Heinrich Böll Vakfı Türkiye Temsilciliği ile Medya ve Hukuk Çalışmaları Derneği tarafından düzenlenen bir toplantı için Berlin’e gelen insan hakları savunucuları seçimler öncesinde Türkiye’de son devirde hayat hakkı, özgürlük hakkı, tabir, örgütlenme ve toplanma özgürlüğü mevzularında yaşanan meselelere dikkat çekti.
“Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını muhafaza ve geliştirme hakkına sahiptir.”
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 17’nci Unsuru ömür hakkını bu biçimde düzenliyor. İnsan Hakları Derneği İstanbul Şubesi Lideri Gülseren Yoleri, kişi temel hak ve hürriyetleri ortasında birinci sırada gelen hayat hakkının Türkiye’de hala gereğince korunamadığını kaydediyor. Yoleri’nin verdiği bilgilere nazaran 2022’nin birinci 10 ayında Türkiye’de 452 bayan öldürüldü. Birebir periyotta 1521 emekçi, iş güvenliği maddelerinin çıkartılmaması, mevcut kanunların uygulanmaması ya da denetlenmemesi nedeniyle iş kazalarında hayatını kaybetti. Gözaltında kayıplar son yıllarda tekrar artarken İHD’ye son 6 yılda uzun müddetli kayıp savıyla 32 müracaat yapıldı. Bu bireylerden Yusuf Bilge Tunç iki yılı aşkın müddettir hala bulunamadı. İHD’nin datalarına nazaran ayrıyeten mültecilere ve LGBTİ bireylere yönelik nefret cinayetleri, cezaevlerinde ise hak ihlalleri ve azaba bağlı intiharlar arttı. 2021 yılında 128 mahpus cezaevinde kuşkulu formda hayatını kaybetti.
Kaos GL Hukuk Koordinatörü Kerem Dikmen ise Türkiye’de son birkaç yılda LGBTİ bireylere yönelik nefret telaffuzunun ve bunun sonucunda şiddetin arttığına dikkat çekiyor. Bu yıl Onur Yürüyüşleri sırasında en az 530 kişinin gözaltına alındığını aktaran Dikmen, 2015’ten beri Türkiye’de Onur Haftası’nda kamusal alanda barışçıl yürüyüşlere müsaade verilmediğini hatırlattı. Dikmen ayrıyeten Ticaret Bakanlığı’nın gökkuşağı bayrağı taşıyan eserlerin +18 ibaresiyle satışa sunulması kararına dikkat çekti. Gökkuşağı ve trans bayraklarının bir hata kanıtı haline getirildiğini tabir eden Dikmen nefret telaffuzunun hükümet tarafından bir enstrüman olarak kullanıldığını söyledi.
Gezi davası avukatlarından Hürrem Sönmez, 2013 yılında düzenlenen Seyahat protestolarında, aksiyonlardan 9 yıl sonra ceza kararlarının geldiğini aktardı. Bu yılın nisan ayında Osman Kavala’ya ağırlaştırılmış müebbet mahpus cezası verildiğini ve 18’er yıl mahpus cezası alan Tayfun Kahraman, Çiğdem Mater, Hakan Altınay, Mücella Yapan, Mine Özerden, Can Atalay ve Yiğit Ali İşçi’nin tutuklandığını hatırlattı.
Demokratik bir seçimin hukuksal şartları var mı?
Medya ve Hukuk Çalışmaları Derneği Eş Yöneticisi Veysel Ok ise DW Türkçe’ye yaptığı açıklamada demokratik bir seçim için gerekli ögelerin olmadığına dikkat çekti.
Ok, demokratik bir seçimin kaidelerini “siyasetçilerin propaganda yapma özgürlüğü, sivil toplumun kontrol özgürlüğü ve bağımsız yargı” olarak sıraladı. Ok, “Türkiye’de son yıllarda yapılan yasal değişikliklere baktığınızda Hakim Savcılar Şurası direkt şu anki iktidarın denetiminde. Seçim yolu büsbütün iktidarın seçtiği bir adapla oluşuyor. Bütün yargı sistemini onlar denetim ediyor” dedi.
