Özlem Karahan
DUVAR- Osmanlı’nın son yıllarına, Cumhuriyet’in kuruluşuna, dünya savaşlarına tanıklık etmiş bir bayan Suat Derviş. Bugün en çok ‘Fosforlu Cevriye’ isimli yapıtıyla bilinse de ömrü ve yapıtlarıyla hem edebiyatımızda hem Türkiye siyasi hayatında hem de gazetecilikte izler bırakmış bir müellif ve aktivist. Nâzım Hikmet’in birinci aşkı, hiçbir baskıya eğilmeden hislerini yaşamak için gözlerini karartmaktan kaçınmamış bir “Efsane Kadın”…
Yazar Liz Behmoaras’ın birinci sefer 2008 yılında yayımlanan biyografi kitabı ‘Suat Derviş: Efsane Bir Bayan ve Dönemi’, Suat Derviş’in tüm bu istikametlerini, hayat kıssasını devrin tarihi olayları eşliğinde anlatıyordu. Eser, yenilenmiş ve zenginleştirilmiş içeriğiyle üçüncü baskısını İthaki Yayınları etiketiyle yaptı.
Şimdiye kadar kaleme aldığı romanların yanı sıra ‘Kimsin Jack Samanın?’, ‘Mazhar Osman: Kapalı Kutudaki Fırtına’ ve ‘Bir Kimlik Arayışının Hikâyesi’ isimli biyografi kitaplarına da imza atan Liz Behmoaras’la kitabı, Suat Derviş’i ve daha birçok şeyi konuştuk.
Suat Derviş’in hayat kıssası üzerinde çalışma fikri nasıl ortaya çıktı? Neden Suat Derviş?
Çoğu biyografimde olduğu üzere evvelce düşünülüp planlanmış bir proje değildi. 2000’li yılların başında, 8 Mart Dünya Bayanlar Günü’nde, bir gazetede yayınlanan “Başı Eğilmeyen Kadın” başlıklı birkaç satırlık bir makale, Nâzım’ın onun için yazdığı şiirden bir alıntı ve bir fotoğraf, bende anlatılan kişiyi daha âlâ tanımak ve tanıtmak isteğini uyandırdı. Hem Suat Derviş, biyografilerini yazdığım başka şahıslar üzere tarihimizin tahminen de en değerli periyodu olan Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçiş periyodunda yaşamış biridir ve omuzlarında kendi şahsî çelişkileriyle birlikte, bu geçişe has çelişki ve sıkıntıların yükünü taşır. O açıdan da ilgimi çekti.
Osmanlı burjuvazisinde büyümüş, eğitimli, gözü pek ve entelektüel bir bayan. Hayatının büyük kısmını, içinde yetiştiği burjuvaziyi eleştirerek, toplumdaki ezilen sınıflar için uğraş ederek geçirmiş bir devrimci. Hissettiği hisleri her seferinde, tüm baskı ihtimallerini göze alarak yaşamış bir âşık. Bu hayat hikayesinde sizi en çok etkileyen yanlar neler oldu?
Hayat hikayesinde beni etkileyen yanlar pek çok sayıda. Gazeteci olarak atılganlığı, hamaseti ve Türk toplumunun sıkıntılarına eğilişi; romancı olarak çalışkanlığı, üretkenliği, yazma yeteneğini ideolojisinin hizmetine sunuşu, genelde periyodunun çok ilerisinde düşünüp hareket edişi ve ailesiyle hiç kopmayacak güçte bağlar oluşturması… Babasına sonsuz bir hayranlık duyarken, annesine ve erkek kardeşine her daim kol kanat germiş, ablasıyla ise hayatı boyunca, vakit zaman karşılıklı bir bağımlılığa dönüşen fevkalade bir dayanışma içinde olmuştur.
Suat Derviş Sizin anlatımınızla söyleyecek olursak, oyuncaklarını bıraktığında kâğıt kaleme sarılmış, oyunlarına öyküler ve şiirlerle devam etmiş. Biz onu en çok ‘Fosforlu Cevriye’yle bilsek de onlarca romana, çeviriye, makaleye imza atmış, daima üretmiş bir müellif Suat Derviş. Onun yapıtlarını ve romancılığındaki dönüşümü bir edebiyatçı olarak nasıl değerlendirirsiniz?
Bence romancılığını birçok farklı evrede inceleyebiliriz: Genç kızlığında genelde hem Batı’nın tesirini taşıyan hem de yetişmiş olduğu korunaklı ortamda geçen, Paul Bourget’inkiler üzere deneysel ruhsal tahlile dayalı ya da J. K. Huysmann’ınkileri andıran gotik usulde eserler verir. Sonraları, bilhassa Almanya’da geçirdiği yılların ve Sovyetler Birliği’ne yaptığı uzun seyahatin sonucunda yapıtları güçlü toplumcu gerçekçi iletiler taşımaya başlar. Bu akımın Türkiye’de öncüsü olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Yaşlılığında ise terk etmediği toplumcu gerçekçiliğe fevkalade bir hassaslık ve ince ruhsal tahliller üzere kendine has ögeler katar; bunlara paralel olarak da ne yazık ki yalnızca geçinme korkusu içinde çabukla yazılmış popülist ve özensiz yapıtlara imza atar. Tekrar de hepsindeki ortak hissede, müellifin kendisi ve yakınlarıyla hesaplaşmasına imkan sağlamalarıdır. Suat Derviş’in kendisine, yakınlarına ve onlarla ilgilerine çabucak her romanında az ya da çok maskelenmiş halde rastlamak mümkündür.
