Son periyotta ABD’li milyarder Elon Musk’ın Twitter’ı satın alması toplumsal medyada ‘sermaye tekeli’ tartışmasını bir defa daha gündeme getirdi. Ferdî dataların güvenliği, algoritmalar, toplumsal medya şirketlerinin devletlerle olan bağlantıları üzere hususlar aslında dert verici gündemlerdi.
Peki ancak Musk’ın Twitter’ı, mevcut durumu daha da dayanılmaz bir hale getirecek mi? Elon Musk’ın maksadı ne? Twitter’a alternatif ve inançlı mecralar var mı? Toplumsal medyanın kontrol hakkı şirketlere ya da devletlere verilmeyecekse kime verilecek?
Medya, bilişim ve kolektif hareketler üzerine çalışan muharrir ve tercüman Diyar Saraçoğlu ile konuştuk. Sermayeden bağımsız bir medyanın hayal olup olmadığını tartıştığımız Saraçoğlu, teknik tarafın ‘en kolay’ kısım olduğunu lisana getirdi, “Sermaye ve devletlerden büsbütün bağımsız bir kamusal alandan kelam edebilmek için bu nizamın yıkılmış olması gerekir” dedi.
‘SATILABİLECEK BİR ŞEY YAPARSANIZ, BİR GÜN KESİNLİKLE SATILIR’
Önce kısa ancak en çok merak edilen soruyla kelama başlayalım. Elon Musk neden Twitter’ı satın aldı?
Elon Musk’ın Twitter’ı satın alacağını duyurduğu nisan ayından beri bu bahis farklı biçimlerde tartışılıyor. Satış sürecinin akabinde Musk’ın bir dizi atılımıyla de bu tartışmalar düzgünce ağırlaştı. Bu satın almanın görebildiğimiz kadarıyla pek çok nedeni var.
Elon Musk yarattığı ‘teknolojik öncü’ imajını Twitter üzerinden pekiştirmeyi deneyecek ve tüm şirketleri için propaganda kanalı olarak Twitter’ı tesirli bir biçimde kullanacak. Musk, siyasal problemlere dair görüşlerini de (ki sağ, milliyetçi görüşler bunlar) söz etmekten çekinmeyen biri. Twitter’ı bu manada hem kendisinin hem de ABD’nin çıkarları için kullanacağına dair hiçbir kuşku yok. Yani ‘ifade özgürlüğünü’ onların anladığı manasıyla kullanmaktan çekinmeyecek. Bu ortada Musk’ın satın almasının akabinde sağ fenomenlerin Twitter’ı “Şimdi özgürce konuşabileceğimiz bir yere dönüşecek” diyerek kutlamalarını da gözden kaçırmamak gerekiyor.
Twitter’la ilgili en çok tartışılan hususlardan biri de mevcut gücüne karşın, var olan modelin şirketin daima ziyan açıklamasının önüne geçememesi, yani yüzlerce milyon kullanıcıya karşın paraya çevirme kriziydi. Musk, muhtemelen Twitter’ı daha kârlı bir hale getirebilecek bir model üzerinde çalışıyor ve onaylı kullanıcılardan aylık fiyat alınması atılımı tahminen de bunun birinci adımı.
Tesla, SpaceX (ve alt projesi Starlink), Boring Company, Tesla Energy, Neuralink… Musk’ın sahibi olduğu şirketler listesi uzayıp gidiyor. Bunların birbirlerinin araştırma-geliştirme yeri olabilme potansiyeline, bir de öteki tanınan toplumsal medya mecraları kadar olmasa da yeniden de hiç azımsanmayacak bir kullanıcı sayısına sahip Twitter eklendi. Twitter kullanıcılarından elde edilebilecek data ve üst bilgilerin öteki şirketlerle paylaşılması tehlikesi karşımıza çok önemli bir sorun olarak çıkacak üzere görünüyor.
