İZMİR – İntegral Araştırma tarafından, 260 iştirakçi ile 18-22 Ağustos 2022 tarihleri ortasında, kantitatif araştırma tekniklerinden olan CATİ usulü uygulanarak bir çalışma gerçekleştirildi. Araştırmanın örneklemi, Mayıs 2022 araştırmasında “Bu pazar bir genel seçim olsa kime oy verirsiniz?” sorusuna “kararsız” ve” oy kullanmam” karşılıklarını veren iştirakçilerden oluşurken, çalışmanın içeriği cinsiyet, yaş ve 24 Haziran 2018 genel seçim tercih oranları baz alınarak düzenlendi.
Kararsız seçmen geçmişte daha çok hangi partilere oy vermiş ve bugün tercih yapma konusundaki kararsızlığı hangi partiler ortasında seyrediyor? Kendilerini daha çok hangi ittifaka yakın hissediyorlar? Kararsızlar hangi şartlar gerçekleşirse 24 Haziran’da oy verdikleri partiye dönerler? Kararsız seçmenin tavrı, milletvekilliği seçimleri ile cumhurbaşkanlığı ortasında farklılıklar gösteriyor mu? Bunları ve daha pek çok soruyu 1999 lokal seçimlerinden beri çok sayıda siyasi kampanyada misyon alan siyasal bağlantıcı Ali Sabuktay’a sorduk.
‘ARTIK SANDIKTAN UZAKLAŞAN YENİ BİR SEÇMEN TİPİNE RASTLIYORUZ’
Hemen çabucak her seçim devrinde kararsızların oranı ve yönelimi seçimlerin bahtını belirliyor. Türkiye için çok kritik olan önümüzdeki seçimde güya kararsızların varlığı birçok açıdan geçmişteki seçimlere nazaran daha fazla kıymet taşıyor. Ne dersiniz?
Farklı araştırmalarda yüzde 8 ile yüzde 12 ortasında kararsız seçmen gözüküyor. Oy kullanmayacağını belirten seçmen de bunlara eklenince ne yapacağı kestirilemeyen yüzde 20’lik bir küme ortaya çıkıyor. Takribi dokuz ay sonra yapılacak bir seçim için bu tablo olağan kabul edilebilir lakin bu sürece mahsus nedenler durumu biraz farklılaştırıyor. Öncelikle kararsızları ve oy kullanmayacağını söyleyen seçmeni başka ayrı pahalandırmak gerekiyor. Çoğunlukla birebir şeymiş üzere ele alınan bu iki kesim birbirinden hayli farklılaşıyor. Siyasete ilgisizlik, sıhhat problemleri, seyahat üzere çeşitli münasebetlerle yüzde 15 kadar seçmenin her seçimde oy vermediğini biliyoruz ancak aktüel araştırmalarda ortaya çıkan “protest” seçmenin tümünü bunlar oluşturmuyor. Artık, sandıktan uzaklaşan yeni bir seçmen tipine de rastlıyoruz. Bunlar, iktisat başta olmak üzere çeşitli nedenlerle hayal kırıklığına uğrayan iktidar seçmeni. Yeni bir partiye yönelmek şu anda akıllarına gelmiyor, “boş oy vereceğini” ya da “seçime gitmeyeceğini” söyleyerek yaşadıkları hüsranı araştırmalara yansıtıyorlar. Oy kullanmayacak seçmen kategorisinin yaklaşık yarısını küskün iktidar seçmeni oluşturuyor. Evvelden oy verdikleri partiye en kolay dönebilecek seçmen bu kesimde yer alıyor. Zira geldikleri yere aidiyetleri kısmen sürüyor. AK Parti, öncelikle bu seçmeni yine kazanmayı hedefliyor.
Kararsızlara gelirsek, onlar da tek küme değil. Millet İttifakı’ndaki partiler ortasında kararsız olanlar, Cumhur İttifakı ile muhalefet ortasında kalanlar ve evvelce oy verdikleri partiden kısmi olarak uzaklaşmasına karşın oy verecek bir seçenek göremeyenler olarak üç ana kümeden kelam edebiliriz. Son kesim içinde eski AK Parti seçmenleri çoğunluğu oluşturuyor.
İntegral Araştırma’nın 2022 Mayıs sonunda İzmir’de yaptığı araştırmada oy kullanmayacak ve kararsız seçmen toplam yüzde 20 civarında. AK Parti seçmenleri ortasında bu oran ortalamadan dört puan daha yüksek. Ağustos sonunda CATİ prosedürü uygulanarak bu kümedeki 260 şahısla yine görüşülüyor ve yüzde 20’sinin karar verdiği gözüküyor. Yani yaz ayları boyunca kararsızların ve protestlerin oranında kısmi bir azalma oluyor lakin konuşulduğu kadar dramatik boyutta değil. İzmir ile hudutlu olan bu araştırma elbette Türkiye seçmen evrenindeki kararsızların eğilimlerini yansıtma savında olamaz lakin detaylı bir çalışma olduğu için, kararsız ve protest seçmenin profili ve ruh hali hakkında bir fikir verebilir. Birtakım matematik projeksiyonlar yapılabilir.
