Levent Gürses
Hayal edelim: Bir yıl evvel bir Alman personel (hiç fark etmez; Türk, İngiliz, Amerikalı, Koreli Estonyalı vs.) uykuya dalsa ve bugün uyansa… Kesinlikle, “Lanet olsun, nasıl bir dünyaya uyandım, uykudayken görmediğim kâbus burada, keşke tatlı uyku devam etse” diyecek. Zira şu anda yeryüzünde berbat olan her şeyi yaşıyor olacak.
Muhtemelen şunları da diyecek:
“Tanrım, yıllar sonra yanı başımızda savaş var. İnanılır üzere değil; Putin nükleer silah kullanabiliriz diyor.”
“Koronavirüs de hala bitmemiş.”
“Her şeyin fiyatı bir anda nasıl bu türlü artmış, bir kilo biftek 25 euro olmuş, elma 3, ekmek 1.3, bir bira 1.2 euro…”
“Doğal gaz faturası 70 euro gelmiş, elektrik ve gaz fiyatları bir yılda ikiye katlanmış. Güç şirketlerinin karları patlamış.
“Rusya gazı kesip duruyor, bu kış da kesecekmiş. Kimi emekli komşular hem soğuk olacağından hem de artırımlardan ötürü kışı Türkiye’de geçirmeye hazırlanıyor.
“Gelir adaletsizliği artıyor, Almanya’da görülmemiş bir sayı; fakir sayısı 16 milyona çıkmış. Aşevlerine başvuranların sayısında inanılmaz artış var.”
“Ücret artışları enflasyonun çok altında kaldı, bakalım sendikalar ne yapacak?”
VE DAHA DA BERBATI KAPIDA…
Savaş, nükleer tehdit, salgın hastalık, pahalılık, güç sorunu, kıtlık, açlık tehdidi, geçim külfeti, fiyatların erimesi, gelecek kaygısı… Ve daha da berbatı kapıda… Doğal gaz külfeti, soğuk bir kış, artan enflasyonun yanında keskin bir ekonomik sakinlik, işten çıkarılma korkusu vs…
Dünya iktisadı çok kritik bir dönemeçten, tarihi bir imtihandan geçiyor. ABD kapitalizminin ekonomik gücüne ve büyük ölçüde finansallaşmaya dayalı global kapitalist sistemde fay sınırları hareketlenmeye başladı.
Neler oluyor? Ana başlıklarla gözden geçirelim.
- Ukrayna’daki savaş, beraberinde Batı’ya yönelik güç kıskacı, başta güç olmak üzere global fiyat artışları ve tedarik meşakkatleri görülmemiş kasvetlere neden oluyor. Covid-19 pandemisi iktisatların durmasına neden olmuştu. 2021’de sürekliliği olmayan tepkisel büyüme periyoduna karşın, global tedarik dertleri, artan işsizlik ve bütçe-ödemeler istikrarı açıkları devam ediyordu. Akabinde büyük şok dalgası geldi. Rusya’nın Ukrayna’da başlattığı savaş, global iktisadın yeterlice fren yapmasına neden oldu.
- Büyük bir güç, doğal kaynak ve besin tedarikçisi olan Rusya’nın, Batı’nın desteklediği Ukrayna’yı işgali ve akabinde gelen yaptırımlar, güç, besin, gübre, endüstriyel metaller ve öteki emtia ticaretini kesintiye uğrattı. Avrupa ve bilhassa Almanya’da güç krizine neden olurken, besin arzında yaşanan dertle birlikte stagflasyonist bir periyoda girildi.
KASVETLİ VE MEÇHUL BİR DÖNEM
- Hem büyüme hem de fiyat istikrarını sarsan şok dalgası gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ekonomileri çok sert vurdu. On yıllardır süren izafî global ekonomik istikrar sona erdi. Dünya yeni bir periyoda girdi. Bilgiler, dünya iktisadının yeterlice yavaşladığını ve ilerleyen aylarda resesyonun başlayacağını gösteriyor.
