ARİF AY
Şiirimiz her devir ufku geniş, dünyaya açık bir şiir olmuştur. Ülke dışında okunurluğu yaygın olmasa da dünyada
olup bitenlere ilgisiz kalmamıştır. Yalnızca ülke içindeki olguları, olayları, değişimleri değil, dünyadakileri de kapsam alanına almış bir şiirdir. Dış dünyaya duyulan bu ilginin kültürel, sanatsal, tarihî, toplumsal, ekonomik, ideolojik pek çok sebebi vardır. Üç kıtada karar süren Osmanlı, ulaşabildiği her yere İslâm kültürünü taşımış ve çeşitli yapıtlarla de bu kültürün kalıcılığını sağlamıştır. Dolaysıyla birtakım şairler, büyük devletimizin yıkılışıyla elimizden çıkan topraklardaki bu kültür mirasına ilgisiz kalmamış, bu mirası da bir hasret duygusu olarak şiirlerine taşımışlardır. Öteki şairlerin büyük bir kısmı de Batılılaşma gayretinin gereği olarak şiirlerini Batılı kıymetler üzerine inşa etmişlerdir.
Kültür mirasımıza ve kendi medeniyet kıymetlerimize sahip çıkan şairler, Batıcılığa karşı oldukları için ona yönelik tenkitlerinden ötürü onu gündemlerinde tutarken, Batıcılığı bir ideoloji olarak benimseyen şairler de bu bağlılıktan ötürü Batı’yı gündemlerinin aslı olarak görmüşlerdir. İslâmî dünya görüşüne sahip şairler Batı’ya eleştirel bir gözle bakarken, Batıcı şairler de Batı’yı yüceltmenin ve onu topluma dayatmanın uğraşı içinde olmuşlardır.
Turan Güler “Modern Türk Şiirinde Avrupa / Kentler ve İnsanlar” (Çizgi Yayınları) isimli kitabında bu eğilimleri ve ilgileri niyet planında değerlendirirken, şiirlerle de bu değerlendirmeleri örneklendirir. Turan Güler’in bu çalışmasını hem bir birinci çalışma olması hem de şiirler üzerinden yaptığı yorumlar ve değerlendirmeler bakımından değerli ve bedelli buluyorum.
Üç kısımdan oluşan kitabın yazılış hedefini ön kelamda şöyle lisana getirir müellif:
“Elinizdeki bu çalışmanın emeli ise ‘Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatı’ periyodunun şiir cinsinde Batı’dan ne ölçüde etkilendiğini ortaya koymaktan fazla Batı’nın bir imkân dahilinde yer ve insan boyutuyla imge, sembol, imaj, çağrışım, atıf ve tema olarak şiirdeki varlığını ortaya koymaktır. Bu hedefle edebiyatımızın önde gelen şairleri ortasında sayılan; Ziya Paşa, Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Abdülhak Hamid Tarhan, Tevfik Fikret, Mehmet Emin Yurdakul, Cenap Şahabettin, Mehmet Akif Ersoy, Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Haşim, Orhan Seyfi Orhon, Faruk Nafiz Çamlıbel, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Kutsi Tecer, Nazım Hikmet Ran, Necip Fazıl Kısakürek, Sabahattin Ali, Ahmet Muhip Dıranas, Cahit Sıtkı Tarancı, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Orhan Veli Kanık, Oktay Rıfat Horozcu, Melih Cevdet Anday, Cahit Külebi, Attila İlhan, Turgut Uyar, Ahmed Arif, Cemal Süreya, Sezai Karakoç, Cahit Zarifoğlu, İsmet Özel, Cahit Koytak, Arif Ay, Haydar Ergülen, Hakan Şakdemir, Hayriye Ünal üzere şairler kronolojik olarak ele alınmıştır. Alan yazın taraması yolu ile tespit edilen bu şairlerin şiirleri metin incelemesi yolu ile tematik olarak incelenmiştir.”
Giriş kısmında Batılılaşma tarihini özetleyen Turan Güler, bilhassa şiirde görülen değişimin devlet ve toplum yapımızın da değişiminin ana ögesi olduğuna vurgu yapar. Osmanlı kültürüyle yetişen Namık Kemal, Ziya Paşa, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamid Tarhan, Muallim Naci üzere şairler şiirlerini Divan şiiri ölçü ve kalıpları içinde Batılı kavramlarla örerek değişimin öncülüğünü yaparlar. Servet-i Fünun, Ulusal Edebiyat periyotlarında Divan şiirinin tesiri giderek azalır ve 1940’lı yıllarda artık Batı stili şiir varlığını gösterir. “Nihayetinde çağdaş Türk şiiri Batılı manada varlığını ortaya koymuştur denilebilir. Şiirdeki bu değişim yalnızca halde, üslupta, temada olan değişim değildir. Şiirin kelam varlığı da bu değişimden nasibini alır. Şiirdeki bu değişim tıpkı vakitte değişen medeniyet algımızın kelama yansıyan kısmını gösterir. Bunun somut göstergeleri hakkında birçok farklı çalışma yapılmıştır” diyen Turan Güler, akabinde Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Tanzimat Fermanı’na dair şu tespitine yer verir: “İmparatorluk, asırlar içinde yaşadığı bir medeniyet dairesinden çıkarak, çaba halinde olduğu diğer bir medeniyet dairesine girdiğini ilan ediyor, onun bedellerini açıkça kabul ediyordu.”
