İlk olarak 1. Dünya Savaşından sonra ortaya çıkan Manda ve Himaye talepleri, Millli Gayret sürecinde taviz verilmemesi gereken bir bahis olarak yer edinmiş, birinci defa 1919 yılında Erzurum Kongresi’nde (23 Temmuz-7 Ağustos 1919) reddedilmişti.
Daha sonraları Atatürk’ten sonra “İkinci Adam” olarak anılan kahraman üzere gösterilmeye çalışılan İsmet İnönü’nün “Şark Fatihi” Kazım Karabekir’i Amerika’nın mandasına girmeye ikna etmeye çalıştığı mektup çok farklı bir profil ortaya çıkartıyor.
İnönü’nün, manda ve himayeyi muhakkak reddeden, ulusal sonlar içinde vatanının bütünlüğünü temel alan kararın açıklandığı Erzurum Kongresi’nden (23 Temmuz-7 Ağustos 1919) sonra Kazım Karabekir’e gönderdiği “Bütün memleketi parçalamadan Amerika’nın murakabesine tevdi etmek yaşayabilmek için yegane ehven deva gibidir…” tabirlerinin olduğu mektup hem Falih Rıfkı Atay’ın “Çankaya” adlı yapıtında hem de Kazım Karabekir’in “İstiklal Harbimiz” isimli yapıtında yer alıyor.
Kurtuluş Savaşı bütün şiddetiyle devam ederken ve manda ve himaye kesin bir lisanla reddedilmişken, Amasya ve Erzurum Kongrelerinden sonra, Sivas Kongresinden ise bir kaç gün evvel, İnönü’nün skandal mektubu “Birinci ve İkinci İnönü Savaşları masa başında uydurulmuş yalan” olduğu tezlerini da kuvvetlendirir netlikte.
İşte iki farklı yapıtta İsmet İnönü’nün “Kardeşim Kazımcığım” diyerek Kazım Karabekir’i ABD mandasına ikna etmeye çalıştığı mektup;
Falih Rıfkı Atay’ın “Çankaya” isimli yapıtındaki ilgili kısım;
İsmet Paşa 1919’da Kazım Karabekir’e şunları yazıyor.
“Kardeşim Kazımcığım,
….
Anadolu’da halkın Amerikalıları herkese tercih ettikleri tabanda, Amerikan milletine müracaat edilse, pek fazla yararı olacaktır, deniyor ki ben de külliyen bu kanaatteyim. Bütün memleketi parçalamadan Amerika’nın murakabesine tevdi etmek yaşayabilmek için yegane ehven deva gibidir….” Lakin bugün bu kanaatın değeri onun ihzarındadır. Avrupa’nın Amerika’nın pazarlık ettikleri bir zamanda Amerika aleyhine bir koz göstermemektedir. Sen Erzurum’ a giderken korkuyorum ki seni bir şeye karıştıracaklar demiştin. Evimden dışarı çıkmadım ve hiçbir şeye karışmadım.
….
Dahili nifak, hükümetle millet ortasındaki iftirak en soysuz en alçak kısmın yönetim başında bulunması üzere ahvalin memleketi daha kaç felaketlere süreceğine kuşku yoktur. Anadolu’da anarşi günden güne artıyor. Hükümetsizlik her gün daha fazla tebarüz ediyor. Bu hal yalnız başına bir felakettir. En muktedir, en pak beşerler bu anarşiyi senelerce tedavi ve mahvolan nüfuz-u hükumeti de iadeye teşebbüs etseler muvaffakıyetleri şüphelidir. Tersine tutulan sakin yolun inat ve ısrarla takibinden mütevellit netayiç ( sonuç) bakalım ne olacaktır? İşte biz konutumuzda hiçbir kimse ve hiçbir şeyle alakadar olmaksızın hükümetin kanaatine rağmen ahvali bu türlü teessürle görüyoruz. Dilhun (içimiz kan ağlıyor) oluyoruz. Duadan öteki elimizden bir şey gelmez. Malatya’dan bana Malatya mebusluğunu teklif ediyorlar. Sen ne dersin? Gözlerinden öperim. Seni bağrıma muvaffakiyetim sevgili kardeşim Kazımcığım.