Peki, Ok’un saydığı başka iki gerekli ögede, yani siyasetçilerin propaganda yapma özgürlüğü ve sivil toplumun kontrolünde durum ne?
AİHM: Özgür seçim hakkını düzenleyen husus de ihlal edildi
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) özgür bırakılması istikametinde karar vermesine rağmen, eski HDP Eş Genel Liderleri Selahattin Demirtaş, Figen Yüksekdağ ve eski HDP milletvekilleri hala tutuklu bulunuyor. AİHM Aralık 2020’de açıkladığı Demirtaş (No. 2) kararında olduğu üzere hafta içinde 13 HDP milletvekili için açıkladığı kararda da Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Kontratı Ek 1 Numaralı Protokol’ün Üçüncü Unsuru’nu ihlal ettiğine hükmetti. Bu unsur, “serbest seçim hakkını” garantiye alıyor.
AİHM, Demirtaş (No. 2) kararının münasebetinde “Milletvekilleri seçmenlerini temsil ederler ve bu nedenle tabir özgürlükleri daha fazla müdafaa gerektirir” demiş ve kararında “çoğulculuk, müsamaha ve açık fikirlilik gerekleri doğrultusunda milletvekillerinin, bilhassa muhalefet partilerinin söz özgürlüğüne” dikkat çekmişti. Lakin HDP’liler hür bırakılmadıkları üzere meclisteki üçüncü parti pozisyonundaki HDP hakkında kapatma davası da sürüyor. “Şu anki konjonktür ve telaffuzlar olumsuz bir karar çıkma mümkünlüğünü bize gösteriyor” diyen Ok, HDP içerisindeki yüzlerce bireye siyaset yapma yasağı gelebileceğini kaydediyor.
CHP’li siyasetçiler için siyasi yasak istemi
Seçimler sırasında demokratik propaganda özgürlüğüne tehdit oluşturabilecek bir yasal düzenleme ise 18 Ekim tarihinde kabul edilen dezenformasyon yasası. Kamuoyunda “Sansür Yasası” olarak bilinen, internet medyası ve toplumsal medya ile ilgili yeni yaptırımlar öngören “Basın Kanunu ile Kimi Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”, “halkı aldatıcı bilgi yayma suçu” işleyenlere 3 yıla kadar mahpus cezası almasının önünü açıyor.
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu dezenformasyon yasası ile hakkında dava açılması talep edilen birinci siyasilerden oldu. Emniyet Genel Müdürlüğü “Kirli parayı yani milyar dolarları, yani uyuşturucu paralarını Türkiye’nin cari açığının finansmanında kullandılar” diyen Kılıçdaroğlu hakkında “Halkı aldatıcı bilgiyi alenen yaymak” suçlaması ile dava açılmasını istedi.
Ayrıca Cumhurbaşkanlığı adaylığı için ismi geçen CHP’li İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Ekrem İmamoğlu da Yüksek Seçim Heyeti üyeleri hakkında “ahmak” dediği teziyle yargılanmaya devam ediyor. İmamoğlu hakkında da savcılık, mahpus cezası ve siyasi yasak istiyor. Daha evvel CHP İstanbul Vilayet Lideri Canan Kaftancıoğlu’na da tartışmalı bir yargı kararıyla siyasi yasak getirilmişti. Kuzey Irak’ta Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) tarafından PKK’ya karşı kimyasal silah kullanıldığı istikametindeki savları Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) gündemine taşıyacağını açıklayan CHP İstanbul Milletvekili Sezgin Tanrıkulu hakkında da Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından fezleke hazırlandı.
Sivil toplum başlığında ise Türkiye bu yıl seçimlere 7262 Sayılı Kitle İmha Silahlarının Yayılmasının Finansmanının Önlenmesine Ait Kanun’un yürürlükte olduğu bir hukuk sistemiyle gidiyor. Yasa, dernekler üzerindeki kontrolü sıkılaştırıyor. Hükümetin istediği vakit derneklere kayyum atayabildiğini söyleyen Ok “Bir kaymakamın imzasıyla bile bütün sivil toplum kuruluşları kontrollerden, mali kontrollerden geçiyor. Sivil toplum çalışanlarının terörle ilgili bir soruşturması olunca onunla örgütü ortasındaki bağ koparılıyor” diyor.
