Her sarsıntıdan sonra olduğu üzere 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen ve Türkiye’nin 10 vilayetini etkileyen Kahramanmaraş merkezli zelzelelerin akabinde da “deprem vergileri nerede?” sorusu gündemden düşmüyor.
Gelin bu yazımızda sarsıntı vergilerine ne olduğunu inceleyelim.
Nedir bu zelzele vergileri?
Öncelikle söylenmesi gereken şey, direkt zelzele vergisi ya da sarsıntı vergileri isminde vergilerin olmadığı. 17.08.1999 tarihinde yaşanan Marmara Zelzelesi devlet gelirlerinin %15’inin tahsil edildiği bölgede gerçekleşince büyük bir finansman açığı ortaya çıkıyor. Bunun sonucunda hükûmet, bölgede ortaya çıkan yıkımı gidererek hayatın mümkün olduğunca kısa vakitte olağana dönüştürülmesini sağlayacak finansman gereksinimini karşılamak için altı tane yeni vergiyi yürürlüğe koyuyor. Bu vergilerden; ek gelir vergisi, ek kurumlar vergisi, ek emlak vergisi, ek motorlu taşıtlar vergisi tek sefer alınıyor. Özel bağlantı vergisi ve özel süreç vergisi ise 2003 yılı sonuna kadar uygulanıyor.
Özel bağlantı vergisi ile baht oyunları oynanması nedeniyle doğan özel süreç vergisinin uygulanma müddetlerinin 2003 yılı sonunda sona ermesi üzerine bu vergiler 2004 yılından itibaren “özel irtibat vergisi” ve “şans oyunları vergisi” ismi altında tahsil edilmeye başlanıyor.
Bugün politikler başta olmak üzere toplumun büyük bölümünce sarsıntı vergisi olarak tabir edilen ve tartışılan vergi, geçmişten beri birebir isimle yürürlükte olması nedeniyle “Özel İrtibat Vergisi”. Halbuki baht oyunları vergisinin de bu kapsamda kıymetlendirilmesi gerekiyor. Zira özel süreç vergisi yürürlükten kaldırılmadan evvel talih oyunları vergine dönüştürülüyor.
Deprem vergilerinden ne kadar gelir elde edildi?
Depremden çabucak sonra çıkarılan altı vergiden, yürürlüğe girdikleri 1999 yılından, yürürlükten kalktıkları 2003 yılına kadar elde edilen fiyat 5,5 milyar TL’ye yakın. Sarsıntı için bütçeden yapılan harcamalar ise yaklaşık 287 milyon TL. Zelzele ile ilgili yapılan toplam harcamalar ise (bütçe dışı fon harcamaları, bağış ve hibeler, dış krediler vs.) yaklaşık 445 milyon TL.
Bugün hâlâ uygulanan özel irtibat vergisi ve baht oyunları vergisinden 1999 yılından, 2022 yılı sonuna kadar elde edilen toplam gelir ise yaklaşık 120 milyar TL.
Deprem vergileri nerelere harcandı?
Bütçe istatistiklerinde sarsıntı için yapılan harcama meblağları yer almakla birlikte, bu harcamaların içeriklerine ait rastgele bir bilgi bulunmuyor. Fakat 2012 yılında cevaplanan bir soru önergesinde harcamaların içeriğine ait bilgiler yer alıyor. Önergede; sarsıntıya hazırlık çalışmaları kapsamında çok sayıda proje yürütüldüğü ve zelzeleden en çok etkilenen vilayetlerde gerekli kamulaştırmalar yapılarak 43.053 hak sahibine konut teslim edildiği bilgisi yer alıyor. Tekrar sarsıntıdan etkilenen vilayetlerde orta hasarlı konutların ve işyerlerinin güçlendirilmesi kapsamında toplam 377.518.800 TL, tekrar bu kentlerde ve köylerde meskenlerini yapanlara yardım kapsamında 11.703.900 TL ve afet bölgesinde konut satın almak isteyenlere 225.000.000 TL kredi ödendiği de belirtiliyor.