Kazım Karabekir’in “İstiklal Harbimiz” isimli yapıtında geçen kısım;
Eğer Anadolu’da halkın Amerikalıları herkese tercih ettikleri yerinde Amerika milletine müracaat edilse рек fazla faidesi olacaktır deniliyor ki ben de büsbütün bu kanaatteyim. Bütün memleketi parçalamadan bir Amerikanın murakabesine tevdi etmek, yaşayabilmek için yegâne ehven deva üzeredir. Ancak bugün için bu kanaatin değeri onun ihzarındadır. Avrupa’nın Amerika’nın pazarlık ettikleri bir vakitte Amerika lehine bir koz göstermektedir. Sen Erzurum’a giderken bana “Korkuyorum ki seni bir şeye karıştıracaklar” demiştin. Evimden dışarı çıkmadım ve hiç bir şeye karışmadım.
Öteden beri tasmim ettikleri tebeddülâtı artık yapıyorlar. Yani kâmilen Ali Ender Paşa arkadaşlarını getirip seciye erbabını ihraç etmek. Daha Nazım Paşa vaktinde “Ferit Paşa bütün kumandanların tebeddülünü ve yerlerine tayin olunan zevatın esamisini mübeyyin bir cedveli bir gün meclis-i vükelâda okumuş Nazım Paşa kabul etmemiş. Nazım Paşa oldukça salim işler görmüş. Meselâ bütün Harbiye Nazırları içinde bir Şürâ-yı
Askeri teşkiline samimi bir surette çalışmış yegâne nazırdır. Bütün bu nazırların hepsi, birinci şerâiti kabul edip nazır oluyorlar. Ondan sonra şerâite serfüru ağır geliyordu. Yalnız Süleyman Şefik Paşa aşk ile devam ediyor. Bakalım. Gelir gelmez bizleri tebdil etti. Şûra azası kabul etmediler. Ahmet Rıza’yı falan tevkife kıyam ettiler. Fransızlar müdahale etmiş diyorlar, tevkif olunmadı. Şifreler için kolordulara yazdı. Kabul etmediler. Zabitan
grev yaptılar ilh… artık kudemâdan yeni yapılan takımların emniyet ve muhabbeti sayesinde temini mevki düşünüyorlar. Şayet Erzurum’a gidecek birini bulurlarsa seni de tebdil etmeyi düşündüklerinde zerre kadar kuşkun yoktur doğal. Bu Süleyman Şefik Paşa, İzmir fecayiinden sonra bana müracaat etmiş “Memleket mahvoluyor, taksim ediyorlar… Anadolu’da kıyamdan öbür deva yoktur. Konya havalisine gidelim… Şehzadelerden birini alıp o civara götürelim… Etrafına toplanalım. Sen de bu şehzadeye erkân-ı harb reisi ol” demişti. Ben kendisine öteden beri emniyet etmediğim için lâ ve neam bir karşılık vermeksizin başımdan savmış idim. Artık bu adam bu becerileri yapıyor… İstanbul’da emniyet-i nefs kaygısı arttıkça Ferit Paşa her giden nazırın yerine daha aşağısını bulmakta devam edecektir. Bu mülahaza da unutulmasın. Vaziyeti hariciyeye gelince Amerika Heyeti burada herkesle temas etmiş idi. Artık İstanbul’da aşikâr başlı iki cereyan vardır. Amerika, İngiliz taraftarlığı. İngiliz taraftarını Hürriyet ve İtilaf, Türkçe İstanbul gazetesi, Adil Beyefendi ilh… Mütebakisi Tevfik Paşa dahil olduğu halde Amerika muaveneti taraftarıdır. Evvelce Amerika’nın kabul etmesi реk kuşkulu olduğu için İngilizler sakin idiler. Halbuki, iddia hilâfına olarak, Amerika’da Türkiye’ye gelmek için temayül artmış, neşriyat başlamış olduğu için İngilizlerde