Karar verenlerin yüzde 43’ü AK Parti, yüzde 39’u CHP, yüzde 8’i GÜZEL Parti lehine oy kullanacağını belirtiyor. Bu şahısların takribi beşte biri yeni bir partiye yönelirken, beşte dördü eski partilerine dönüyor. Örneğin, 24 Haziran AK Parti seçmenlerinden yüzde 77’si tekrar AK Parti’ye, yüzde 20’si ise CHP’ye oy vermeyi düşünüyor. CHP seçmeni açısından baktığımızda CHP ile DÜZGÜN Parti ortasında misal bir oran var.
Ali Sabuktay ‘OY KULLANMAYAN SEÇMEN SİYASETTEN UMUDUNU KESMİŞ DURUMDA’
Peki, AK Parti’ye oy vereceğini belirten kararsız ve protestlerin temel münasebetleri neler?
“Ülkeyi yönetecek öbür bir parti olmaması”, “yirmi yıl boyunca yapılan yatırımlar” ve “Erdoğan’ın liderlik” özellikleri… CHP tarafında karar verenler ise, mevcut iktidarı değiştirebilecek en güçlü parti CHP olduğu için oy vereceklerini söylüyorlar. DÜZGÜN Parti için oy kullanacakların temel motivasyonu Akşener’in siyasi başarısı ve liderliği. Geriye kalan yüzde 80 ise protest ve kararsız halini hala sürdürüyor; bunların yüzde 70’i kararsız, yüzde 30’u oy kullanmayacağını belirtiyor. Çoğunluğu alt gelir kümesinden ve ortaokul altı eğitim seviyesinden. İdeolojik olarak yüzde 35 ile “Atatürkçüler” birinci sırada geliyor, yüzde 16’sının siyasi eğilimi yok, yüzde 15’i “muhafazakâr” yahut “ülkücü”, yüzde 12 kadarı da “milliyetçi”. Bütün araştırmalarda olduğu üzere ülkenin en kıymetli probleminin “ekonomi” olduğunu düşünüyorlar, onu “mülteciler” ve “adalet” cevapları izliyor.
Siyasi partilerin bu seçmenleri ikna etmesi epeyce güç gözüküyor. Zira siyasete karşı derin bir güvensizlik ve kırgınlık içindeler. Kararsız ve oy vermeyecek seçmenlerin yalnızca yüzde 1,4’ü siyasi partilere güvendiğini, yüzde 23’ü kısmen güvendiğini belirtiyor, dörtte üçü ise hiç güvenmiyor. Oy kullanmayacağını söyleyen protest seçmen düzgünce siyasetten umudunu kesmiş durumda. Neden oy kullanmayacakları sorulduğunda, “partilerin birbirinden farklı olmadığı” ve “herkesin ülkeyi değil, kendini düşündüğü” karşılığı geliyor. Muhalefet değişim umudu veremezse, dert ve güvensizlik içinde olan bu kümedeki seçmen, tek mevzuda sesi yüksek çıkan küçük partilere yönelebilir. Yahut AK Parti’ye güvenmemesine karşın iktidar çatısı altına sığınabilir.
‘KARARSIZLARIN ÇOĞUNLUĞU HİÇBİR İTTİFAKA YAKIN GÖRÜNMÜYOR’
Kararsız seçmen geçmişte daha çok hangi partilere oy vermiş ve bugün tercih yapma konusundaki kararsızlığı hangi partiler ortasında seyrediyor? Ya da kendilerini daha çok hangi ittifaka yakın hissediyorlar?
Şaşırtıcı gelecek lakin kararsız seçmenin hatırı sayılır bir kısmı, yani yüzde 22’si AK Parti-CHP ortasında kararsız! YETERLİ Parti ile AK Parti ortasında kararsız yok üzere. Elbette DÜZGÜN Parti’ye AK Parti’den kıymetli bir seçmen geçişi oldu ancak bu devirde AK Partili kararsızların güçlü olana yöneldiklerini, en büyük iki parti ortasında arayış içinde olduklarını söyleyebiliriz. 24 Haziran’da oyunu AK Parti’ye verenlerin yüzde 27’si CHP’yi bir seçenek olarak düşünüyor. Kararsızların yüzde 10’u yine AK Parti’ye oy verip vermeme, yüzde 10’u tüm partiler ortasında kararsız. Buna rağmen CHP seçmenleri ortasındaki kararsızların değerli bir kısmı CHP ile ÂLÂ Parti ortasında kalmış durumda. Bu küme, CHP seçmenleri içindeki kararsızların yüzde 33’ünü, tüm kararsızların da yüzde 11’ini oluşturuyor.