2011 yılında yaşanan Van Sarsıntısı sonrasında sarsıntı vergilerinin nerelere harcandığı sorusu devrin Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’e sorulduğunda ise Şimşek; “duble yollara gidiyor, demiryollarına, havayollarına, çiftçimize, eğitime gidiyor” biçiminde bir karşılık veriyor.
Deprem vergileri neden zelzele için harcanamıyor?
Akıllara neden sarsıntı için tahsil edilen vergilerin tamamının sarsıntı için harcanmadığı sorusu gelebilir. Bunun en önemli iki nedeni bulunuyor. Birincisi bütçede geçerli olan “adem-i tahsis” unsuru. Bu prensip, sarsıntı vergilerinden elde edilen gelirlerin direkt doğruya zelzele ile ilgili harcamalarının finansmanına aktarılmasına mahzur oluyor. Bu nedenle tüm vergilerde olduğu üzere, bu vergilerden elde edilen gelirler de bütçeye gelir kaydedilerek, harcamaların gerektirdiği ölçüde kullanılıyor.
İkincisi ise, bu vergilerin 2003 yılı sonuna kadar sadece zelzele harcamalarının finansmanı için değil, tıpkı vakitte o periyotta uygulanan ekonomik istikrar programının desteklenmesi hedefiyle yürürlüğe konulmuş olmaları. Bu nedenle bu vergilerden elde edilen gelirlerin tamamının zelzele harcamalarının finansmanı için kullanılması beklentisi, düzenlemenin maksadı açısından da yanlış bir beklenti doğuruyor.
2003 yılı sonrasında özel irtibat vergisi ile talih oyunları vergisinin kalıcı hale getirilmesinin nedenleri olarak ise; telekomünikasyon hizmetlerinin vergilendirilmesi ve bahis ve talih oyunların vergi kapsamı dışında kalmasının önüne geçilmesi gösteriliyor. Bu nedenle 2003 yılı sonrasında bu vergilerden elde edilen gelirlerin sarsıntı için harcanması da kelam konusu olamıyor.
Peki, ne yapmalı?
Deprem üzere muhtemel afete hazır bir yapının oluşturulması için, sarsıntıya özel finansman kaynakları yaratılması en doğrusu. Bu bakımdan muhtaçlık duyulan kaynak tipi, zelzelenin finansmanı özel hedefiyle toplanacak ve gerektiğinde kullanılacak bir kaynak olan zelzele fonu olarak karşımıza çıkıyor.
Ancak fonlarla ilgili Türkiye’nin karnesi makus. Özal’lı ANAP iktidarında bürokratik mahzurların aşılarak süreçlerin hızlandırılması emeliyle kurulan fonların sayıları ve yol açtığı meseleler artınca birçoklarının tasfiye edilmiş olmaları sarsıntı fonuna da kuşkuyla yaklaşılmasına yol açıyor.
Yine de başarılı uygulamalar da mevcut. Örneğin Japonların, 2011 yılında yaşadıkları zelzelenin akabinde harcamaların finansmanının emeklilik fonları ve çocuklu ailelere yapılan yardımları artırmak için ayrılan para ile finanse edilmek zorunda kalmaları üzerine, felaketten sonra bir tahlil üretmenin yararsızlığını anladıklarını belirterek, 2014 yılında afet sonrası gereksinime nazaran süratlice kullanılmak üzere kurdukları ‘Özel Afete Hazırlık Fonu’ bulunuyor.
Özetle, şayet sarsıntı için kullanılacak bir gelir yaratmak istiyorsak fon uygulaması en hakikat tahlil üzere duruyor. Aksi halde karşılık alamayacağımız “deprem vergileri nerede?” sorusunu sormaya devam etmemiz kaçınılmaz üzere görünüyor.
Betül HAYRULLAHOĞLU