Oxford Üniversitesi’nde yıllarca edebiyat profesörü olarak ders veren John Carey’nin (1934) bir akademisyen olmakla birlikte kendisinden “edebiyat eleştirmeni” halinde kelam edilen: Sunday Times’ta elli yıldır tenkitlerini paylaşmaya devam eden bir otorite olduğunu öğreniyoruz. Şiirin Kısa Tarihi başlığına gelince: Gılgamış’dan Avustralyalı şair Les Murray’a (1938-2019) kadar bir şairler fener alayı gözümüzü almakta. Sümer-öncesi şairler yok muymuş ki! Diyemez miyiz? İçimizden doğal… Bir fil sessizliğine bürünmüş kadim Hind şiirini de ihmal etmeye gelmez doğrusu. İngiliz psikolojisi de haklıdır diyelim ve hoşgörülü olalım da centilmenliğe halel gelmesin… Neyse ki merhum Cemil Meriç’in derinlikli Hind antikitesi ilgisinden yararlanma imkânımız da vardır. Klasik’ten Modern’e geçiş standı gerçek şiir okurlarına katkılar sunuyor. Kapakta şu ibareye yer verilmiş: Gılgamış Destanı’ndan Günümüze Şiirin En Hoş Sesleri. Kapak tasarımı da enteresan doğrusu: Sol el mürekkepli kalemi sıkı sıkıya kavramış, sağ elde de bir tabancanın simsiyah gölgesi acı ironi mi? Yoksa Şiirin sonu! İması mı? Eh… İroni gemi azıya almayagörsün!..
Carey sorar: Şiir nedir? Yanıtını veriyor: Müziğin sesle alakası neyse, şiirin lisanla ilgisi odur. Şiir özel kılınmış lisandır.
EN GÜÇ SORU: ŞİİR NEDİR
Şiir dendi miydi sorulan en sıkıntı soruyu Carey de sormuş. Samimiyetine veriyoruz: “Bu kitap unutulmayanlar hakkındadır. “Evet şiir nedir?” en sıkıntı sorudur. Bir incelemeyi araştırmacının ipuçlarını kollayarak “zarif benliğinde” ufuk açıcı sonuç dileğiyle okumalı.
Aktüalite: YouTube’da Prof. Kürşat Demirci’nin Gılgamış okumalarını zevkle izliyorum. Bu ortada, Enkidu’nun bir Afrikalı kişi olabileceği sorusu uyandı içimde. Neden derseniz, biraz muzipçe olsa da, şundan: Beşiktaş’ta bir Afrikalı futbolcu oynuyor: N’koudou. Kamerun’luymuş kendisi. Dedim ya muzipçe, fakat hayatın kendisi muzip değil mi biraz da?
Allegorinin gerisinde Hayat ve Hayat’ın içerisindeki gizem bulunur. En eski çağlarda dahi, bir toplum öteki bir toplumun yapıtlarından medet umabilir. Anlamak ve sırrı çözebilmek uğrunda, karada yahut denizde, ticaret kadar alışverişler de olmuştur. Çağdaş çağ, üstün teknolojisine aldanıp, her şeyin kendisinde olacağı yukardan bakışıyla eski vakitleri küçümseme aşırılığına kendisini mahkum etmiş görünüyor.
Nereye kadar? Aslında Batı’da yeni şiiri arayanlar, bu darlıktan kurtulmak atılımları yapanlar değil midir?
Rilke, Pound, Apollinaire, Eliot şiirinde free verse, hikmete açılma iştiyakını verimlendiriyor. Saint-John Perse’te de tıpkı görünüm kelam hususudur.
Yeri gelmişken: John Carey Apollinaire ile Saint-John Perse’deki özgür şiir ufuklarına, bu kitap öznel de olsa uzak durmamalıydı. Herbert Read’in: “Anılmaya bedel tek şair olarak Muhammed İkbal’i görüyorum” mealindeki ihtarına karşın, yalnızca Tagore’u alması bir meseledir. Keza 1930 Jenerasyonu Sezai Karakoç ile Adonis’in çağdaş İslâm şiirinde gerçekleştirdikleri de şiir sanatında çığırlardır.
Carey, “Amerikalı Devrimciler” kısmında Walt Whitman ile Emily Dickinson’u pahalandırıyor. Bu doğal. Emerson da olmalıdır. Bu şair de “tüm eski kalıpları” kırmıştır. Whitman, kitabını Emerson’a göndermişti.