Toplamda bakıldığında CHP ile öteki partiler ortasında kararsızların oranı yüzde 49’u, AK Parti ile öbür partiler ortasında kararsızların oranı yüzde 45’i buluyor. GÜZEL Parti ve başkaları ortasında kararsız olanlar yüzde 19 civarında. Öbür bir deyişle, AK Parti ile öteki partiler ortasında kararsız olanların tümü AK Parti’yi seçse bile, AK Parti’nin kararsızlardan alacağı azamî oy fakat yüzde 45’e ulaşıyor.
İttifaklar açısından ise, kararsızların çoğunluğu kendini hiçbir ittifaka yakın görmüyor; yüzde 24’ü Millet, yüzde 19’u Cumhur, yüzde 2,5’i Emek ve Özgürlük ittifakına yakın olduğunu söylüyor.
‘MHP SEÇMENİNİN YÜZDE 40’I PARTİSİNDEN TÜMÜYLE KOPMUŞ DURUMDA’
Araştırma sonuçlarına nazaran kararsızlar hangi şartlar gerçekleşirse 24 Haziran’da oy verdikleri partiye dönerler?
Partilere nazaran değişen oranlar var. AK Parti’ye oy verenlerin yüzde 19’u, MHP’ye oy verenlerin ise yüzde 40’ı, ÂLÂ Parti’ye oy verenlerin yüzde 27’si partisinden tümüyle kopmuş durumda. Hiçbir halde evvelden oy verdikleri partiye oy vermeyecek. Bu oran CHP için oldukça düşük, yüzde 3 civarında.
Partilerine tekrar oy verme şartları da partiye nazaran değişiyor. Eski MHP seçmenleri lakin Cumhur İttifakı’ndan ayrılırsa ve önder değişimi olursa MHP’ye oy vereceklerini söylüyorlar. AK Partililer için ekonomik meselelerin tahlili ve mültecilerin geri gönderilmesi temel şart. AK Parti’nin seçime kadar bilhassa bu mevzularda siyaset geliştireceğini düşünebiliriz. Muhalefet partilerine oy vermiş kararsızlar için, partisinin sıkıntılarla başa çıkacağına ve ülkeyi yönetebileceğine dair inanç vermesi ehemmiyet taşıyor. Ayrıyeten eleştirel CHP seçmenlerinde önder değişikliği şartı da öne çıkıyor.
Öte yandan kararsız ve protest seçmenin yüzde 18’i asla oy vermeyeceği parti olmadığını belirtirken, yüzde 40’ı HDP’ye, yüzde 17’si AK Parti’ye oy vermeyeceğini söylüyor.
‘BAŞKA BİR PARTİYE GİDEN SEÇMENİN DÖNMESİ ÇOK ZOR’
Yirmi yıldır her girdiği seçimi kazanan ve uzunca bir müddet oylarını artırarak giden AK Parti ve Erdoğan’ın bu son dönemeçte bütün uğraşlarına karşın kendi tabanını konsolide edemediği görünüyor. AK Parti’den uzaklaşan kitle kararsızlar safına mı katılıyor? Yoksa o tabana oynayan öbür partilere mi dağılıyor?
Her ikisi de oluyor. Esasen Gelecek, Tekrar Refah ve DEVA, AK Parti’den kopan seçmen yüklü bir tabana dayanıyor. Kıymetli bir sayıda seçmen de CHP ve GÜZEL Parti’ye dönmüş vaziyette. 24 Haziran sonuçlarına nazaran bakarsak, araştırmaların ortalaması (kararsızlar dağıtılmadan) AK Parti’nin 15 puan, MHP’nin 5 puan oy kaybettiğini gösteriyor. Bu 20 puanın yaklaşık 12’sinin çeşitli partilere dağıldığını, 8’inin ise kararsız ve oy kullanmayacak seçmen kategorisinde olduğunu kestirim ediyorum. Öteki bir partiye giden seçmenin dönmesi çok güç. O tercihi yapan seçmen, eski partisini zihninde ve ruhunda bitiriyor. Şu anda Cumhur İttifakı, protest ve kararsız seçmeni yine toplamayı umarken, tercihini yapmış seçmenin başını karıştırmayı amaçlıyor.
Kararsız seçmenin tavrı, milletvekilliği seçimleri ile cumhurbaşkanlığı ortasında farklılıklar gösteriyor mu?
