Kültür ve sanatın kadim toprakları İran üzerindeki karabulutlar bilhassa son yüzyılda hiç dağılmadı. Rıza Pehlevi monarşisinden kurtulmak için 1977’de başlayan ayaklanma iki yıl sonra ‘Karşı Devrim’ ile Ayetullah Humeyni‘nin idaresindeki molla şeriatına dönüştü. İran’da tam 43 yıldır, başta bayanlar olmak üzere halka yönelik baskı ve yasaklar en ağır halde sürüyor. Ülkede bayanların dans etmesi de yasak, tek başına müzik söylemeleri de… Başörtü zorunluğu olan ülkede, bayanın saçının açıklık düzeyini mollalar belirliyor. Mollaların belirlediği hudutları geçen saç açıklığı bayanın tutuklanması için kâfi oluyor. Yahut giyside bedenin ‘belirgin’ olması da buna birer münasebet.
Evlilikte de boşanmada da kelam hakkı erkekte
Ülkede bayanlar; eşlerinin yahut babalarının müsaadesi olmadan yurtdışına çıkamıyor. Bu da ülkeyi bayanlar için açık bir cezaevine çeviriyor. Babasının müsaadesi olmadan evlenemeyen bayanlar, boşanma sürecinde de kıskaçta kalıyor. Zira boşanmada karar merci yeniden erkek tarafı oluyor. Erkeğin talebiyle fakat boşanabilen bayanın, çocuğu üzerinde de hiçbir velayet hakkı yok. Tüm bu baskılara karşı İran’da yıllardır süregelen bir çığlık var; ekmek ve özgürlük. 43 yıldır şeriat ile yönetilen ülkede en çok baskıya maruz kalan bayanlar olduğu için bu çığlığa öncülük eden de tartışmasız onlar oluyor.
Mahsa Amini kıvılcım oldu
22 yaşındaki Mahsa Amini, 13 Eylül’de, mecburî başörtüsü maddelerini uygulayan ve ‘ahlak polisi’ olarak isimlendirilen İrşad devriyeleri tarafından saçının bir kısmı göründüğü gerekçesiyle gözaltına alındı. Gözaltında dövülerek komaya sokulan Amini, 16 Eylül’de hayatını yitirdi. Amini’nin mevti de yıllardır rejimin baskısına maruz kalan bayanlar başta olmak üzere halk için bir kıvılcım oldu. İranlı bayanlar, birebir baskıyı yaşadıkları için Mahsa Amini’nin yerinde kendilerinin de olabileceğini söylüyor. Bundan dolayıdır ki İran’da şu an yapılan aksiyonlara öncülük eden de bayanlar oluyor.
Her şeye karşın direniş
‘Şarkı söylemek, oynamak istiyorum’
Konuştuğumuz İranlı bayanların isimlerini güvenlik gerekçesiyle gizlemek zorunda kalıyoruz. 34 yaşındaki M.S. bilgisayar mühendisi. Tahran’da yaşıyor. Kendisiyle dört yıl evvel yaptığım İran seyahatinde tanışmıştım. O yıl yapılan protestolarda polis şiddetine maruz kalıp iki ay ayağa kalkamamış. Hatırlıyorum da etrafını denetim ettikten sonra başörtüsünü göstererek, kısık sesle “Bunu istemiyorum. Takmam için niçin zorlanıyorum ki” demişti. M.S., birkaç yıl sonra da İstanbul’a geldi. İran’da yaşadığı baskıdan sonra kendini attığı İstiklal Caddesi’nde bir çocuk üzere koşup ve yüksek sesle müzik söylemiş. Koşmak ve müzik söylemek üzere olağan şeyleri dahi İran’da yapamadığını kaydeden M.S., “Dışarıda bağırmak, müzik söylemek, oynamak istiyorum. Bunları yapmamak için kendimi sıkıntı tutuyorum” tabirlerini kullanıyor.
‘Yaşamıyorum gün sayıyorum’
M.S., doğmadan evvel molla rejimi ülkeyi yönetmeye başladı. Mollaların idaresinden ötürü kendisinde müspet hiçbir hissin oluşmadığını belirten M.S. devamında şunları söylüyor; “Evden çıktığım andan konuta girene kadar daima söyleniyorum. Zira hayatımızı her gün mahvediyorlar. Yalnızca başörtüsü ile değil, işyerinde, toplu taşımada her yerde berbat muamele maruz kalıyoruz. Vefat yahut tutuklanma tehlikesi var. Her gün dehşet dolu anlar yaşıyorum. Trafikteki polisi bile gördüğümde kalbim dayanamayacak üzere oluyor. Yaşamıyorum. Yalnızca gün sayıyorum. İran’dan çıkmak istiyorum.”
‘Mahsa’ya değil bana saldırırlar’
O da birden fazla İranlı bayan üzere Mahsa Amini’nin mevt haberini aldığında ağlamış. Mahsa Amini’nin yerinde kendisinin de olabileceğini söyleyen M.S., “Mahsa’nın saçı çok da görünmüyordu. Mahsa’ya bunu yapanlar, ben de dahil saçı daha fazla görünen bayanlara ne yapmaz ki? Beni Mahsa’nın yanına koysalar bana daha çok saldıracaklar. Beni de o parmaklıkların gerisine koyarlarsa sağ çıkamayacağım” diyor.