Dickinson’da başat tema ölümdür, “ölmeden evvel ölmek” ruh durumu şiirini yönetmektedir. Cenazesinde: “Korkak Bir Ruh Değil Benimki” şiiri okunmuş.
ŞİİRLE VAKİT YOLCULUĞU
Carey, bu çalışmasında 40 kısımda, şiir okurunun odaklanmasını istediği niteliklere ağırlaşmış, şiirler yanı sıra, poetika tavırlarına da yer vermiştir. Yaşamöykülerindeki “kişiye özel” buluşları da karşımıza getirmektedir.
Örnekler: İngiliz şiirinde: Victoria periyodu Bayan Şairleri’nden Elizabeth Barret Browning hakkında: “Feminist eleştirmenler uzun bir ihmal devrinden sonra onun şöhretini tekrar canlandırmış olsalar da bu şair bayanın kimi şiirleri her vakit revaçta olmuştur” der. Carey, edebiyat ortamında vuku bulmuş kimi özel gayretleri eleştirir üzeredir. Browning’in ünlü 43. Sone’sindeki dilek kipi nitekim çarpıcı:
…Tanrı’nın müsaadesiyle,
Ölümden sonra seni daha çok seveceğim
(Belki de, Abdülhak Hâmid bu şiirden esinlenmişti Makber şiirinde.)
Percy Bysshe Shelley (1792-1822) hayatı şair yaradılışın sert sürprizleriyle geçmiş, otuz yaşında bir deniz kazasında boğulmuş bir ozan. Carey’e nazaran: “Shelley idealistti, yani dünyayı kusursuz bir yer haline getirebileceğine inandığı maksatları ve fikirleri vardı. (“Şairler,” diye yazmıştı, “dünyanın onaylanmamış yasa koyucularıdır.”) Bu nedenle de dünyaya cevap veren duyu algısına Keats’ten daha az kıymet verdi(…) Shelley, fikirlerinin rüzgârın saçtığı tohumlar üzere ölümsüzlüğe sahip olmasını ister: “Ölü niyetlerimi kainata serp/ Solmuş yapraklar üzere, yeni doğuş hızlansın!”
Carey, değerlendirmesini ilerletmiş: “Shelley’in mefkureleri ortasında özgür aşk, cinsiyet eşitliği (“İslâm’ın İsyanı” şiirinde “Kadın köle olursa erkek özgür olabilir mi?” diye sorar), evliliğin kaldırılması ve Hıristiyanlığın kaldırılması vardı.” Bu noktada Shelley, en içten ve en derin bir sorgulayıcı mevkiinde değil mi?
Carey devam ediyor: “Shelley, İsa’nın kusursuz biri olduğuna lakin ilâh olmadığına inandı ve İsa’nın ismine yapılan zulümlerden tiksindi.”
İngiltere’nin inanç hayatında sorgulayıcı-yargılayan şiirin tepe noktası diyebiliriz Shelley’in içe doğuş yaşayarak ortaya koyduğu şiire. Bu bana Rimbaud’yu çağrıştırdı az evvel. Sanki dedim, Shelley şiir ve hayatıyla Rembo’da bir tesir sahibi mi olmuştu?
İngiliz şiiriyle Fransız şairleri ortasında karşılıklılıklar olduğu biliniyor zira. Diriliş’e çeviriler yapan Tahir Yücel bir Fransızca Edebiyat tarihinde paragraf göstermişti. Müellif, Baudelaire’in Coleridge’in şiirinden beslendiğini alıntılamıştı.
Carey’de, Shelley’in bir özelliğini daha buluyoruz:
“Şiir intikam çığlıkları atmaz. Shelley zora pasif direnişle karşı koymayı tavsiye eder.”
Carey, Shelley’i sivil itaatsizlik öncülerinden biri olarak da pahalandırıyor. Aşağıdaki dörtlüğün Tolstoy ve Gandhi’yi etkilediğini düşünüyor:
Kollarını kavuşturup gözlerini dik
Çok az kaygı ve daha da az şaşkınlıkla,
Bak onlara insanları katlederken
Ta ki öfkeleri ölene kadar
ALMAN ŞİİRİ
Carey’e nazaran Rilke’nin fonksiyonu en beklenmeyeni yapmasında yatar: “Alman şiirini diğer bir düzleme taşıyan şair Goethe yahut Heine değil Rilke oldu. Carey’in Duino Ağıtları üzerine yargısı: “Aslında bunlar birer ağıt değil meditatif felsefî şiirdi.”
Yayın dünyamızda son yıllarda Edebiyat Fikri üzerine kitaplar giderek artmaktadır. Bu çok sevindirici bir gelişmedir.