MEDENİYETLERE ŞAİR BAKIŞI
Turan Güler, birinci kısımda genel kanaatler açısından Batı medeniyetine olumsuz ya da olumlu bakanların görüşlerinden hareketle değerlendirmelerde bulunur. Şiir örnekleriyle de bu değerlendirmelere somutluk kazandırır. Batı’ya özenişimizi ahmakça bir taklit olarak gören Encümen-i Şu’ara topluluğunun kıymetli şairlerinden biri olan Hersekli Arif Hikmet Bey’in (1839-1903) şu kelamlarına yer verir Turan Güler: “Demek isterim ki, temâyülât ya akıllane ya ahmakane. (…) Temâyül-i ahmakane, bir kimsenin üstündeki libas bi’il-istihsan, kendi şahsiyetini düşünmeksizin o denli bir libas biçtirip giymeğe özenmektir.”
Mehmet Akif Ersoy da Batı’ya olumsuz bakanlar ortasındadır. Ne ki, Mehmet Akif’in bakışı tam bir olumsuz bakış değildir. O, “Garb’ın efkârını ve eserlerini” direkt düşman tanımamızın gerçek olmadığını söyler. O, “Ne hüsrandır ki: Şark’ın ben vefasız, kansız evladı / Serapa Garb’a çiğnettim de çıktım hâk-ı ecdadı!” dese de Batı’nın ilminin ve sanatının alınmasını her fırsatta lisana getirir: “Alınız ilmini Garb’ın, alınız san’atını; / Veriniz hem de mesainize son sür’atini / Zira kabil değil yaşamak bunlarsız; / Zira milliyeti yok san’atın, ilmin; yalnız” Meğer, sanatı oluşturan ölçütler kozmik olsa da özü itibariyle, o sanatın çıktığı milletin ruhunu yansıtır ve o milletin hayat biçiminden, dünyaya bakışından izler taşır.
Faruk Nafiz Çamlıbel (1898-1973) “Sanat” isimli şiirinde: “Başka sanat bilmeyiz, karşımızda dururken / Yazılmamış bir destan üzere Anadolu’muz / Arkadaş, biz bu yolda Türküler tuttururken / Sana uğurlar olsun… Ayrılıyor yolumuz!” diyerek, daha net bir duruş stantlar.
Batı’ya karşı en keskin hali, en asil duruşu Necip Fazıl, Sezai Karakoç ve Nuri Pakdil, Rasim Özdenören, Atasoy Müftüoğlu ve M. Akif İnan’da görürüz. Sözgelimi, Sezai Karakoç şunları der: “Bana ne Paris’ten / Newyork’tan Londra’dan / Moskova’dan Pekin’den / Senin yanında / Bütün bu türedi uygarlıklar umurumda mı / Sen bir uygarlık oldun bir ömür uzunluğu / Geceme gündüzüme” (Gün Doğmadan, s. 427)
Batı’ya olumlu bakan şairlerden birkaçı: Namık Kemal, Abdülhak Hamid Tarhan, Tevfik Fikret, Nazım Hikmet, Orhan Veli Kanık, Melih Cevdet Anday.
Namık Kemal “Hürriyet Kasidesi”nde Fransız İhtilâli’ni hazırlayan muharrirlerin kavramlarına yer verir. Abdülhak Hamid Tarhan “Hep veya Hiç” isimli kitabında ilerlemek için Avrupa’yı taklit etmeyi önerir okuyucusuna. Batı destanlarını ve mitolojisini şiirine temel alan ve medeniyeti Batı’da gören Melih Cevdet Anday, kendi insanımıza “ayı” diyecek kadar Batı’ya hayranlık duyan bir şairdir: “Şu haline bak da utan / Ne okuma bilirsin ne sayı / Ne üstünde var ne başında / Ne midende ne kursağında / Bari gel de görgün arttır / Medeniyet öğren ayı.” (Sözcükler, s.68)
AVRUPA’YA DAİR GÖRÜŞLER
İkinci kısımda: “Osmanlı Türk aydın ve bürokrasisinin çağdaşlaşma serüveninin bir modülü olan çağdaş Türk şiiri, XVIII. yüzyılın başlarından itibaren çıktığı bu seyahatte değerli kademeler katetmiştir. Bugünkü çağdaş şiirin ve çalışmada söz edilen Avrupa tesirinin anlaşılabilmesi de bu sürecin başlangıcı ile ilişkilidir” diyen Turan Güler, çeşitli vesilelerle Türk şiirinde geçen Avrupa ülke ve kentlerini şiirlerden örneklerle Avrupa’ya olumlu ya da olumsuz bakışları ortaya koyar.
Üçüncü kısımda; ‘Avrupa insanı’ başlığı altında şiirlerde geçen şair, müellif, ressam, heykeltıraş, müzisyen, filozof, düşünür, aktivist vs. yer alır. Yazının hudutlarını aşacağından, hayli kapsamlı bu kısımdan örnekler vermeyeceğiz.
Kısacası, Turan Güler’in söz ettiği üzere: “Divan şairi için “yek sengine acem mülkü feda” edilen İstanbul’un yanı sıra Paris “aklı olanın” gezip göreceği kentler olarak tasvir edilmeye başlanmıştır. Tekrar Divan şairi ve aydını için birer ‘zındık’ olan Voltaire ve Rousseau üzere isimler sonraki periyotlarda birer ülkü karakter olarak anılmıştır.”
İki yüzyıllık vakit dilimini içine alan Batılılaşma serüvenine bir de şiirin penceresinden bakmayı dilek edenlere önereceğimiz bir çalışma Turan Güler’in “Modern Türk Şiirinde Avrupa / Kentler ve İnsanlar” kitabı.