Asıl soru yeniden beliriyor. Satılabilecek bir şey yaparsanız, kapitalizm yıkılmadığı surece o elbette bir gün satılacaktır. Liberallerin göklere taşıdığı ‘özgürlükçü hippi’ Jack Dorsey’in Twitter’ı bir gün satılacaktı ve de satıldı.
KULLANICILARI NELER BEKLİYOR?
Peki lakin neden Musk’ın bu satın alımı dünya çapında bir ‘tantana’ yarattı? Twitter daha öncesinde özgür ve muteber bir platformdu da Musk mı buna pürüz oldu? Elon Musk ile birlikte Twitter’ı neler bekliyor?
Ne Twitter ne de Facebook yahut Instagram üzere mecralar, hiçbir vakit özgür ve sağlam platformlar değillerdi. Kâr gayesi güden şirketlerin sahibi olduğu, nasıl çalıştıklarını tam olarak göremediğimiz (kodlarının erişime açık olmaması), bilgilerimizi başta reklamcılık dahil olmak üzere pek çok maksatla kullanan bu mecralara neden özgürlük ve güvenilirlik rolü atfedelim ki? Lakin yükselen hareketler ve kendilerini söz etme kanalları yeterlice sıkışan beşerler için bir potansiyel taşıyorlardı ve bu potansiyel 2008 ekonomik erizi sonrasında patlak veren hareketlerde simgeleştiği üzere pek çok biçimde kullanıldı, hâlâ da kullanılıyor.
Bizim coğrafyamızda ise ana akımdan yandaşa gerçek seyreden medya ortamında sahiden tesirli bir araca dönüştüler. Seyahat Parkı protestoları periyodunda, ‘penguen medyası’ karşısında hepimizin bir halde dahil olduğu araçlar olarak çokça kullanıldılar. O günden beri de örgütlü trollere, yasal sınırlamalara karşın tesirli bir formda kullanılıyorlar. Son devirde maddelerle sınırlanmaya çalışılmaları da bu tesirli kullanımın yarattığı ve seçim devrinde yaratacağı ‘rahatsızlığı’ gösteriyor.
Musk sonrası Twitter’da neler olacağının fragmanını 1 aydır izliyoruz. Şirkette pek çok çalışanın işten çıkarılması, kalanların ağır baskı görmesi, doğrulanmış kullanıcılar için 8 dolar talebi, Trump’la ilgili anket, her yerinden erkeklik akan ve şirketlerinde yüklü olarak erkekleri çalıştırdığı bilinen Musk’ın Trump’la ilgili daha sonra paylaştığı eril görsel… En başta da konuştuğumuz pek çok neden de dahil olmak üzere, ileride hem çalışanları hem de kullanıcıları hoş günlerin beklemediği ortada.
‘ABD’NİN ÇIKARI GÖZETİLİYOR’
Aslında toplumsal medyaya sahip tek milyarder Musk değil. Amazon ya da Meta (Facebook) üzere mecralara baktığımızda yeniden milyarderleri görüyoruz. Bu milyarderler neden bir ‘sosyal medya’ arayışında?
Evet, problem nitekim Musk’ta cisimleşse de, hiçbiri başkasından daha temiz değil. Jeff Bezos, Mark Zuckerberg, Bill Gates ve Larry Page üzere isimlerin sahibi olduğu şirketler rekabet tabanında, ulusal ve memleketler arası çıkarlar ortasındaki krizlerden de faydalanarak, büyüyen ve ‘ümit var eden’ pek çok şirketi satın alıp farklı alanlara giriyorlar. Bu, yapay zekâ alanındaki satın almalar da olabiliyor (Google’ın DeepMind’ı satın alması vb.). Ya da en değerli sorunlardan biri olan güç alanında bir şirketin alınması yahut yeni bir yatırım biçiminde de olabiliyor (Bill Gates’in Breakthrough Energy’yi kurması vb.).