Kararsız seçmenin tavrı partiler istikametinden çok parçalıyken, başkanlık seçiminde de muhalefetin muhtemel adayına nazaran farklılaşıyor. Muhalefet adayı açısından bütün araştırmalarda gördüğümüz üçlü sıralama, kararsızlar ve oy kullanmayacaklar kelam konusu olduğunda da değişmiyor. Beklenen bir Erdoğan-Kılıçdaroğlu eşleşmesinde kararsızların yüzde 42’si Erdoğan’a, yüzde 36’sı Kılıçdaroğlu’na oy vereceğini söylerken, geri kalanlar oy kullanmayacağını belirtiyor. Erdoğan-Yavaş yarışında ise, durum açık orta muhalefet adayının lehine dönüyor: Erdoğan yüzde 24’e gerilerken Yavaş’a oy verecekler yüzde 62’ye ulaşıyor. İmamoğlu eşleşmesinde Erdoğan yüzde 37, İmamoğlu yüzde 46 oy alıyor.
Burada biraz sezgisel, biraz sayısal bir şey söyleyeyim: Aslında İmamoğlu’nun oyunun şu anki şartlarda Millet İttifakı adayının “gerçek” oyu olduğu kanısındayım. Bunu yalnızca kararsızlar için değil, genel oy dağılımı açısından da bu türlü düşünülebiliriz. Vakit içinde bu oy artabilir ya da adaya ve yapılacak yanılgılara nazaran düşebilir. Bugün Yavaş’a oy vereceğini söyleyen Cumhur İttifakı kökenli bir küme seçmenin kampanyada Erdoğan’a dönmesi yüksek mümkünlük. Meğer İmamoğlu’na oy vereceğini söyleyenler, bugün için Erdoğan’a katiyetle oy vermeyecek, Millet İttifakı’nın çıkartacağı “ideal” adaya oy verecek kesiti oluşturuyor. Anlayabildiğimiz kadarıyla Kılıçdaroğlu’nun adaylığı katılaştı üzere ya da CHP etraflarında bu türlü bir hava esiyor. Bu durumda Kılıçdaroğlu birinci olarak İmamoğlu’nun oy oranını yakalamayı, Millet İttifakı’nın şu anki seçmen potansiyeline ulaşmayı hedeflemeli. Öteki bir deyişle, evvel kendi “kararsızlarını” kazanmalı. Esasen Millet İttifakı’na oy vermeye hazır olan bu seçmen kolay ikna edilebilir. CHP idaresi uzak mahalledekilerle uğraşmaktansa, gücünü öncelikle bu kesite ayırmalı. İmamoğlu’na oy verip de “Kılıçdaroğlu’na vermem” diyen 5-6 puanlık seçmenin kim olduğunu ve neden tereddütlü olduğunu anlamalı. Onları ikna etmeye çalışmalı.
‘KILIÇDAROĞLU SEÇKİNLER İTTİFAKINA GÜVENEREK YOLA ÇIKTI’
Yeri gelmişken, Kılıçdaroğlu’nun adaylık sürecini nasıl görüyorsunuz?
Somut bir şey bildiğimden değil lakin sürece ve sonuçlara bakarak bir çıkarımda bulunabilirim. Amerikalı siyaset bilimci Overton’un ismiyle da anılan “söylem penceresi” diye bir model var. Toplumu bir çizgi olarak düşünürseniz bu pencere merkezi kaplıyor, toplumda yaygın olarak benimsenen fikirler bu alanda yer alıyor. Pencerenin sağında ve solunda “mantıklı”, “olabilir”, “radikal” ve “düşünülemez” fikirler sıralanıyor. Vakit içinde evvelce tabu üzere görünen fikirler, toplumsal değişmeye bağlı olarak pencereye taşınabilir; bayanların oy hakkı, LGBTİ+ evlilikleri üzere. Olağanda yavaş işleyen bu süreç; kriz, savaş, salgın vakitlerinde hızlanabiliyor. Evvelden hiç düşünemeyeceğimiz şeyler hayatımızın olağanı haline gelebiliyor; Covid 19 tedbirleri, meskenden çalışmanın yaygınlaşması üzere. Siyasette ve pazarlamada uçta yer alan bir fikri, telaffuz penceresine dahil etmek için bilim insanları, araştırmacılar ve çeşitli kamuoyu oluşturucularının devrede olduğu stratejiler kullanılıyor. Bu sayede hayal bile edilemeyeceği düşünülen bir bahis; evvel “radikal” bir görüş, sonra “olabilir” ve “makul” haline gelebiliyor. Trump’ın başkanlığı, İngiltere’nin AB’den ayrılması üzere olamayacağı varsayılan şeylerin gerçekleşmesi, Overton penceresinin stratejik kullanımına örnek olarak gösteriliyor.
