Prof. Raúl Rivas González – Salamanca Üniversitesi
Sivrisinekler ve yaydıkları hastalıklar, tarihteki tüm savaşların toplamından daha fazla insanın vefatına yol açtı. Pekala, sivrisinekler neden kimi insanları daha çok ısırıyor ve hastalıkların yayılmasında nasıl bu kadar tesirli oluyor?
Aslında, istatistiklere nazaran sivrisinek, beşerler için açık orta dünyadaki en ölümcül canlı.
Sadece 2018 yılında yaklaşık 725 bin mevte neden oldu.
Aynı yıl, en çok can kaybına yol açan ikinci faktör, 437 bin kişiyi öldüren insanın ta kendisiydi. Bunu yılanlar, köpekler, zehirli salyangozlar, timsahlar, su aygırları, filler, aslanlar, kurtlar ve köpekbalıklarının taarruzları izledi.
Bu telaş verici durum nedeniyle, Dünya Sıhhat Örgütü 2017’de, ülkelerin sivrisinek kaynaklı vektörlerle bulaşan hastalıkların denetimi için yönlendirilmesi maksadıyla “Küresel Vektör Denetim Karşılığı (GVCR) 2017–2030” kılavuzunu onayladı.
Bu, hastalıkları önlemek ve ortaya çıkabilecek salgınlara çabucak müdahale etmek için kritik bir ehemmiyete sahip.
Sivrisinekler; Batı Nil virüsü, Zika virüsü, dang humması, sarı humma, chikungunya, St. Louis ensefaliti, lenfatik filaryaz, La Crosse ensefaliti, Pogosta hastalığı, Oropouche ateşi, Tahyna virüsü, Rift Vadisi ateşi, Semliki Ormanı virüsü, Sindbis ateşi, Japon ensefaliti, Ross Irmağı ateşi, Barmah Orman virüsü yahut sıtma üzere çeşitli hastalıkları bulaştırabilir.
Bu halde sadece 2020’de 627 bin vefat oldu.
Peki, sivrisinekler neden insanları ısırıyor ve kimileri neden daha fazla maksat oluyor?
Karbondioksit ve beden kokuları
Hem erkek hem de dişi sivrisinekler aslında öteki hayvanları ısırmadan da yaşayabilir. Lakin dişiler üreme döngüsünü tamamlamak için kana gereksinim duyar.
Yaklaşık 100 yıl evvel, karbondioksitin (CO₂) sivrisinekleri cezbettiği ortaya çıktı.
Ancak, karbondioksitin cazipliği sivrisineklerin neden sistematik olarak bir kişiyi başkasına tercih ettiğini açıklamıyor.
Sivrisineklerin belli insanlara daha fazla ilgi duymasını sağlayan öteki fizikî ve kimyasal işaretler var.
Bunlar ortasında ısı, su buharı, nem, görsel sebepler ve en değerlisi deriden yayılan kokular bulunuyor.
Hangi aromaların sivrisinekleri daha çok çektiği şimdi tam olarak anlaşılmamış olsa da, birçok çalışmada indol, nonanol, oktenol ve laktik asit üzere moleküller öne çıkıyor.
ABD’deki Memleketler arası Florida Üniversitesi’nden Matthew DeGennaro liderliğindeki bir araştırma takımı; IR8a olarak bilinen ve pek çok hastalığı taşıyan Aedes aegypti sivrisineklerinin laktik asidi tespit etmesini sağlayan eşsiz bir koku reseptörü olduğunu keşfetti.
Bilim insanları, böcek antenlerinde bulunan IR8a reseptörünü mutasyona uğrattığında, sivrisineklerin laktik asit ve beşerler tarafından yayılan öbür asidik kokuları tespit edemediğini gördü.
Sivrisinekleri çeken koku
Öte yandan, son araştırmalara nazaran, dang ve Zika virüsleri, farelerin ve enfekte ettikleri insanların kokularını değiştiriyor ve onları sivrisinekler için daha alımlı hale getiriyor.
Bu durum da hasta kişiyi ısırarak enfekte kanını almaları ve akabinde virüsü diğerlerine taşımaları durumunu destekliyor.
Normalde, insan ve kemirgenlerin derisi, bakteri popülasyonlarını sınırlayan bir antimikrobiyal peptit üretiyor.
Ancak, dang yahut Zika ile enfekte olmuş farelerde, bu peptidin yoğunluğu azalıyor ve birtakım bakteriler çoğalarak asetofenon (en kolay aromatik bileşik) üretimini tetikliyor.
İnsanlarda da emsal bir durum kelam konusu. Dang humması hastalarının koltuk altlarından toplanan kokular, sağlıklı insanlarınkinden daha fazla asetofenon içeriyor.
İlginç olansa, bunun düzeltilebilir olması. Dang humması ile enfekte olmuş farelerin kimileri, daha az asetofenon salımına yol açan ve böylelikle sivrisineklerin cazipliğini azaltan izotretinoin ile tedavi edildi.
Böylece sivrisinek ısırmalarının önüne geçildi.
Sivrisineklerin bir insanı ısırmayı neden tercih ettiğine yönelik bu tespitler, vektörler tarafından bulaşan hastalıkların azaltılmasına yardımcı olabilir.
- Sineklerin iddia edilenden daha fazla mikrop taşıdığı ortaya çıktı
- Genetiği değiştirilmiş 750 milyon sivrisinek Florida’da tabiata salınacak
- İngiltere’de yapılan araştırma: ‘Sıtma hastalığı yüzde 70 oranında azaltılabilir’