“İfade özgürlüğü sorunu halklaştı”
Peki, yargılama yollarında Türkiye’de içinden geçilen periyoduyla daha öncesi ortasında ne üzere farklılıklar var?
DW Türkçe’nin insan hakları savunucularına yönelttiği soruya Veysel Ok söz özgürlüğü bağlamında şu karşılığı veriyor:
“Hukuksuzluk toplumun tamamına yayıldı. Evvelden ülkenin doğusunda Kürtlere ya da sol görüşlü insanlara yönelen hukuksuzluk artık toplumun doğudan batıya tümünü gaye alıyor. Evvelce tabir özgürlüğü davaları yalnızca Yaşar Kemal, Orhan Pamuk, Ahmet Altan üzere aydınlarla sonlu iken artık herkes bu davalarla yargılanabiliyor. Zira teknoloji çağında herkes fikrini tabir edebiliyor, makale yazabiliyor. Tabir özgürlüğü sorunu halklaştı.”
“Devletin 12 Eylül’deki aklı çalışmaya devam ediyor”
Gülseren Yoleri ise birebir soruya verdiği karşılıkta daha evvelki devirlerde hukukun vakit zaman işlediğini, varolan kanunların işletildiğini, karar kurulurken kanıtların önemsendiğini tabir ediyor. Yoleri “Bugün çok çarçabuk kanıt olmadan, zımnî şahit sözüyle, gerçek kanıtlar olmadan on yıllarca mahpus cezaları, ağırlaştırılmış müebbet mahpus cezaları alabiliyorlar beşerler. Adil yargılanma prensiplerinin büsbütün ihlal edildiği bir süreçten bahsediyoruz” diyor.
Yargı yöntemlerinde bir karşılaştırma yaparak, ne AKP öncesi devrin ne de AKP periyodunun aklanabileceğini vurgulayan Yoleri “12 Eylül’de 50 kişiydi, idam edilen. Artık de ağırlaştırılmış ve hasta mahpuslar tedavi hakkı engellenerek yeniden bilhassa politik mahpuslar mevte terk ediliyorlar” diyor ve ekliyor: “Aslında devletin aklının tıpkı halde çalışmaya devam ettiğini söyleyebiliriz.
“Kötü hukuk vardı, makûs hukuk çerçevesinde yapılıyordu”
Gezi davası avukatlarından Hürrem Sönmez ise tıpkı soruya verdiği cevapta AKP öncesi periyot için “Bu kadar hukuka dayandırmadan bir şey yapılamayan bir periyottu. Makûs bir hukuk vardı tahminen ancak makûs hukuk çerçevesinde yapılıyordu. Seyahat kararı üzere bir kararı o zamanki mahkemeler veremezdi. Onlar hukukçu olarak, biraz da daha kibirli yargıçlar olarak daha hukuka uygun bir şey yazmaya çalışırlardı” diyor. Sönmez savcı ve yargıçlar için Türkiye’de hukukun “bir meslek, bir ikbal alanı” haline geldiğini belirterek iktidarın beklentisine uygun kararların yükselmeyi sağladığını söylüyor. Sönmez, evvelden bunların en azından bu kadar aleni yaşanmadığını söz ediyor.
Ok, AKP periyodunu 90’larla karşılaştırmayı yanlışsız bulmadığını söz ederek bu türlü bir soruya cevabın bu cevabı kimin verdiğine nazaran değişeceğini belirtiyor. Şırnak, Van, Hakkari, Diyarbakır’da yaşayan biri için 90’ların cehennem olduğunu kaydeden Ok, o periyot binlerce köyün yakıldığını, milyonlarca kişinin yerinden olduğunu, 15 bin kişinin öldürüldüğünü hatırlatıyor. “Elbette bu da yasal değildi” diyen Ok, 90’larda Kürtçe kitap basılamadığına, Kürtçe konuşmanın para cezasına tabi olduğuna dikkat çekiyor.