Kılıçdaroğlu ve takımının de ekonomik kriz, iktidarın paralize olması üzere dışsal şartları kıymetlendirerek Kılıçdaroğlu’nun adaylığının önünün açıldığına karar verdiklerini ve “söylem penceresi”ne yerleşme stratejisi kurduklarını düşünüyorum. İki yıl evvel hiç kimsenin aklına gelmeyen Kılıçdaroğlu’nun adaylığı, başka seçeneklerin ekarte edilmesiyle de birlikte bugün “makul” hale geldi ya da getirildi. Şu anki etap ise, “aksi düşünülemez” noktaya gelmesi.
‘ALTILI MASA, TAHT OYUNLARI DİZİSİNDEKİ ‘KUZEY İTTİFAKI’NI ANDIRIYOR’
Sırada Kılıçdaroğlu’nun Altılı Masa’nın isteğini alması ve rahatça kazandıracak oranda seçmeni ikna etmesi var. Machiavelli, iktidarı hedefleyen birinin ya halktan ya soylulardan onay alması gerektiğini belirtir. Kılıçdaroğlu halk takviyesinin yetersiz olduğunun farkındaydı. O nedenle seçkinler ittifakına güvenerek yola çıktı. Halk takviyesini vakit içinde kazanacağını varsaydı, araştırmalardan anladığımız kadarıyla hayli de başarılı oldu. Soylularla ittifakın en zayıf noktası, onların lakin kendi çıkarlarına hizmet edecekse müttefikliği sürdürmeleridir. Altılı Masa şu anki haliyle Taht Oyunları dizisindeki “Kuzey İttifakı”nı andırıyor. Kimi ne kadar temsil ettiği muhakkak olmayan irili ufaklı bir sürü lord “Demir Taht”a çıkmak için bir ortaya gelmiş güya. Benzerlik bu kadarla da kalmıyor; masadakiler anketlere ve şartlara bakarak, savaşın şimdiden kazanıldığını düşünüyor, sonrasını planlıyor. Gelecek iktidar için, hepsinin kendine biçtiği durumlar var. Ayrıyeten her yapının farklı telden çalan kurmayları, onların ihtirasları var. Kuzey İttifakı metaforuna dönecek olursak, lordların ne kadar ordusu olduğu ve bunların ne kadarını sevk edebileceği de muhakkak değil. Bu tablo, haliyle iktidardan kurtulmak isteyen seçmeni tedirginliğe sevk ediyor. CHP, Altılı Masa’nın topluma bir şey anlatamadığını görünce buradan ayrıştı. Kılıçdaroğlu, “helalleşme” ile adaylığının önüne çıkacak kültürel hudutları esnetmeyi hedefledi. Onun gördüğü, Altılı Masa’daki başka aktörlerin göremediği bir bahis da toplumdaki hesaplaşma talebiydi. O nedenle bu anlatının içinde “hesaplaşmayı” da koydu. Bir adım sonra, karanlık güçlerle çarpışan kahraman olarak konumlandırdı kendisini. Adaylığına gelebilecek itirazları bu sayede bertaraf etmeye çalıştı.
Özellikle UYGUN Parti’den kaynaklanan zorluklar olduğu anlaşılıyor. Meral Akşener, iki tarafın çıkarını optimize eden kararın, “en yeterli ikinci”nin seçimiyle olacağını düşündü galiba ve aday olmayacağını açıkladı. O, oyununu, “oyun teorisi”ne uygun oynadı yani. Başbakan olacağını söylerken aklındaki aday büyük ihtimalle İmamoğlu’ydu. GÜZEL Parti içinde Yavaş’ın adaylığını isteyen çok kişi olabilir lakin Akşener’in istediğini zannetmiyorum. Birebir kökten gelen Yavaş, cumhurbaşkanı olursa Akşener’in liderliği zora girebilirdi. Kılıçdaroğlu, kendi adaylığı için fiili durum yaratınca Akşener boşa düştü. Elinde “seçilecek aday” kriterinden öbür koz kalmadı. Kılıçdaroğlu’nun seçmen takviyesini arttırmasıyla bu koz da zayıfladı. Güçlerinden çok daha fazlasını almayı amaçlayan küçük aktörlerin esasen Kılıçdaroğlu’na itiraz etmeleri zayıf ihtimal. ÂLÂ Parti’nin ayak diremesindeki tek neden ittifak içi güç çatışması değil doğal. İdeolojik, politik uyuşmazlıklar da var. Eleştirelim ancak Akşener’in sırtında önemli bir yumurta küfesi olduğunu da görmek lazım. Daha evvelki söyleşimizde YETERLİ Parti seçmeninin kırılgan olduğundan ve kabaca üçe ayrıldığından kelam etmiştim. Birinci kesim Millet İttifakı adayı kim olursa olsun oy vereceklerden, ikinci kesim Kılıçdaroğlu aday olursa gönülsüz oy vereceklerden oluşuyor. MHP seçmenlerinden oluşan üçüncü kesim ise, Kılıçdaroğlu’na oy vermeyeceğini belirtenler. Şimdi partileşmeyi başaramamış ÂLÂ Parti idaresi, ikinci ve üçüncü bölümden gelen taban basıncını ziyadesiyle hissediyordur. Zati HDP çıkışı da bunu gösteriyor.