En geniş manasıyla, medya ise data gücü üzere pek çok nedenle birlikte yaratmaya çalıştıkları imaj (vizyoner, öngörülü, geleceğe taşıyan vb. saçmalıklar) açısından da büyük kıymet taşıyor. Mesela Jeff Bezos, The Washington Post’u satın alarak medya alanına önemli bir ‘yatırım’ yaparken, Musk Twitter’ı satın alabiliyor. Doğal pek çok atak, ABD’nin çıkarları gözetilerek yapılıyor. ABD, Çin ve Rusya karşısında bu şirketler ve araçları (askeri teknoloji yatırımları da dahil) hayli büyük bir fonksiyon görüyorlar.
Bir de natürel toplumsal medya başlığında konuştuğumuz bu mecraların, yalnızca bir medya aracı yahut alanı olarak görülmemesi gerektiğini belirtmek gerekiyor. Bu mecralar artık hem istihbarat fonksiyonuna sahip hem de yapay zekâ vb. teknolojik araçlarının test edildiği bir ar-ge platformu olarak da hizmet ediyorlar. Haliyle, bahsi geçen isimler ya da benzerleri buralarda da varlık göstermek isteyecekler.
‘SEVİMLİ KEDİ VİDEOSU’ TEHLİKELİ Mİ?
Son periyotta bir kelimeyi daha sık duymaya başladık: Algoritma. Yalnızca Twitter değil, çabucak hemen tüm toplumsal mecralar için bahsedebileceğimiz bir gündem bu. Nitekim de kullandığımız platformlarda toplumsal medya içeriğinin büyük bir kısmı bizim tercihlerimiz dışında oluşuyor. Hem reklamlarla hem de neredeyse ‘bizi bizden daha güzel tanıdığı’ savındaki bu algoritma tarafından önümüze konulan şeylerle boğuşuyoruz. Algoritma sandığımız kadar günahsız bir şey midir? Pak bile olsa bizi kendi dünyamızla sonlandırıyor oluşu, siyasi manada da can sıkıcı sayılmaz mı?
Algoritma tarifi olarak, makul bir sorunu çözmek yahut belli bir misyonu yerine getirmek için izlenecek adımlar dizisi diyebiliriz. Algoritma tartışmaları, bahsi geçen kâr hedefi güden toplumsal medya mecralarında ise bu mecraların kodlarının kapalı kaynak kodlu olmaları nedeniyle nasıl çalıştıklarının tam olarak incelenememesi ve denetlenememesi biçiminde karşımıza çıkıyor. Yani aslında biz bu mecraların nasıl işlediğini tam olarak bilemiyoruz. Evet tecrübelerimiz ve müşahedelerimiz var fakat bunlar işleyişi tam manasıyla anlamak açısından yetersiz. Üstelik bu işleyişi denetleme yahut değiştirme imkanına da sahip değiliz. Haliyle tanınan, sponsorlu ve siyasal olarak yakın bulmadığımız gönderiler karşımıza sıklıkla çıkabiliyor ve biz bu duruma çoğunlukla müdahale edemiyoruz. Cümbüş içeren gönderilerin, olumlu bir his durumunun (sevimli kedi görüntüleri izleme tuzağı vb.) daima olarak gösterilmesi de (ve birtakım durumlarda gösterilmemesi de) diğer bir tehlike.
Algoritmalarla ilgili bu sorun bilgiye erişimimizden (Google aramaları vb.), müzik dinleme (Spotify, YouTube vb.) yahut sinema izleme (Netflix vb.) alışkanlıklarımıza kadar pek çok yerde daha karşımıza çıkıyor. Kendimizi belli bir görüntüde oluşan kara delikte (örn. ‘Evgeny Grinko-Valse’ görüntüsü çoğumuzun karşısına tekrar tekrar çıkmıştır) bulabiliyoruz. Natürel eşitler ortasında konseyi olmayan bir bağın karar sürdüğü internet ortamında bu, büyük şirketler ve ana akım siyasetçilerin lehine dönüşürken bizler için son derece dezavantajlı bir durum da yaratıyor.