Gazeteciliğinin romancılığını beslediğini söyleyen Suat Derviş, erkek egemenliğinin dorukta olduğu bir devir ve dalda ismini duyurmuş bir bayan gazeteci. Bilhassa yaşadığı çağ ve ülke görüntüsü da göz önüne alındığında, gazetecilik mesleğinde Suat Derviş’in bıraktığı izlerden kelam edebilir miyiz?
Gazeteci Suat Derviş için yaşadığı periyodun kıymetli ve olabildiğince dürüst şahidi diyebiliriz. Düşünsenize; sırasıyla İstanbul’un işgaline, Kurtuluş Savaşı’na, Lozan Antlaşması’na, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna, 1920’lerin çılgın Berlin’in “tabula rasa”sına ve Sovyetler Birliği’nin yeni kurulan nizamına, tek partili rejimin acımasız sansürüne karşın “kelle koltukta” tanıklık etmiştir makale ve röportajlarında. Gazete yazılarının daha öbür özellikleri de Türk toplumunun her kesitinin problemlerine eğilip deva aramaları ve asla hiç kimseye, hiçbir iktidara yaranmaya çalışmamalarıdır.
Erkeklerin egemenliğindeki Babıâli’yle bugünün medyasını karşılaştırdığımızda, bir gazeteci olarak bugün bölümü ve bu dalda bayan gazeteci olmayı nasıl yorumlarsınız?
Suat Derviş Efsane Bir Bayanın Devri, Liz Behmoaras, İthaki Yayınları, 384 sayfa, 2022. Bence günümüzde yalnızca gazetecilik alanında değil, çabucak bütün alanlarda ve tüm dünyada ömür bayanlar için şimdi tam olması gerektiği kadar değilse de çok daha kolay. Alışılmış, birtakım trajik diyeceğim istisnalar haricinde…
Suat Derviş’in siyasi çalışmaları, muhalif kalemi onun hem iktidardan büyük baskılar görmesine hem de gazetecilik mesleğini yapamamasına, dışlanmasına yol açmış. Yeniden günümüzle kıyasladığımızda “özgür gazetecilik” mefkuresine yaklaşma konusunda daha ileride mi Türkiye? Nasıl bir görüntü gözlemliyorsunuz?
Gazetecilikte kolaylık ve özgürlük farklı kavramlardır. Evet; artık gazeteci olarak sivrilmek bayanlar için daha kolay olabilir. Lakin kendimi bildim bileli, Türkiye “basın özgürlüğü”, “özgür gazetecilik” ülküsüne hiçbir vakit tam ulaşamamıştır. Yeniden de kırklı yıllardan bu yana oldukça yol kat edildiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.
Kitap bir yandan Suat Derviş’in hayat kıssasını sunarken bir yandan da devrin sanat, siyaset ve basın dünyasıyla ilgili kapsamlı bilgiler içeriyor. Bu kapsamda, bu kitap için hem tarih hem biyografi anlatısı denebilir mi?
Elbette. Hele Suat Derviş üzere aktivist birinin ömür hikayesinin, periyodunun sanatsal, edebi ve siyasi olaylarıyla iç içe olup onu bir biçimde yansıttığı da söylenebilir.
Suat Derviş yüz yıl evvel değil de bugün birebir hayatı birebir yollardan giderek yaşasaydı daha memnun ve kolay bir hayatı olur muydu sizce?
Düşünür, müellif çizer aydın kişiyi kâğıda döktüğü fikirlerinden dolayı cezalandırma alışkanlığı ne yazık ki hâlâ kaybolmuş değil. Lakin Suat Derviş’in o devirde yaymaya çalıştığı ideolojiyi savunmak artık cürüm olmaktan çıktığından, şayet bugün yaşasaydı ülkesinden kaçıp Avrupa’da on yıl boyunca istekli sürgün olarak yaşamaya mecbur kalmazdı. Ayrıyeten onun üzere mücadeleci ve cesaretli bir ömür süren bayanların sayısı katbekat artmış olduğundan, tahminen de biyografisi yazılmaz, kendisinden o kadar kelam edilmezdi. Yalnızca romancılığıyla öne çıkardı. Sonuçta hayatı daha keyifli ve kolay olur muydu bilemem lakin mutlaka onu farklı halde sürdürürdü.
Bir söyleşinizde Suat Derviş için “en sevdiğim biyografi kahramanım” diyorsunuz. Bu kitabınızın isminde de kendisine “Efsane Kadın” diyorsunuz. Onu sizin için efsane yapan şeyler neler?