- IMF “kasvetli ve daha belirsiz” bir periyoda işaret ederek global iktisatta büyüme kestirimini bu yıl yüzde 3.2, 2023’ü ise yüzde 2.9’a düşürdü. IMF, dünya iktisadına yönelik tehditlerin artarak sürmesi durumunda, ağır bir stagflasyon (enflasyon içinde durgunluk) devrinin ve 1970’ten bu yana en zayıf yıllardan birinin yaşanacağını bildirdi.
- ABD iktisadı resesyona girdi. Dünyanın en büyük iktisadı yılın ikinci çeyreğinde yüzde 0.9 daralarak, iki çeyrek yıl arka arda küçüldü ve teknik olarak resesyon (durgunluk) başladı. Yılın birinci yarısında eksi büyüyen ABD iktisadına ait IMF’nin 2022 yılı kestirimi yüzde 2.3. 2023’te ABD’nin yalnızca yüzde 1 büyümesi bekleniyor.
- Avrupa’da sakinlik süratle yaklaşıyor. 2023’te euro bölgesi ekonomileri yüzde 1.2 büyüyecek. IMF’ye nazaran, gelecek yıl Birleşik Krallık yalnızca yüzde 0.5, İtalya yüzde 0.7 ve Almanya 0.8 büyüyecek.
- Küresel iktisadın öteki büyüğü Çin ise, azalan global talep, içerde derinleşen emlak krizi, salgın ve karantinalar nedeniyle beklenmedik biçimde frene bastı. Çin’in bu yıl yalnızca yüzde 3.3 büyümesi bekleniyor. Çin 2021’de yüzde 8.3 büyümüştü.
ENFLASYONDA VENEZÜELA’DAN SONRA GELİYORUZ
- Ekonomileri yavaşlama kadar enflasyon da meşgul ediyor. Enflasyonda Venezüela’nın yüzde 114’ünden sonra yüzde 80 ile Türkiye en yüksek ikinci ülke…
- ABD’de besin ve akaryakıt başta olmak üzere son 40 yılın en değerli devri yaşanıyor. Ağustos’ta elektrik faturaları 1981’den beri en yükseği olan yıllık yüzde 15.8 artı. Son bir yılda yumurta fiyatları yüzde 40, kahve 19, tavuk eti yüzde 17 arttı.
- ABD’de enflasyonu artıran en değerli neden olarak, 16 ay evvel pandemi devrinde Lider Biden’in imzaladığı yasa ile, tüketicilere takviye emelli eyalet hükümetlerine ve başka programlara 1.9 trilyon dolar gönderilmesi gösteriliyor. Bu para oluşturduğu yüksek talep ile fiyatların artmasına neden oldu. Kuşkusuz, arz problemleri nedeniyle güç ve besin fiyatlarındaki artış da kıymetli. ABD’de Ağustos prestijiyle yıllık enflasyon 8.3. güç enflasyonu yüzde 23.8’e geriledi. Haziran’da sırasıyla yüzde 9.1 ve yüzde 41.6 ile tepedeydi.
ALMANYA’DA YÜZDE 8 ENFLASYON KÜLLİYEN BİR YANILSAMA
- Euro bölgesinde Ağustos enflasyonu yüzde 9.1’e çıktı. Temmuz’da yüzde 8.9, 2021 Ağustos’ta ise yüzde 3’tü. Enflasyon, Almanya’da yüzde 7.9, İspanya’da 10.5, Hollanda’da yüzde 12’ye ulaştı.
- Almanya’da Ağustos’ta güç enflasyonu yüzde 35.6, besin enflasyonu yüzde 16.6 arttı. Yani yüzde 7.9 enflasyon bir yanılsama… İşin berbatı Almanya Merkez Bankası, ülkeyi resesyonun ve çift basamaklı enflasyonun beklediğini açıkladı.
- Avrupa’da uzun yıllardır görülmemiş oranlar yaşanıyor ve doruğa ulaştığını söylemek çok sıkıntı. Zira savaş nedeniyle güç krizi bekleniyor ve fiyatları üst çeken en değerli öge güç maliyetleri…
RİSKLERİN EN KORKUTANI: GÜÇ ŞOKU
Ve ileriye yönelik risklere bakacak olursak:
- Avrupa’yı güç konusunda çok kuvvetli bir kış bekliyor. Rusya’dan Avrupa’ya gaz akışı apansız durabilir. Bu da milyonlarca haneyi soğukta bırakırken, iktisatların sert bir biçimde duraklamasına neden olabilir. Önemli bir ihtar da Memleketler arası Güç Ajansı Başkanı’ndan geldi. Fatih Birol, güç krizinin Avrupa Birliğini parçalamakla tehdit ettiğini söyledi.