‘ANKETLERE VE GAZETECİLERE KIZMANIN ALEMİ YOK’
Peki, bu şartlarda özel olarak Altılı Masa, genel olarak muhalefet nasıl davranmalı?
Bu seçim devrinde Erdoğan’ın en büyük isteği, 7 Haziran sonrasında olduğu üzere, muhalefetin ülkeyi yönetemeyeceğini kanıtlamaktır herhalde. Şu ana kadar muhalefet aktörlerinin mevkilerini belirlemeye dönük atılımlar yapıldı. Artık muhalefetin kendilerini güçlü kılan istikametlere dönmesi, satrançtaki “tempo” üzere kazandıracak atılımlar yapması, hegemonya oluşturması lazım. Kararsızlar ve protestleri bir yana koyarsak, şimdiki araştırmaların ortalamasında 50-30 üzere bir muhalefet-iktidar istikrarı gözüküyor. Kararsızların eşit dağıtıldığı senaryoda 60’a 40’la muhalefet ağır basıyor. Ancak muhalefetin gücü şimdi bir mümkünlük, kâğıt üzerinde bir toplam. Yanlışsız denklemi kurarak bu oyu bir ortaya getirmek ve seçim akşamına kadar korumak gerekiyor. Kafayı kuma gömmenin, anketlere ve gazetecilere kızmanın da alemi yok; Kılıçdaroğlu’nun kazanabilir ve yönetebilir olduğu üzerine seçmendeki kuşku ortadan kaldırılmalı. Kılıçdaroğlu’nun adaylığını da bir bilgi olarak alıp, oradaki seçilmeme riskini minimize edecek biçimde bir stratejiyle davranılmalı. Bunun için en kolay yol, 2019 seçimlerinde başarıyı getiren fikri bugüne uyarlayarak; “kazanacağız” bildirisi veren yeni bir anlatı kurmak. Bu öykünün her kedere derman olması, herkesi kapsaması, her hususta kelamı olması kural değil. Birden fazla kıssanın tesiri, sonlu enformasyon vermesinden kaynaklanır. Anlatının tutarlılığı ve çekirdeğinin sağlam olması kafidir. Topluma inanç veren ve gerçekçi bir umut içeren, “muhalefet kazanacak ve yönetecek” dedirten güçlü bir bayrak altında birleşmek gerekiyor.
Muhalefet belirleyici hale gelemezse, yalnızca sandıktan çıkan sonuç değil toplumun iyiliği de risk altına girecek. İktidar, düzgünce cesaretlenecek, alanını daha da genişletecek ve kendinde her şeyi yapma hakkını daha fazla görecek.
‘AYNI İNANÇTAKİLER YAHUT EŞLER BİRBİRİNE MİSAL BİÇİMDE OY VERİR’
Söyleşiyi bitirmeye yaklaşırken daha genel bir soru soralım: Seçmen hangi partiye ya da adaya oy vereceğine nasıl karar veriyor?
Seçmen davranışı yaklaşık yüz yıldır üzerine çalışılan bir husus. Bu alanda hiçbirinin gereğince açıklayıcı olmadığını lakin hepsinin gerçeğin bir istikametini aydınlattığını düşündüğüm oldukça kuram var. Hususun uzmanları dışında pek bilinmeyen bu kuramları, genel okuyucu için özetlemeye çalışayım. En yaygın olanlar; rasyonel, sosyolojik ve ruhsal yaklaşımlar. Rasyonel modele nazaran, seçmen kendisi için en hakikat seçimi yapacaktır. Ülke iktisadı büyüyorsa, enflasyon ve işsizlik düşükse iktidardaki partiler; aksi şartlarda ise muhalefet partileri avantajlıdır. Seçmenler ideolojik tercihlerini de gözeterek çıkarları açısından en faydalı gördükleri partiye oy vereceklerdir. Rasyonel model, bireylerin siyasi aktörler hakkında kâfi bilgiye sahip olduklarını ve akılcı karar verdiklerini varsayar. Geçmişteki ekonomik muvaffakiyete ya da gelecek vaatlerine nazaran alt modelleri olan bu yaklaşım, ferdi çıkar yahut kamusal çıkarın odağa alınmasına nazaran de farklılaşır. Seçmenin gerçek bilgilenmesi, siyasi rekabet ve partilerin ekonomik siyasetlerini net olarak anlatmasıyla gerçekleşir. Şayet onayladığı parti seçimi kazanamayacaksa, seçmen en uzak olduğu partinin kazanmaması için, yakın olduğu başka bir partiye oy verebilir, yani stratejik davranabilir.