‘Laikliğin pahasını bilin’
Türkiye’deki gerici bir kesitin şeriat istediğini söylediğimde M.S.’nin sesinin titrediğini ve yükseldiğini fark ediyorum. “Bizim şeriattan ne çektiğimiz ortada” diyen M. S. devamında şunları söylüyor; “Türkiye’nin durumu bize nazaran çok âlâ. Laikliğin bedelini bilin, sahip çıkın. Rahat bir formda giyinip, gezmek niçin sizi rahatsız etsin ki? Şeriat isteyenler bize baksın. İnanıyorum ki bizimle konuştuktan sonra bir daha şeriat istemeyeceklerdir. Tekrar şeriat isteyen olursa bilin ki çıkarı olacak, para ve şöhret kazanacak. Zira İran’da şeriatı savunanların yüzde 90’ı varlıklı, çok uygun konumlardalar. Devlet onların elinde. Şeriatı savunanlar bizi ezip üst çıkıyor. Biz hiçbir devlet işine giremiyoruz. Devlet işine girmek için yapılan imtihanda yetenekler sorulmuyor. ‘Cami halısının rengi ne? Nasıl namaz kılıyorsun?’ üzere sorular soruyorlar.”
Mahsa ile birebir yere götürülmüş
Tasarımcı A.Z., 36 yaşında. Tahran’da anne ve bir erkek kardeşi ile yaşıyor. “Bu ülkede bayan olduğum için çok üzgünüm.” A.Z.’nin birinci cümlesi derin bir sessizlik oluşturuyor. Akabinde gelen, “Mahsa öldüğünde kendim ölmüş üzere hissettim” cümlesi de bu sessizliği sürdürüyor. A.Z. de yedi kez tutuklanıp Mahsa Amini’nin alıkonulduğu yere götürülmüş. “Polisin olduğu yerlere gitmemeye çalışıyorum” diyen Afsun, İran’a ilişkin olduğunu ve burayı bırakmayıp özgürlüğünü almak için savaşacağını vurguluyor. A.Z., devamında “Konuşup gülmek istiyorum lakin olmuyor. Bir kafeye gittiğimde herkes üzgün. Zira ne müzik var ne bir şey. Dans ettiğimiz bâtın bir yerimiz vardı lakin burayı da bulup kapattılar” sözlerini kullanıyor.
Pişman olan anneler
A.Z.’nin 65 yaşındaki annesi, Ayetullah Humeyni’nin ülkeye döndüğü devirde kutlama yapmış olsa da şu an çok pişman. Annesinin her gün, “Eyleme katılamam lakin aksiyona katılanlar için dua ediyorum. Bu duruma gelmemizden o periyotta Humeyni’ye dayanak verenlerin de hissem var” dediğini belirten Afsun Z., Türkiye’de şeriat isteyen gerici kesite de şu davette bulundu: “43 yıl boyunca bizim yaşadıklarımızı yaşamak zorunda değiller. İçinde bulunduğumuz durumu görün.”
Destek çağrısı
22 yaşındaki Ş.A., Khuzestan’da yaşıyor. Matematik kısmı mezunu. Üniversitede ahlak polisi tarafından gözaltına alınan Ş.A., ‘uygun kıyafet’ giyeceğine dair kendisinden taahhüt ve imza alındıktan sonra hür bırakılmış. “Dini otoriteler, lehlerine olan her şeyi değiştiriyor, insanlara istediklerini kanıtsız ve sebepsiz söylüyorlar. Lakin uyandık ve onların kelamlarına aldanmıyoruz” diyen Ş.A., Mahsa Amini’nin vefatı ile bayanların, rejime karşı her zamankinden daha güçlü durmaya başladığını ve haklarını savunduğunu kaydediyor. Ş.A.; şiddetin, dayatmanın ve zulmün bitmemesi halinde Mahsa Amini’nin öldürülen son bayan olmayacağını söyleyerek, “Mahsa bize özgürlüğün yolunu açtı. Umarım herkes yanımızda olur ve bize takviye olur” davetinde bulunuyor.