Algoritmalarla ilgili krizin bu konuştuğumuz boyutlarından öbür, daha tehlikeli kısımları da mevcut. Şayet bahsi geçen rastgele bir yazılım, yapay zekâ usulleri kullanılarak datalı bir eğitim seti üzerinden eğitilmişse ve data seti pek çok açıdan taraflıysa yazılım da taraflı olur. ABD’den örnek verelim buna. Diyelim büyük bir yazılım şirketinin evvelki işe alım kararları (ve bu kararlarda ABD’li, beyaz ve erkek şahıslar çoğunlukla tercih edilmişse, ki bu çok olasıdır) bir data seti olarak dikkate alınmış ve yazılım bunun üzerinden eğitilmişse, yazılım yeni işçi seçiminde mevcut tüm ayrımcılıkları yine üretmeye (mesela ABD’li olmayan siyah bir bayanı şartları sağlayamadığı için işe almayabilir) yatkın olacaktır. Bizim coğrafyamızda da güvenlik soruşturmalarında tahminen misal bir algoritma işliyordur, bilemiyoruz.
Haliyle algoritmalarla ilgili tarafsızlık tezleri gerçeklikten hayli uzak. Bu kadar ayrımcı ve sömürgen bir dünyada, denetleyemediğimiz, müdahale edemediğimiz tüm algoritmalar daima emsal bir riski barındıracaktır.
SOSYAL MEDYANIN KONTROLÜ NASIL SAĞLANABİLİR?
Öyle ya da bu türlü Twitter, bir manada insanların fikirlerini söylediği ‘kamu meydanı’ fonksiyonu görüyor. Bugün, Musk örneğinde bu devasa meydanın bir şahsa devredilebildiğini bir kere daha gördük. Sermayenin toplumsal medya üzerindeki hâkimiyetinden şikâyet ediyoruz lakin bu meydanı kim denetlemeli? Sıhhat ya da eğitim üzere hizmetlerin kamulaştırılıp devlet inhisarına girmesi sol-sosyalist talepler çerçevesinde savunuluyor. Lakin tıpkı şeyi irtibat konusunda söyleyemiyoruz. İrtibat hizmetlerinin özel sermaye yerine devlet inhisarına girmesi söz özgürlüğü için bir tehdit değil mi? Öyleyse bu sistem nasıl yaratılmalı?
Evet, bu mevzunun çoğunlukla ya üzerinden atlanıyor ya da riskli diye “Hiç bulaşmayalım” deniyor. Alışılmış ülkelerin özgün şartları da bu bahis üzerine düşünme pratiğini etkileyebiliyor. Daha evvel de bahsi geçen ve meclisten geçen son sansür yasasında yer alan toplumsal medya şirketlerinin temsilcilik açma sıkıntısı bu türlü bir bahis. Olağanda şirketlerin egemenliğine ve vergi kaçırma vb. pek çok muhtemel hareketine karşı bu değerli olabilecek bir atak. Lakin bu, siyasal iktidarın kendisine muhalif olan herkese karşı direkt kullanabileceği bir şey olacak. Böylece, sıkışık bir yerde bu mevzuya dair siyaset belirlemek sıkıntı olabiliyor.
Bu noktada, “İletişimi bir kamusallık yerinde nasıl görmeliyiz?” sorusunu sormak gerekiyor. Her kişinin kolay kolay dahil olabildiği (sınıfsal farkların engelleyemediği), işleyişin büsbütün şeffaf olduğu (yazılımlar kelam hususuysa özel mülk, kapalı kaynak kodlu yazılımlar yerine açık kaynak kodlara sahip özgür yazılımlardan kelam ediyoruz), kullanım prensiplerinin ortaklaşa belirlendiği, her türlü ayrımcılığın önüne geçilen bir irtibat ortamından kelam etmek en güzeli. Böylesi bir ortamı yaratma etabında, işin en kolay kısmı sanırım teknik tarafı. Akla en yatkın seçenek merkezsiz, öz-örgütlü irtibat araçları ve yerleri yaratmak. Bu araçları denetleme işini devlet yerine öz-örgütlülüğü yaratanlara vermek ve bu öz-örgütlülüklerin birbirleriyle irtibat kurma yerini makul prensipler çerçevesinde planlamak mümkün.