“Bir seçmen niçin bir partiyi ya da adayı başkasına tercih eder” sorusuna rasyonel model; “kendi çıkarını en çok yansıttığı, kendine en yakın bulduğu için” karşılığını verirken; sosyolojik kuramlar küme kimliğinin kıymetine işaret eder. Bu yaklaşım çok özetle, bireylerin siyasi tercihlerini içine doğdukları ve bir kesimi oldukları toplumsal-mekânsal bağlamın belirlediğini söyler. Kültür, demografi, din, etnisite, aile, meslek, yaşanılan yer siyasi eğilimini tesirler. Bireyler, ekseriyetle ilişkin olduğu kümenin tercihiyle uyumlu oy kullanır. Kümenin kıymetleriyle örtüşen siyasi partiyi tercih eder. Örneğin, birebir inançtakiler yahut eşler birbirine emsal biçimde oy verir. Siyasi kampanyalar yerleşik küme davranışını çok az tesirler, bireyler kümenin “öteki”si olan bir siyasi eğilime yönelmez. Lakin küme yönelimi değişirse bireyin tercihi değişebilir. Oy kullanma edimi, küme kimliğinin siyaset alanında yine üretilmesidir.
Psikolojik yaklaşım, oy davranışının rasyonel tercihlere değil, kişinin parti ve önderle özdeşleşmesine dayandığını tez eder. Saldırganlık, tüm güçlülük, endişe, rekabetçilik, yetersizlik, aşağılık duygusu üzere ruhsal faktörler oy davranışı üzerinde tesirlidir. Bireyler siyasi tercihlerinde çeşitli savunma sistemleri yoluyla başkanla özdeşleşerek muvaffakiyetin sağladığı doyuma ulaşır. Ekseriyetle Amerika merkezli olan bu çalışmalar, iki esaslı partiye sahip bir sistemde, seçmenle parti ortasında çocukluk devrinden itibaren kurulan bir sevgi münasebeti olduğunu savunur. Siyasi parti aidiyetleri bu tarafıyla futbol ekibi aidiyetine benzetilebilir. Ülkemizde de CHP, MHP, DP-AP üzere kurumsal devamlılığı olan partilere ve Erdoğan tipi önderlere bağlılık konusunda bu yaklaşım açıklayıcı olabilir.
Sizin alandaki şahsi tecrübeleriniz bu kuramlara ne kadar uyuyor?
Şu anda alanda çalışmıyorum. Siyaseti araştırmalar ve haberlerden izliyorum. Lakin bir uygulayıcı olarak gerek tıpkı seçim devri içinde gerekse farklı seçim periyotlarında anlatılan oy verme davranışlarının hepsiyle karşılaştığımı söyleyebilirim. Vakit zaman kimlik öne çıksa bile, Türkiye’nin seçmen haritası geniş bir çeşitlilik içeriyor. Bilhassa CHP’ye oy verenler içinde hem rasyonel hem ruhsal hem sosyolojik davranan seçmen var. AK Parti ve MHP için kimliğe ve partiye-lidere bağlı seçmen tartısından kelam edebiliriz. İktidar partileri, siyasete nazaran oy veren “realist” seçmenlerini büyük oranda kaybettiler, bugünkü “çekirdek” seçmen tartışmaları bu gerçeğe işaret ediyor. HDP seçmeninin de temel motivasyonu kimliğine ve partisine sahip çıkmak. Her ne kadar içinde ikinci bir MHP kurmak isteyen bir kesim olsa dahi, ÂLÂ Parti tabanı tartıyla politik, realist seçmenden oluşuyor.
Oy verme davranışı üzerine geliştirilen bu açıklamaların zayıf istikametleri neler?