de telaş artmış. İstanbul’da propagandaya başladılar. Taraftarlarını hükümet ile bir arada körüklüyorlar. İstanbul’un birtakım mahallelerine beyannameler bile dağıtmışlar; ‘İngilizleri isteriz’ diye… İngilizlerin emeli bu esnada memlekette, Amerika heyetinin tahkikatını ve temayülatını iptal edebilecek cereyanlar izhar ve ilan ettirmek, bu suretle bir sefer Amerika işini suya düşürdükten sonra yeniden bildiklerini yapmaktır diye varsayım olunuyor. Korkuluyor ki bütün Asya’yı eline geçirmiş olan İngilizler, yegäne kabiliyet-i harbiye ve ihtilaliyesi olan Türkiye’yi elinde bulundurarak büsbütün çürütüp mahvetmek isteyeceklerdir. Şayet Amerika’nın gelmesi suya düşerse İngilizler için bugünkü taksim vaziyetini tevsi etmekten diğer yapılacak bir şey yok üzeredir ki, İngilizlere öbürleri bu konuda muavenet edecekler, muhalefet etmeyeceklerdir.
Eğer Anadolu’da halkın Amerikalıları herkese tercih ettikleri yerinde Amerika milletine müracaat edilse реk çok faidesi olacaktır deniliyor ki ben de büsbütün bu kanaatteyim. Bütün memleketi parçalamadan bir Amerikanın murakabesine tevdi etmek, yaşayabilmek için yegäne ehven deva üzeredir. Ancak bugün için bu kanaatin değeri onun izharındadır. Avrupa’nın Amerika’nın pazarlık ettikleri bir vakitte Amerika lehine bir koz göstermektedir. Sen Erzurum’a giderken bana “Korkuyorum ki seni bir şeye karıştıracaklar” demiştim. Evimden dışarı çıkmadım ve hiç bir şeye karışmadım. Ancak mühitim karıştı. Ben karışmadım da ne oldu. Hiç. Sekiz ay konutumda oturduktan sonra bir gün çağırdılar. Şûrâ-yı Askeri teşkil ettiklerini ve beni de oraya tayin ettiklerini bildirdiler. Bir hafta sonra affettiklerini söylediler. Kim istemişti, sonra ne sebeple affettiler; bilen ve söyleyen yoktur. “Anadolu’ya silah ve cephane giderse ben gönderirmişim, daima ben yönetim edermişim” Adil Bey’in kanaati bu. Merkumun her bildiği işte bu türlü ise vay milletin başına. Dahili nifak, hükümetle millet ortasındaki iftirak, en soysuz en alçak kısmının yönetim başında bulunması üzere ahvälin memleketi daha birçok felaketlere götüreceğine kuşku yoktur. Lakin erbab-ı namus için hiçbir deva burada yok. Anadolu’da anarşi günden güne artıyor. Hükümetsizlik hergün daha fazla tebarüz ediyor. Bu hal yalnız başına azim bir felakettir. En muktedir hükümetler, en pak beşerler bu anarşiyi senelerce tedaviye ve mahvolan nüfuz-ı hükümeti iadeye teşebbüs etseler muvaffakiyetleri şüphelidir. Tersine tutulan sakim yolun inad ve israr ile takibinden mütevellit netayic bakalım ne olacaktır. İşte biz konutumuzda, hiçbir kimse ve hiçbir şeyle alakadar olmaksızın (Hükümetin kanaatine rağmen) ahvali bu türlü teessürle görüyoruz. Dilhûn oluyoruz. Duadan diğer elimizden bir şey gelmez. Malatyalılar bana Malatya meb’usluğunu teklif ediyorlar. Sen ne dersin. Gözlerinden öperim, seni bağrıma muvaffakiyetim sevgili kardeşim Kazımcığım.