Yukarıda saydığım hasletlerin yanı sıra başını asla eğmemesi…
Suat Derviş’in hayatını kaleme alırken sizi en çok zorlayan noktalar nelerdi?
Yaşamının birtakım devirleriyle ilgili kâfi evrak, bilhassa de mektup bulunmaması beni oldukça zorlamıştı. Ayrıyeten bütün biyografilere has sıkıntılarla karşılaşmıştım. Örneğin, “Belge eksikliğinden ötürü kişinin hayatında boş kalmış parantezler hayal gücüyle nasıl ve ne kadar doldurulabilir?”, “Tarafsız bir portre oluşturma uğruna, artık hayatta olmadığından kendini savunamayacak bir kişinin zaaflarının ve olumsuz istikametlerinin ne kadarı anlatılabilir?” üzere sorular başımı daima kurcalıyordu. Cevaplarını bulmuş olduğumdan da pek emin değilim.
Bu kitap üzerinde çalışmaya başlamadan evvel nasıl bir Suat Derviş vardı zihninizde? Tanıdıkça, anladıkça ve anlattıkça, finalinde nasıl bir Suat Derviş’e ulaştınız?
Suat Derviş biyografisi için bir yandan araştırıp okumaya, bir yandan da bir yazı taslağı oluşturmaya başladığım anki sevinci, heyecanı, beynimde tavan yapan adrenalin dozunu dünmüş üzere hatırlıyorum. Çalışarak, üreterek, yaratarak ancak birebir vakitte eğlenerek, sevip sevilerek, bol bol gülüp bir o kadar ağlayarak sürülmüş, acı ve mağlubiyetlerin mutluluklar ve başarılarla adeta el ele verdiği bu ömür kıssasını kaleme almakla dayanılmaz bir serüvene atıldığımı baştan hissetmiştim.
Hissetmiştim dememin nedeni şu: Aslında tam olarak nasıl biriyle karşılaşacağımı olağan ki baştan bilmiyordum. Birinin biyografisini yazmak, hakkında fikir sahibi olup esasen düzgün tanımadığınız bir beşerle uzun bir seyahate çıkmaya misal. Bazen beklediğinizin çok üstünde hasletlere sahip bir şahısla karşı karşıya gelir, bazen de bilakis, büyük bir hayal kırıklığına uğrarsınız. Ben Suat Derviş’le hayal kırıklığına uğramadım; yol uzunluğu dinlediğim ya da okuduğum ve bazen birbiriyle gerçekten çelişen farklı tanıklıklar beni düşünmeye itiyordu: Gerçek Suat kimdi? Dur durak demeden çalışan korkusuz gazeteci – muharrir, kendini halkın refahına adamış ödünsüz ve disiplinli solcu mu yoksa canı sıkıldıkça kanındaki yüksek şekere karşın Divan Pastanesi’ne çikolatalı pasta yemeğe giden ve akşamları peş peşe viski kadehleri deviren, iradesine yenik bayan mı? Reşat Baraner’le evliliği, anlattığı ve anlatıldığı kadar harika miydi? Hamiyet söylendiği üzere ona daima takviye mi olmuştu yoksa o mu Hamiyet’in sorumluluğunu, tıpkı kardeşininkiyle annesininkini üstlendiği üzere yüklenmişti? Muhtemelen gerçek daima olduğu üzere; ne tam o tarafta ne de bu istikamette lakin ortada bir yerdeydi. Ya da tahminen konjonktüre nazaran değişiyordu. Sonuçta onu tanıdıkça daha çok barizleşen günahları ve sevaplarıyla, hakkında düşündüğüm; “İyi ki onu yazmışım” oldu.
Kurgu yapıtların yanı sıra biyografi cinsinde de birçok kitap kaleme aldınız. Biyografi cinsine yakınlığınızın nedenleri neler?
Onu heyecan dolu bir serüven gördüğüm için. Bir biyografi müellifi gerekirse öbür bir periyoda hatta öbür bir cihana ışınlanır… Tıpkı yılanların deri değiştirdikleri üzere, cinsiyet, ortam, aile değiştirir… Başlangıçta kendisine yabancı birinin ayak izlerini bir dedektif üzere sürer. Çünkü bir ölüye kendi sözcüklerini, kendi nefesini, hatta bazen kendi belleğini ödünç vererek onu diriltmeye çalışmaktan geçer üstlendiği iş. Konusunu da asla bir tesadüf yapıtı seçmez zira bir müellifle seçtiği biyografi kahramanı ortasında, birincisinin birden fazla vakit bilinçaltından kaynaklanıp onu ikincisine kaçınılmaz bir halde taşıyan görünmez bir bağ vardır. İşte o görünmez bağdır bana Suat Derviş’in ve ondan diğer, sırasıyla İttihatçı büyük dedem Jak Samanon’un, Türkiye’de psikiyatrinin atası sayılan Tabip Mazhar Osman’ın ve gönüllüce Türkleşmiş Osmanlı Musevisi muharrir, filozof, gazeteci Munis Tekinalp’in ömür hikayelerini yazdıran.