mültecileri sıkıntısı, Paris Standı ve Sultan’ın Avrupa Seyahati, Kolera Salgını, Büyük Yangın felaketi, istikraz bahsi, Mısır problemi, sadaret değişiklikleri, Fransa İmparatoru Napolyon’un eşi Prenses Eugenie de Montijo’nun, Avusturya İmparatoru Franz Joseph ve İran şahı Nasıruddin’in İstanbul’u ziyaretleri, Tuna vilayetinin oluşturulması ile iktisadi ve ticari hayata dair gelişmeler bahis edilmektedir. Âtıf Beyefendi, Sultan Abdülaziz’in hal edilmesi ve akabinde şaibeli bir biçimde vefatı ile II. Abdülhamid’in tahta çıkışı da ayrıyeten hatıratta husus edilmektedir.
SULTAN’IN HÜSN-İ SINIR MAHARETİ
Âtıf Bey’in hatıratında Mahmud Nedim Paşa, Mithat Paşa, Esad Paşa, Mütercim Rüştü Paşa, Hüseyin Avni Paşa üzere periyodun devlet adamlarından ve bilhassa Sultan Abdülaziz’in hal edilmesi ile sonrasında yaşanan hadisesinden etraflıca bahsetmektedir. Hatıratta yer verilen bir öbür konu Sultan Abdülmecid’in hüsn-i sınır konusundaki mahareti ve Hırka-i Şerif Cami’ndeki yazıların onun yapıtı olduğu bahsidir.
Hâtıra-i Âtıf’ta yer alan tahminen de en değişik bahislerden birisi de teamül gereği şehzadeler cülus öncesi evlenemez ve çocuk sahibi olamaz iken Sultan Abdülaziz’in ağabeyi Sultan Abdülmecid’in müsaadesiyle dünyaya gelen oğlu Yusuf İzzeddin Efendi’nin saray dışında Kadri Bey’in yalısında büyütüldüğünün anlatıldığı satırlardır.
TEK NÜSHA İBNÜLEMİN KOLEKSİYONUNDA
Hatıratın tek yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Ender Eserler Kütüphanesi’nde koruma edilen İbnülemin Mahmud Kemal İnal koleksiyonunda yer almaktadır. 162 varaktan oluşan yapıtta İbnülemin Mahmud Kemal, babası Mehmed Emin Paşa ile oğlu Ahmed Tevfik Bey’in yazısı ve Âtıf Bey’in tashihinden oluşmaktadır.
İbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar isimli meşhur yapıtında Hâtıra-i Âtıf’tan yeri geldikçe bahsetmekte ve Âtıf Bey’in nezdinde olan Sultan Abdülaziz periyoduna ilişkin kimi evraktan da istifade etmektedir. Bununla birlikte Âtıf Bey’in anlattıklarında eksik kalan kimi konulardan da Son Sadrazamlar’da temas etmiştir.
Âtıf Beyefendi, hatıratında daha çok sarayda vazife aldığı yıllara ilişkin müşahedeleri ve niyetleri yer alırken Sultan II. Abdülhamid bölümündeki Amasya ve Karesi’deki taşra memuriyetleri hakkında rastgele bir anlatımın olmaması taşra tarihi açısından değerli bir kayıptır. Kitabın orjinal lisanına sadık kalınması araştırmacılar için inanç sağlarken birtakım eksiklikleri de dikkat çekmektedir. Birinci baskısında kitabın aslından kimi örnek sayfalara yer verilmişken bu baskıda bundan kaçınıldığı hatta Âtıf Bey’in yerine İbnülemin Mahmut Kemal’in fotoğrafının koyulduğu görülmektedir. Ayrıyeten bir taraftan kitap, İbnülemin, babası ve erkek kardeşi tarafından kayda alındığı belirtilirken öbür taraftan eser, istinsahmış üzere takdim edilmiştir. Görselliğin uygunca kıymet kazandığı çağımızda kitap daha çok görsel gereç ile zenginleştirilebilirdi. Hâtıra-i Âtıf’ın bilhassa Sultan Abdülaziz dönemi üzerine değerli bir eser olmakla birlikte müellifin şahsi fikir ve müşahedelerine dayandığı için teenni ile yaklaşılması gerektiği hatırda tutulmalıdır.