- İşgücü piyasaları beklenenden daha fazla daralırsa yahut enflasyon beklentileri sabitlenemezse enflasyonu düşürmek beklenenden daha güç olabilir. Bu durumda daha fazla faiz artırımlarıyla sıkılaşacak global finansal şartlar, gelişmekte olan ekonomilerde borç problemine neden olabilir.
- Yenilenen Covid-19 salgınları ve karantinaların yanı sıra emlak bölümü krizinin daha da tırmanması Çin büyümesini daha da baskılayabilir.
- Jeopolitik kutuplaşmanın artması global ticaret ve işbirliği ile arz zincirlerini daha fazla engelleyebilir.
SAVAŞ TAMTAMLARI YÜKSELİYOR
- Sadece iktisat cephesi değil, jeopolitik gerginlikler de kırılganlıkları artırıyor ve global bloklar ellerindeki kozları güçlendirmeye çalışıyor. Son günlerde yaşananlara göz atalım:
- ABD Lideri Biden, Çin’in saldırması halinde Amerikan askerlerinin Tayvan’ı savunacağını söylerken, bu Washington’un bugüne kadar Tayvan konusunda izlediği “stratejik muğlaklık” siyasetine muhalif düşen en bariz açıklama oldu.
- Çin Devlet Lideri Şi Cinping, orduya savaşa hazır olmaya odaklanma talimatı verdi.
- Rusya Devlet Lideri Putin, ülkenin toprak bütünlüğüne yönelik bir tehdit durumunda mevcut tüm müdafaa araçlarının kullanılacağını söyledi. Güvenlik Kurulu Lider Yardımcısı Medyedev, “Rusya’ya katılan toprakları korumak için nükleer dahil her silah kullanılabilir” dedi.
- Putin, ayrıyeten askeri kısmi seferberlik ilan etti. Kimi çevreler, “kısmi seferberlik” ilanının akabinde, Ukrayna’daki savaşın en kritik periyodunun yaşanacağını savunuyor.
- Çin başka yandan, Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ülkeleriyle işbirliğini süratle geliştiriyor. ŞİÖ ülkelerinden ham petrol ithalatı yılın birinci 8 ayında yüzde 70, toplam ithalatı ise yüzde 26 arttı.
- Avrupa ise, çıkarları için istikamet arayışında… Almanya Başbakanı Olaf Scholtz ve Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Kasım başında birer hafta ortayla Pekin’e gidecekler. G20 doruğundan evvel Çin başkanı Çin önderi Şi Cinping ile görüşecekler. Bu, Alman ve Fransız başkanların son 3 yılda birinci Çin ziyareti olacak.
EKONOMİK VE FİNANSAL MİMARİNİN DEĞİŞİMİ OLDUKÇA SANCILI OLACAK
Sözün özü; globalleşme ve Amerikan mali egemenliği önemli yalpa yaparken, yerini neyin alacağı bilinmiyor. Dünyanın ekonomik yük merkezi süratle Doğu’ya (Asya’ya) kayıyor. Doğal kaynak zengini ve üretici Üçüncü Dünya’nın yükselişi sürüyor.
Uzmanlara nazaran, Eski Dünya yavaş lakin emin adımlarla ABD Doları’nın hâkim olduğu bir para ünitesi sisteminden çoklu para ünitesi ve çoklu kur fiyatlandırma modeline gerçek geri dönülmez bir halde ilerliyor.
Ancak ekonomik ve finansal mimarinin değişimi hayli sancılı olacak.
Süren Ukrayna savaşı, Çin-Tayvan gerginliği, ekonomik krizler, kıtlık tehdidi (son bir yılda mısır yüzde 28, buğday yüzde 23 arttı) bir savaşın habercisi mi? Üçüncü Dünya Savaşı kaçınılmaz mı?
Neyse, bu bahisler derin ve ayrıntılı… Devam ederiz…