Rasyonel kuramın en zayıf tarafı, kimlik üzere değişkenleri denkleme katamamasıdır. Ayrıyeten, “rasyonel” dediğimiz birçok kararın o kadar da akılcı olmadığı, çeşitli alışkanlıklar ve duygularca belirlendikten sonra, “rasyonalize” edildiğini toplumbilimlerinden biliyoruz. Bildiklerimiz aldığımız enformasyonla değil, onu nasıl işlediğimizle, nasıl anlamlandırdığımızla ilgili. Son yirmi yılda sinirbilimden elde edilen bilgiler, siyasi karar araştırmalarına da uygulanıyor ve değişik sonuçlar çıkıyor. Birçok vakit seçmenlerin kendi çıkarlarına zıt düşen siyasi partilere oy verdiğini görmüş ve bu paradoksu açıklamakta zorlanmışızdır. Duke Üniversitesi’nden biri siyaset bilimci, başkası sinirbilimci iki araştırmacının ortak yürüttükleri yeni bir çalışmada rasyonel tercihler ile kimliğe dayanan tercihler ortasında yalnızca bir farklılık değil, eşzamanlı bir rekabet olduğu sonucuna ulaşılmış.* Bu iki “ödülün” beynin farklı alanlarını uyardığı, bunların “mücadelesi” ile seçmen tercihinin oluştuğu saptanmış.
Seçimlerde kimlik güçlü rol oynadığında siyasetin tesiri en aza iniyor; seçmen toplumsal ve ekonomik vaatlere kulağını kapatıyor. Bunun için tek bir kimlik ögesinin hegemonik hale gelmesi bile kâfi oluyor. Aslında deneyimle bildiğimiz bir olguyu, fizyolojik olarak da kanıtlamaya çalışıyorlar. Kimlik tasasının akla galebe çaldığı durumlara Türkiye’den de çok olay gösterilebilir ancak literatürde sıkça paylaşılan yakın tarihli iki örneğe değineyim. Birinci örnek, Brexit oylaması: Referandumdan kısa bir mühlet evvel İngiliz seçmenin çoğunluğu AB’den ayrılmanın ekonomik açıdan kendileri için bir felaket olduğu konusunda hemfikirdi. Kampanya periyodunda Brexit’in “ulusal kimlik” oylaması olarak tekrar çerçevelenmesi bütün rasyonel tasaları silikleştirdi. Bu süreci anlatan “Brexit: The Uncivil War” isimli sineması izlemeyenlere öneririm. İkinci örnek, Donald Trump’ın kazandığı 2016 ABD başkanlık seçimleridir. Bu seçimlerde “beyaz” Amerikalıların “2042 yılına kadar azınlık” haline geleceğinin güçlü bir biçimde vurgulanması Trump’a olan oy dayanağını kısa müddette arttırdı.
Kimlik tesirinin minimize olduğu bir örnek olarak, aklıma Almanya seçimlerinde Türkiye kökenlilerin oy verme davranışı geliyor. Türkiye için oy kullanırken kimliği temel alarak sağ muhafazakâr partilere oy verenler, Almanya seçimlerinde SPD’ye, Yeşiller’e rahatlıkla oy verebiliyor. Türkiye’de kimliği ve ideolojisiyle davranan seçmen, manevi bağlarının zayıf olduğu Almanya’da kendi haklarını en düzgün savunacağına inandığı partiyi “rasyonel” olarak seçebiliyor. Siyasette çivi çiviyi sökmüyor. Kimlik eksenli oy vermeye karşı tahlilin, kimlikle uğraşmak değil, siyaset üretmek olduğu anlaşılıyor.
Öte yandan, siyasal aktörler bir kimliği ne kadar güçlü temsil ederse etsin, bu işin de topluma ve bireye uymayan bir sonuncu noktası var. Zira siyasette kullanabilmek için kimliği yine tanım etmelisiniz, daraltmalısınız, dondurmalısınız. Sözcüsü olduğunu argüman ettiğiniz kimliği stereotipe dönüştürmelisiniz. Gücü ele geçirirseniz, ülkü milliyetçi, ülkü Müslüman, vb. olarak tanımladığınız o insanın öbür biri haline gelmesine müsaade etmemelisiniz. Halbuki kültürel kimlikler, canlılığını zenginliğinden, dinamizmden, yeni deneyimlere açıklığından alır. Siyasetçe tanımlanan kimlikler, bir yandan başka kimliklerin gardiyanı olurken, öte yandan kendileri de hapishanede yaşamaya mahkûm olmaktadır. Milan Kundera’nın anlattığı üzere, hayatı grileştiren bir siyaset, güldürmeyen bir karikatüre dönüşmektedir. Bugün Türkiye’de iktidarın kimlik siyasetinin geldiği pespaye durum yahut İran’da şu an olan bitenler, bize kimlik siyasetinin açmazlarını ve risklerini gösteriyor.
* Duke Üniversitesi’nin araştırma sonuçlarına buradan ulaşabilirsiniz:
Jenke L., Huettel S.A., Issuesor Identity? CognitiveFoundations of VoterChoice, https: Issuesor Identity? CognitiveFoundations of VoterChoice – PMC (nih.gov).