‘AYKIRI TOHUM SAÇABİLME GÜCÜMÜZ VAR’
Sermayeden ve devletlerden bağımsız bir kamu meydanı talep edilebilir mi? Böylesi bir talep gerçekçi mi? Bugün birtakım örneklerden bahsedebilir miyiz?
Önce olumsuz tabloyu çizelim. Yalnızca toplumsal medya mecralarından bahsederken bile bu türlü bir bağımsız varlık oluşturmanın ne kadar güç olduğunu görebiliyoruz. Sermaye ve devletlerden büsbütün bağımsız bir kamusal alandan kelam edebilmek için bu nizamın yıkılmış olması gerekir. Üzerine çok konuşmadığımız lakin çok kritik olan donanım ve altyapı problemleri var mesela. Bu üzere ‘kamusal alanlara’ girebilmek için kullandığımız telefon, bilgisayar vb. tüm aygıtların üretimi inhisar halindeki şirketlerin elinde. Üstelik bu alanlara erişim için gereksinim duyduğumuz altyapı da (İnternet kontağı, elektrik vb.) devletlerin ya da özelleştirmelerle şirketlerin egemenliğinde. Coğrafyalar ortasında altyapıya erişim konusunda önemli eşitsizlikler de kelam konusu. Pek çok insanın pak suya erişemediği bir dünyada, internet ilişkisiyle erişilebilen kamusal alanlara eşit bir halde dahil olmaktan kelam etmek ne kadar mantıklı, üzerine düşünmek lazım.
Meselenin bir öbür boyutu da kâr maksadı güden, algoritmalarının nasıl işlediğini tam olarak bilemediğimiz bu mecraların, datalarımız üzerinde de büyük bir tahakküme sahip olmaları. Çoğunlukla okumadığımız kullanıcı kontratlarıyla -ki bizim okuyamayacağımız biçimde yazılmışlardır- data kullanım müsaadelerini onlara devrediyoruz ve reklamcılık başta olmak üzere pek çok maksatla bilgilerimiz işleniyor, birbirleriyle ilişkilendiriliyor.
Yasal imkanlar da sermaye ve devlete öteki bir güç veriyor. Yakın vakitte gündemimize ağır bir formda giren sansür yasasının yanı sıra fikri mülkiyet ve telif kanunları da, büsbütün bağımsız bir kamusal alan kurmamızı engellemede büyük bir koz niteliğinde.
Tabii her şey bu olumsuz tablodan ibaret değil. Binlerce yıldır ‘aykırı tohumlar’ saçabilme gücümüz var. İnternet kontaklı irtibat dünyasında da birinci günlerden beri -farklı saiklere sahip olsalar da- pek çok örnek çıktı, çıkacak da. Şirketlerin egemenliğinde olmayan, merkezsiz teknik yapıları üzere özellikleri ile sansürü atlatan, telif maddelerine ve kâr gayesine karşı yasal yerde gedikler açan ‘copyleft’ yahut ‘copyfarleft’ üzere lisansların oluşturulması için pek çok çaba var. Son devirde Twitter tartışmalarıyla bir seviyede popülerliğe kavuşan Mastodon bu türlü bir örnek mesela. Riseup kolektifinin geliştirdiği araçları ya da Wikipedia’yı da bu bağlama yerleştirebiliriz.
Bize bu kurumuş bağlantı tabanında çatlaklar yaratmak ve bu çatlaklardan yeni tohumlar yeşertmek misyonu düşüyor. El ele verip bunu başarabiliriz.