‘Her sabah palavra söylüyorum’
41 yaşındaki S.Y., Tahran’da yaşıyor. Mesken hanımı. Biri üniversiteye oburu de ilkokula giden iki kız çocuğu var. S.Y.’nin, her anne üzere en çok endişelendiği en kıymetli şey çocuklarının can güvenliği. Çocukların konuttan çıkmasıyla başlayan dualar, çocukların konuta dönüşü ile son buluyor. “Acaba sağ salim meskene gelecekler mi, tutuklanacaklar mı” sorularını sormadan duramadığını belirten S.Y., “Mahsa öldüğünde, ‘Büyük kızımızın başına bu türlü bir şey gelirse ne yapabiliriz’ diyerek eşimle birlikte ağladık. Şayet bizim başımıza bu türlü bir şey gelirse kendimizi öldüreceğiz” diyor. “Bugün de hicabı tak, ilerde her şey hoş olacak” diyerek küçük kızına her sabah palavra söylediğini vurgulayan S.Y., devamında şu tabirleri kullandı: “Çocuğumu palavralarla büyüttüğüm için o kadar üzgünüm ki…”
Psikolog lakin onu dinleyen yok
Tahran’da psikolog olan A.D., 48 yaşında. Onun da biri kız biri erkek olmak üzere iki çocuğu var. Birden fazla İranlı üzere A.D. de ülkeden ayrılmak istese de kurallardan ötürü bunu yapamıyor. A.D., “Şu an Türkiye’de yahut öbür bir yerde olmayı o kadar istiyorum ki… Gece gündüz; kaçış yollarını, bu yaştan sonra mesleğim varken öteki bir yerde yaşamanın nasıl olacağını düşünüyorum” diyor. A.D., kızının, başta hisleri ve hisleri olmak üzere her şeyi sakladığını, gerçek bir hayatı yaşamadığı ve kendisi üzere olamadığı için çok üzüldüğünü söylüyor ve ekliyor, “Kızım bana, ‘İşe gittiğinde saçına dikkat et, sana bir şey olursa nasıl yaşarım’ diyor. Bir yıl sonra başıma ne gelecek, kızım ne durumda olacak diye düşünmeden duramıyorum.” Bir psikolog olarak sabahtan akşama kadar insanların kaygılarını dinlediğini belirten A.D. devamında, “Peki bizim gerçek kederlerimizi, beni kim dinliyor ki? Neden kimse sesimizi duymuyor?” diyor.
Şeriata hukuk okumak mı?
Ülkedeki baskıya daha fazla dayanamayıp, varsa bahtı yurtdışına çıkabilen milyonlarca İranlı var. Bunların birçok da Türkiye’ye geliyor. Tıpkı 7 yıl evvel İran’dan Türkiye’ye gelen 30 yaşındaki L.P. ve kız kardeşi üzere. İkisi de şu an Ankara’da yaşıyor. İran’dayken tekraren hakarete ve tacize uğramış olan L.P., mollaların istediği ömür formunu kabul etmediği için birçok defa tutuklanmış. Tahran’da bir sene okuduğu hukuk kısmını bırakmış. Münasebetinde o kadar haklı ki kısmını bıraktığı için hak verdiğim birinci hukuk öğrenci. “Bir bayan, aslında hakim-savcı olamıyor. Bayan bir avukat olarak, şeriatın mollalarına karşı kendi hakkımı savunamıyorken ben kimin hakkını savunabilirdim ki?”
‘Bir beşere neler yapılmış olunabilir ki…’
Mülteci, göçmen yahut sığınmacı… Ne olarak isimlendirilirse isimlendirilsin hepsi yeni bir ömür umuduyla yola çıkıyor. L. P. de yola çıkış nedenini, “Bir beşere neler yapılmış olunabilinir ki; yalnızca yaşamak için doğduğu yeri, anılarını, ailesini ve ülkesini bırakıp tek başına öbür topraklara gitsin?” sorusu ile açıklıyor. Humeyni’nin ülkeye geri geldiği devirde İran’ın birinci birkaç yıl Türkiye üzere olduğunu söyleyen L.P.’ye nazaran beşerler vakitle dönüştürülerek ülke şu anki halini getirildi. L.P.’nin de, ‘Karşı Devrim’ devrinde şeriat isteyip şu an pişman olan çok tanıdığı var. “Şu an hepsi de; ‘Ülkeyi yönetenler, Müslüman ise ben ateist olmak istiyorum’ diyor. ‘Yanlış yaptık’ diyerek çocuklarından özür diliyorlar.”
‘Bir bakmışsın ki her şey şeriat’
Uzaya seyahatlerin başladığı bir çağda bayanların önünde artık hiç kimsenin duramayacağı bayanların ortak fikri. L. P. yaşanılanlara ait, “İran’da şu an yaşanılanlar, bin 500 yıl evvel olsaydı yadırgamaya bilirdik lakin artık o çağda değiliz. Bayanlar okuyor, yeni dünyayı görüyor. Özgür olmak istiyor. Yeni jenerasyon, şeriatın dayatmalarına daha fazla karşı çıkıyor. Rejim de artık bayanların önüne geçemeyecek” yorumunda bulunuyor. Türkiye’deki gerici kesitin kimi vakit şeriatı dillendirdiğini hatırlattığımda L. P., şu sözleri kullanıyor; “Kendini, aileni, sevdiklerini cezaevine koymayı göze alıyorsan yahut berbat muameleye maruz kalmasını istiyorsan şeriat istemeye devam etsinler. Çıkarı olan şeriat ister. Olağan bir insan, şeriat istemez. Şeriat evvel aileyi yok eder. Akabinde bir bakmışsın ki farkında olmadan her şey şeriat olmuş. Türkiye özgürlüğünü kaybetmemeli. Sahip çıkın. Şeriata değil eğitime, bilime gereksinim var.”